Bızdıŋ, iaki tarihtyŋ är kezeŋınde, bıreuler «ǧūn», bıreuler «saq» ataǧan, keiın «türık» nämımen aian köşpelı jūrttyŋ Bilık jüiesı bes instituttan tūrǧan. Bırınşısı – abyz-pırler, olardyŋ pätuasynsyz, tıptı, qaǧan da şeşım şyǧara almaǧan. Öitkenı «Äl-Misaqtan mūsylman» halyq Qūdaisyz ıs bastamaǧan. Al Qūdailyq ılım ökılderınıŋ oryny ondai kemel qoǧam üşın aitpai-aq tüsınıktı. Olar – Qūdai men Bilıktıŋ, Qūdai men halyqtyŋ ışkı üilesım-garmoniiasyn retteuşı buyn-tyn. Ekınşısı – qaǧan (han). Ol – äulie-pırlerdıŋ ymbal-işarasymen halyqqa paidaly zaŋdar şyǧaryp, kelelı şarualardy atqaryp, äreketter jasau arqyly memleket tūǧyryn baiandy ete alǧan. Üşınşısı – biler, törtınşı – jyraulyq, besınşı noiandar instituty. Būl eldık buyndardyŋ ärqaisysynyŋ öz funksiiasy bolǧandyǧy, ol jüielerge eşkım tūmsyq sūǧa almaǧandyǧy aian. Sebebı būlardyŋ barlyǧy da tabiǧi sūryptaudan ötken, Qūdai mörlegen, halyqtyŋ qalauymen arnaiy tūǧyrlaryna köterılgen aiyryqşa zaiyr ielerı-tın. Bes sausaq jūmylǧanda, jūdyryqqa ainalaryna kümän joq. Osyndai Qūdailyq aqiqi qaǧidalardy ǧana basşylyqqa alǧan, jūlynyna Kielı Ruhty sıŋırgen Bilık jüiesın qūrǧan ata-babalarymyzdyŋ at tūiaǧy jetken jerlerge Izgılık pen İgılık barmauy mümkın emes edı! Sondyqtan ol igılık pen ızgılıktı sıŋıre almaǧan batystyŋ Arnold Djozef Toinbi syqyldy aqyl-oi ökılderı özderı jasaqtaǧan adamzattyq 21 sivilizasiia tızımıne Köşpelıler Örkenietın qosa almauy zaŋdy da...
Bız osy bes instituttyŋ ışınen jyraulyqqa toqtamaqqa niet etıp otyrmyz.
Ylǧi sanamdy saual qabady: b.d.d. Müde (Mädı) qaǧan men keiıngı V ǧasyrdaǧy Mūnzyqūly Edıl patşanyŋ Ūlyq jyrauy kım boldy eken?.. Ärine, äl-äzır ol tünekke säule salar sana saŋylauymyzdyŋ şeŋberı tar. Al endı türık qaǧanatynyŋ Ūly jyraulary Tonykök pen Joldyq-tegınnıŋ qara tasqa qaşalǧan ölmes mūralaryn oqyǧanymyzǧa da köp bola qoiǧan joq. Sodan da bızdıŋ:
Bola almadym dūǧa oqityn jel qūrly,
Kültegınge jete almadym jarty aida...
Kök börı men qūstan basqa ol jyrdy
Jan qalǧan joq tüsınetın Altaida.
Mata tügıl, maldanatyn böz daŋqyn
Ūryǧyŋ joq.... –
Myiyn malǧūn şoqyǧan.
Ūrpaqtary ūmytyp qap öz qarpın,
Ony da endı ebır... opa oqyǧan, – dep jiı kürmelerımız bar...
Odan soŋǧy jiyrylyp oiǧa tüsken türıktıŋ aidynala tuyn qaita şyŋǧa ūstaǧan Şyŋǧys qaǧan däuırındegı Ūly jyrau – Naiman Ket-Būǧa ekendıgın tarihtan bılemız. Şyŋǧys han demekşı, bız künı bügınge şektı adamzattyŋ arşylany Temırşyŋ babamyzdy ögeileumen kelemız. Oǧan, älbette bızdıŋ özımızdı tanyp qoiuymyzǧa ölerdei öş zymiian saiasattar yqpal etkenı, solar «üiretken» jalǧan tarihtardyŋ kesırı az timei otyrǧany mälım. Osy oraida keşegı totalitarlyq-otarlyq jüie tūsynda da Şyŋǧys hannyŋ türık jūrtynan şyqqandyǧyn işaralap aitqan tūlǧaly ǧalymdar bolǧanyn eske sala ketken artyq bolmas deimın. Mysaly, «Edıge batyr» eposyna erekşe nazar audarǧan akademik Qanyş Sätbaev özınıŋ bırneşe maqalasynda Ūlytaudaǧy «Alaşa han» mazarynda jatqan jan Şyŋǧys han babamyz ekenın qaperge beredı. Alaida oǧan älı künge deiın tiianaqtap nazar audarǧan adam joqtyŋ qasy. Taǧdyr-talaiy tar şeŋberde tūnşyqqan ūlttyŋ taǧy bır äidıŋgır ǧalymy Äuelbek Qoŋyratbaev özınıŋ «Qazaq ädebietınıŋ tarihy» (Almaty, 1994) atty eŋbegınıŋ 26-betınde türık-qazaq eposynyŋ tarihyn jüielep kele jatyp: «...Qazaq eposynda noǧailynyŋ bülınuı men joŋǧar şapqynşylyǧy bar da, arab, monǧol şabuyldarynyŋ ızı joq», – dep «taŋyrqaidy», odan ary A.Halfinnıŋ «Ahual Şyŋǧys han ua Aqsaq Temır» atty sözdıgınde qazaqtyŋ qoŋyrat, naiman, qypşaq syndy basty on ekı taipasynyŋ Şyŋǧys han äskerınıŋ qūramynda bolǧanyn jazǧanyn aitady. Onymen qoimai: «Şyŋǧys handy qazaqtar Oǧyz hannan (Müde qaǧan – S.N.) taratqan», – dep üsteidı. Būl äreketterdıŋ bärı bodan ūltty oiatudyŋ qadari-häl äreketterı-tın.
Şyŋǧys han qūrǧan Altyn Orda memleketınıŋ ūly qaǧannan soŋǧy däuırlerınıŋ Bas jyrauy – Sypyra Sopybasyūly. Keiıngı ışkı bırlık ırıp, syrt dūşpan ädeiı qozdyryp baqqan baqtalastyq pen taqtalastyq qūtyryp, ūlys ydyraǧan tūsta tarih sahnasyna şyqqan Asan Qaiǧy, Qarǧa boily Qaztuǧan, Şalkiız, Dospambet bastaǧan jyraulardyŋ bärı, tıptı künı keşe ömır sürgen Mūryn jyrau atamyzǧa deiın özderın Sypyranyŋ şapanynan şyǧarady. Tarih sahnasyna osynşa ailapat tūlǧalardyŋ bır kezeŋde şyǧuy tekten-tek emes. Olar qaşqan Qūt pen köşken Baqty qaitaryp almaqqa jantalasty. Şyrlap baqty. Bıraq keş edı. Haq kesımı özgermeitını aian. Al jyraular özderınıŋ tarihi missiiasy men perzenttık paryzdaryn adal atqaryp, özderınıŋ ölmes mūralaryn neşe ǧasyr keiın keler ūrǧyndaryna mūra etıp qaldyryp, baqiǧa köştı...
Qazaq handyǧy qūrylar tūsta taǧy bır Ūly jyrau – Arǧyn Daiyrqojanyŋ (Aqjol bi) äkesı Qodan-taişynyŋ beinesı tarih keruenınen qylaŋytady... Mıne, osynau, ǧasyrlardyŋ altyn özek, kümıs tının bır-bırıne jalǧap jetkızgen salqar köş «Kömekei äulie» – Būqar jyrau Qalqamanūlyna jetıp bır tynystaidy. «Tynystaidy» deitın sebebımız, qazaq halqy būl kezde bırjolata Baq bezıp, Qūt ainyǧan kezeŋge tap kelgen, iaki sany basym, qūral-qaruy qapysyz Rusiia memleketınıŋ otaryna ainala bastaǧan. Ozaldan – Oǧyz hannan (Ozǧan paiǧambar – S.N.) berı synyna syzat tüspegen töl-tuma Bilık jüiesı bırjola būzylyp, «atadan qalǧan aq sauyttyŋ» bükıl şyǧyrşyǧy ydyrai sögılgen! Haq käusary qūiylǧan şaǧan-kese şylpara qiraǧan! Pırlıktıŋ de, handyqtyŋ da, bilıktıŋ de, jyraulyqtyŋ da, noian-bahadürlıktıŋ de kiesı qaşyp, būrynǧy barlyq qasterlı mänınen airylǧan tūs-tyn. Pırlık – Myrzaǧūlūly Beketpen (r.ǧ.) XIX ǧasyrdyŋ basynda toqtady. Handyq – Qasymūly Kenesarymen bırge 1847 jyly bassyz qaldy. «Tügel sözdıŋ tübı bır – tüp atasy Maiqy biden» jetken aqjalau Bilık – 1931 jyly Bi Mätjan Tıleumaǧambetūlymen qosa opat tapty. Keşegı «kün astyna küŋırenıp jortqan» noiandar – auyl arasyndaǧy «üijūty» barymtaşyǧa ainaldy. Azattyq aŋsaǧandary «itjekkenge» aidalyp, qarǧa-qūzǧynǧa jem boldy. Al handarǧa jön aitqan jyraulyq Būqar, Aqtamberdı, Ümbetei, Köteşterden keiın basqa sapaǧa öttı. Olar būrynǧydai qoǧamdy özgertuşı, memleket saiasatyn aiqyndauşy missiialarynan ajyrap, endı ūlttärbieleuşılık qyzymetpen ǧana şūǧyldanyp, baiaǧy aibarly aǧamandar men aidarly alamandardyŋ erlık ısterın köksep, keiıngı ūrpaq kökeiınde sol alauly zamandardyŋ aqyrǧy şyraqtaryn öşırıp almau jolynda jan saldy. Ǧasyrlap janǧan Ruh jalynynyŋ bırden söne qaluy beimümkın-tın. Ol jalynnyŋ auyt-auyt aspanǧa şapşyp tūrǧany jasyryn emes. Sondai jalyny kök şarpyǧan, äuırı bet şarpyǧan jyraular Mahambet, Qalniiaz, Balqy Bazar, Nysanbai keipınde körınıs berdı. Olarǧa ızdes Dulat, Şortanbai, Narmambet, Mūrat, Qaşaǧandardyŋ «zar zamany» keldı...
Qalai bolǧanda da, baǧzy töl tarihymyz ben ūlttyq kielı sananyŋ ölmei-öşpei bügınge jetuı, onyŋ ūlttyq gennen ūrpaq sanasyna ötıp jaŋaşa transformasiialanuy jolynda jyraular sıŋırgen eŋbektıŋ ölşeuı joq! Olardyŋ ahlaqi normalar men ruhani qordalardy bastapqy qalpynda saqtap qalu jolyndaǧy jankeştı erlıkke bergısız eŋbekterınıŋ qaryz-qiuazy, tek qana esı dūrys ūrpaqtyŋ – el-jūrty üşın esepsız etetın eselı eŋbegımen ǧana ötelerı haq! Tegı nemıs Resei ǧalymy V.V. Radlovtyŋ: «Maǧan qazaqtar arasynda islamdy ornyqtyruǧa bır «Jūm-jūmanyŋ» (ǧibrat-dastan – S.N.) äserı dalany kezıp jürgen jüzdegen moldadan artyq tärızdı», – dep baǧa beruı osy zaŋdylyqty qapysyz tanyǧannan soŋ berılgen baǧa desek, inşalla, qatelespesız!..
Mıne, osy jyraular keruenınıŋ toǧanaqtaryn artqan soŋǧy qara narlary 360 äulielı Maŋǧystau topyraǧynda tızelerın büktı! Uaqyttyŋ köne köŋıne, qarajūrttyŋ külıne şöktı. Ūly jyraular köşı 1954 jyly Mūryn jyrau Seŋgırbekūly bolyp – Aqketıkte, 1967 jyly Şamyǧūl Ybyraiymūly bolyp – Jetıbaida, 1974 jyly Sügır Begendıkūly bolyp, 1976 jyly Ūzaqbai Qazjanūly bolyp Qyzylsaida toqtady. Mäŋgıge!..
Osynau öksıktı keruennıŋ soŋǧy asa ırı ökılderınıŋ bırı Qalyūly Qarasai jyrau edı. Ol Adaidyŋ Mūŋal-Şoǧy atalyǧynan taraidy. Şoǧydan (Qyryqmyltyq) Jolai – Bodan – Kenjebai – Qaiyrbek (Qotyrbas) – Şolan – Qaly – Qarasai bolyp būtaqtanady.
1869-70 jyldar Reseidıŋ otarşyl ökımetınıŋ dalalyq ölkenı bileu tärtıbın «jetıldırgen» «Jaŋa nizamyna» qarsy Qazaq dalasynyŋ batysynda ūlt-azattyq köterılıster qanat jaiǧany belgılı. Ol būlqynystar keiıngı saldarlaryna bailanysty el auzynda «El aua» atanyp kettı. Sol būlǧaqtardyŋ qamtyǧan auqymy men uaqyty häm maŋyzy jaǧynan tym ırısı tarihta «Adai köterılısı» dep taŋbalanǧan halyq batyrlary Dosan Täjıūly men İsa Tılenbaiūly bastaǧan bırneşe jylǧa sozylǧan būrqanys-ty. Köterılıstı basyp-janşuǧa şyqqan orystyŋ jazalauşy äskerı 1870 jyly Jem özenınıŋ öresınde Kenjaly degen jerde otyrǧan auyldardy maiqandaidy. Būl jerge aldynda ǧana Mūŋaldyŋ qos auyly – Qosqūlaqtyŋ Janalysy men Şoǧynyŋ Qotyrbasy qanattasa qonsa kerek. Qosqūlaqtyŋ Janaly (Beket Ata ūrpaqtary) aulynyŋ sofylary: «Qan iısı şyǧyp tūr. Būl qaiyrly qonys bolmaidy!» – dep dürk köterıle köşedı. Al äuelden jauynger Şoǧynyŋ er köŋıldı jıgıtterı: «Jaudy körmei qaşady degen ne?! Käpırge qan töletpei tegın beretın jerımız joq!» – dep tabandap otyryp qalady. Alaida būl kezeŋ jūlyn jūtqan erlıktıŋ emes, tütın qūsqan «beldıktıŋ» zamany-tyn! Qaruly dūşpan jaraqsyz auyldy qapyda basyp qyzyljap qylyp qyryp salady! Jazmyşqa daua bar ma, on jasar Qarasai-bala aǧasy Malbaǧar ekeuı malda jürıp aman qalady! Al bolaşaq jyraudyŋ küllı et-jaqyndaryn jūtqan, el qyrylǧan qandy jūrt älı künge «Qaly-Qos qorymy» atalady (Qos – Qalynyŋ ınısı – S.N.)
Qarasai jyrau esımın alǧaş hatqa tüsırgen adam – akademik Ahmet Jūbanov. Ol «Zamana būlbūldary» (Almaty, 1963) kıtabynda: «Äkımgereidıŋ tūsynda Adai Qarasai jyrşy boldy. Ol Samda 1866 jyly tuǧan. Köne Ürgenış, Būhar, Türıkpendı tegıs aralaǧan. Türıkpennıŋ hany Jonaittyŋ aldynda jyrlap, syilyq alǧan (türıkpennıŋ köptegen bahşylarymen jarysqa tüskende). Qarasaidyŋ äkesı Qaly önerı bolmaǧan adam. Qarasai boiy tapal kısı bolypty. Ol sony äman öleŋıne qosady eken.
Menıŋ atym Qarasai,
Men Qalynyŋ balasy-ai.
Jas basymnan söz baǧyp,
Boiǧa boldym alasa-ai.
Adai edı ruym,
Qanşa jüirık bolsa da,
Kelgen joq jannyŋ şamasy-ai, – dep bastaidy eken. Qarasai 1930 jyly qaitys boldy. Odan da köptegen äuen, jyr, än qaldy. Qarasaidyŋ sazdarynan bızde ülgılerı notaǧa tüsırulı», – dep jazady. Osynau saraŋ derekterden nedäuır maǧlūmat aluǧa bolady. Būl jerde jyraudyŋ tuǧan jylynda azdaǧan jaŋsaqtyq baryn aita ketuge tiıspız. «Maŋǧystau» ensiklopediiasynda: «Qalyūly Qarasai (1860, Jem-Saǧyz öŋırı – 1930, Şyrşaly qorymynda jerlengen) – aqyn, jyrau, jyrşy, küişı, kompozitor» degen (mūnda tuǧan jerıne qatysty qatelık ketken – S.N.) derek bar. Keiıngı ızdenısterdıŋ nätijesınde, Qarasai 1860 jyly Maŋǧystaudyŋ Ūly qyryndaǧy Yrǧyzbai-Qarasai atty jerde düniege kelgenı aiqyndaldy. Sözımızdı qadırlı Ahaŋ – Jūbanovtyŋ az sözge köp däiek syiǧyzǧan derekterın tarqatumen jalǧamaqpyz. Maqaladaǧy Jöneiıt hanmen (şyn esımı Mūhammed-Qūrban sardar Qojaūly 1857-1938 jyldar arasynda ǧūmyr keşken, türkmennıŋ jäumıt-jöneiıt ruynan şyqqan qolbasy. 1918 jyly Asfandiiar han öltırılgen soŋ taqqa otyrmasa da Hiuaǧa tıkelei ämır jürgızgen, sovet ökımetınıŋ has dūşpany. 1938 jyly İranda opat boldy) aradaǧy äŋgımenı Maŋǧystaudyŋ kärıqūlaq qariialary bylai jetkızedı. Jem boiyndaǧy qyrǧynnan keiın el Besqalaǧa auady. Naǧaşylarynyŋ qolynda tärbielengen Malbaǧar, Qarasailar sol jaqta eseiıp, eresidaǧa enedı. Qarasaidyŋ daŋqy örlep, bıraz uaqyt sol jaqty qonystanǧan qūrdasy häm aǧaiyny ataqty Mūryn jyrau, sondai-aq, qaraqalpaqtyŋ Nūrabylla bastaǧan äigılı jyraularymen qatar öner saparynda jüredı. Sondai künderdıŋ bırınde türkmen sardary atalmyş Jöneiıt han küllı Horezmge mäşhür önerpazdardy jiyp saiys ötkızedı. Qarasaidyŋ basqa önerpazdardan şoqtyǧy biık ekenın ūzamai-aq aŋǧarǧan sūŋǧyla han: «Sen maǧan noǧailyqtyŋ 60 tarauyn örnegın būzbai, öŋın qaşyrmai tolyq jyrlap bere alsaŋ, qalaǧanyŋdy berem! Jar sūraisyŋ ba, mal sūraisyŋ ba, qolyŋdy qaqpaimyn!» – deidı. Qarasai: «Men ysqyrsa – jeldıkı, aidasa – jaudykı» mal sūramaimyn! Qatyn üşın de jyr aitpaimyn, alaida degenıme jetıp, köŋılıŋızden şyǧa alsam, dariia boiynan qazaqqa jer berıŋız!» – deidı. Han jyraudyŋ önerıne täntı bolyp: «Qarasai – kömeiıne būlbūl ūia salǧan, zerdesıne perışte üşkırgen Qūdaidyŋ aiyryqşa jaratqan qūly eken. Menıŋ barlyq synymnan sürınbei öttı. Ämu boiyndaǧy Būzaubasy men Qaratoǧai arasyn qazaqqa ber!» – bas uäzırıne ämır qylady. Söitıp Bi Mätjannan keiın qyzyl tıldıŋ ebımen Horezmnıŋ oiynan qazaqqa jer alyp bergen Qarasai jyrau bolady...
Sondai-aq, osy jiynda jyrau Jöneiıt hannyŋ, hannyŋ ǧana emes küllı eldıŋ bolaşaǧyn boljap säuegeilık aitady. Ūzamai Qūdaisyz ökımet qūrylatynyn, qūl-qūtan elge ie bolatynyn, hannyŋ özıne häm soŋyna ergen köp jūrtqa tuǧan jerınen topyraq būiyrmaitynyn, qyzylbastyŋ jerınde qazalanatynyn jaiyp salady. Odan ary bylai deidı: «Nan kiık bolyp qaşyp, qazaq-türkpen tazy bolyp quady. Käpır ökımettıŋ ekı patşasy kısı qolynan öledı. Bıraq bärınıŋ de şegı bar, būnyŋ däuırleuı 70 jyldan ūzamaidy. Maŋdaiynda qaly bar patşa kelıp, bärı bet-betıne tarap ketedı!..»
Bız būl mysaldan jyraudyŋ eskı ılımnen mol habardar qasiet iesı ekenın aŋǧaramyz. El auzynda oǧan jyr kiesınıŋ qalai qonǧandyǧy, onyŋ taqua bolǧandyǧy, säuegeilıgı bala künınen baiqalǧandyǧy, är jyrdy däret jaŋartyp, ekı räkäqaǧat namaz oqyp, niet etıp aitatyndyǧy, jyr jelısınde jau qolynan batyrlar mert bolǧanda, jyrdy toqtatyp, ölgen batyrlarǧa qūran-dūǧa baǧyştaityndyǧy, ol «noǧailyqty» jyrlaǧanda el-sel bolyp jaŋbyr jauatyny, tıptı, şıldede qyrbyq qar tüsırgendıgı aŋyzǧa bergısız äŋgımeler bolyp älı künge deiın aitylady. Mysaly, Aitqūl Jūmaǧazy, Şoǧy Tınıqūl, Şoǧy Änäpiia, Esen Qūljabai syndy köneköz qariialar Qarasaidyŋ şıldede qar jaudyrǧanyn öz közderımen körıp, bızderge jetkızıp ketkenıne kuälık ete alamyz! Ärine, mūnyŋ bärı kiesızder üşın ertegı bolyp estılerı anyq, al bız üşın aidai aqiqat!..
Joǧaryda Şyŋǧys handy beker tılge tiek etken joqpyz. Ä.Qoŋyratbaev «Şyŋǧys han şapqyny jönınde epos joq» dese de qazaq halqynda Ūly qaǧan jaily kölemdı şyǧarmalar bolǧan jäne ol dastandar keiıngı tarih boiamalap körsetken «örkenietterdı küiretuşı jyrtqyştyq şabuyldar» jaiynda emes, Şyŋǧys hannyŋ alaböten jaralysy men qaharmandyǧyna arnalǧan madaq-jyrlar desek artyq bolmas. Sonyŋ bırı – ataqty Qaşaǧan Kürjımanūlynyŋ «Şyŋǧys han» dastany. Bız könelerdıŋ aituy boiynşa, ol dastandy Qaşaǧannyŋ şäkırtı Şamyǧūl Ybyraiymūly jyrlaǧanyn bıluşı ek. Ökınıştıŋ ülkenı sol, jetı kün jyrlanatyn ol şahhar şyǧarma hatqa tüspei qalǧan! Juyrda bızdıŋ qolymyzǧa Maŋǧystau öŋırıne belgılı aituly mergen Babyq Nūr Oŋdaǧanūlynyŋ ülken balasy şejıreşı Sabytai marqūmnyŋ beinejazbasy tüstı. Odan joǧymyzdyŋ özın tappasaq ta, ızın taptyq! Onda dastannyŋ kırıspe bölımı qarasözben baiandalady. Bız būl jerde oǧan toqtalmaimyz. Sol jyrdyŋ kiesı jaily söz qozǧamaqpyz. Endeşe Sabytai aqsaqalǧa qūlaq türeiık...
Bırde, ışınde Qaşaǧan bar, köp adam Besqaladan bazarşylap kele jatyp, Üstırt üstıne köterılıp, «İtıbaiǧa» jaqyndaidy. El qarasy körınıp köŋılı bırlengen şaldar jyraudan: «Jol qysqarsyn, «Şyŋǧys handy» ait!» dep ötınış qylady. Qaşekeŋ: «Būl jyrdy däretpen, niet etıp, būzbai jetı kün aituym kerek. Oǧan joldyŋ yŋǧaiy köne me?» degen yraida qaşqalaqtai jauap beredı. Alaida ülkender qoimai qiylǧasyn, tüie üstınde kele jatyp jyrdy bastaidy. Telegei-teŋız jyr bes kün jyrlanǧanda, jolauşylar ylajsyz airylysuǧa mäjbür bolady. Öitkenı ärkımnıŋ auyly är tarapta qalyp barady. Kelgen jerlerı «Ūly Qyzemşektıŋ» tūsy eken. Qaşaǧan qinalsa da, jyrdyŋ tyŋǧysyna jetpei toqtaidy. Qosşysymen köpten bölınıp qūbylaǧa qarai jüre bergende tap maŋdaidan toqymdai kerqaspaq būlt körınedı. Äne-mıne degenşe, sol būlt ūlǧaiyp, qara dauyl tūrǧyzyp, nöser tögıp, najaǧai oinatyp, älemdı älem-tapyryq qylyp öte şyǧady! Sol sätte jasyn ūryp, Qaşaǧan atanymen jer süze qūlaidy! Alla pana bolǧanda, aqyn aman qalady, bıraq bet-auyzy müldem qisaiyp ketedı. Ol kısınıŋ bet-auyzynyŋ qisyqtyǧy jönınde közın köre qalǧandardyŋ estelıkterınde aitylady… Mıne, jyrdyŋ kiesı degen – osy!.. Al bız «Qyrymnyŋ 40 batyry» aitylǧanda jazda qar jauatynyna kümän keltıremız!..
Hoş! Qarasai jyraudyŋ da osyndai zaiyrly jan ekenın aityp öttık. Osy pıkırdı tırılte tüssek, el sanasynda «Äli Tauan asy» degen atpen saqtalyp qalǧan 1926 jylǧy äigılı asta sol kezdegı Adai elınıŋ daŋǧaiyr jetı jyrauy: Bäli Örişan, Qotyrbas Qarasai, Balyqşy Ahmet, Şoŋai Şamyǧūl, Körpe Esmaǧambet, Eskeldı Sügır, Qyrymqūl Ūzaqbailar jyrlaidy. Osy jiynda köpşılık Qarasaidan «Noǧailyqty» qolqalaidy. Jyrau: «Ony qozǧap qaitemız, älekke salyp keter» dese de des bermei jyrlatady. Qarasai «Edıgenıŋ eskı jyryna» jete bergende aspanda şaŋyraqtai būlt ainalyp, jer-dünie astan-kesten bolady! Şoşyp ketken jūrtşylyq Qarasaiǧa jalynyp toqtatady... Mıne, būl köne jyrlardyŋ kielılıgı jönındegı dälel-däiekter...
Joǧaryda A.Jūbanovtyŋ: «Qarasai 1930 jyly qaitys boldy. Odan da köptegen äuen, jyr, än qaldy. Qarasaidyŋ sazdarynan bızde ülgılerı notaǧa tüsırulı», – degen pıkırın keltırdık. Ahaŋ kelesı bır eŋbegınde:
«Termege jaqyn keletın sazy boldy, är jyrşynyŋ özınıŋ jaqsy köretın sazy boldy. Mysaly «Äkımgerei sazy», «Qarasai sazy», «Bıtegen sazy», «Nauaş sazy», «Pūsyrman sazy», «Barlybai sazy», «Toǧys sazy», «Sabyr sazy» degenderdıŋ ärqaisysynyŋ özıne tän melodiialyq, yrǧaqtyq, ekpındık erekşelıkterı bar» («Ösken öner». Almaty, 1985. 199-bet), – dep Qarasaiǧa qaiyra soǧyp, būrynǧy pıkırın tırılte tüsedı. Mūnda esımderı atalǧan önerpazdardyŋ keibırınıŋ ata-tegın aita ketkendı jön körıp otyrmyn: Äkımgerei Qostanūly – Jetıru-Tama-Täŋırberdı-Qaraǧaşty; Bıtegen – Älım-Kete-Babatai; Pūsyrman – Älım-Şektı-Qarabas; Toǧys – Älım-Şektı-Jaqaiym rularynan tarasa, Sabyr – Noǧai Nūrym jyraudyŋ balasy.
Mıne, būl derekterden Qarasaidyŋ artynda hatqa (notaǧa) tüsken nedäuır mūra qalǧany maǧūlym boldy. Älbette, akademiktıŋ mūraǧatyndaǧy jyrau mūralary äzırge bızdıŋ qolymyzǧa tie qoiǧan joq, degenmen bar derekterge süienıp Qarasai mūrasy jönınde pıkır tiianaqtauymyzǧa bolady.
Qazır bızde Qarasaidyŋ «Qarasai», «Joryq küiı» atty küilerı, bırneşe «jyr-küiı», sondai-aq, «Qarasai-Qazi» jyrynyŋ özı jyrlaǧan nūsqasy men ölerınde aitqan tolǧauy bar. Atalmyş ekı küidı tyŋdaǧanda, bır adamnyŋ töltuma-qoltaŋbasy ekenı aiqyn közge ūrady. Mūny aitqanda, «Qarasai» küiınıŋ älme-tälme taǧdyryn baian etpekpız.
Yras, täuelsızdık alǧaly joǧymyzdy tügendeu jolyna ūlt bolyp ūmtyldyq. Ärine, būl ersılıgı joq tabiǧi qūbylys. Bıraq ol qūbylystyŋ ersılıkke ūrynǧan tūstaryna da talai kuä bolyp jürmız. Kez-kelgen ersı äreket öresızdık pen özımşıldıkten tuyndaityny belgılı ǧoi. Būryn da bırneşe märte aittyq, taǧy da aitpasqa äddımız joq, qazır būrynǧy mal-barymta adyra qaldy, endı «söz-barymta», «saz-barymta» siiaqty barymtanyŋ türı şyqty. Sol barymtaǧa ūşyraǧan şyǧarmanyŋ bırı – Qarasai jyraudyŋ atalmyş küiı. Būl küi alǧaş professor Şamǧon Qajyǧalievtıŋ notaǧa tüsıruımen «Halyq küiı – «Qarasai» degen atpen orkestrde oryndaldy. Däulesker dombyraşy, atyraulyq aǧamyz Yrysbai Ǧabdiev marqūmnyŋ jeke repertuarynda talai qūlaqtyŋ qūryşyn qandyrdy. Bıraq keiın älgı «barymta-sydyrymtalar» şaŋ bergen tūsta, «iesız» «halyq küiınıŋ» qoldy bolǧanyn bır-aq bılıp, sanymyzdy soqtyq. Men osy tūsta taqyrybymyzǧa tıkelei qatysty bolǧandyqtan, 2003 jyly jazylǧan «Köne tübektıŋ küi keruenı» atty maqalamnan üzındı bere ketkendı jön kördım: «...är rudyŋ ataqty küişılerı öz ainalasynda ülken mektepter qalyptastyryp otyrǧan. Mysaly, Esır, Araldardan Atanǧūl, Şamyǧūldarǧa deiın jetetın «şoŋailyq küiler», sondai-aq, Qūlşardyŋ ainalasyna toptasqan Qyryqmyltyq auylynyŋ küişılerı de üzılmegen ülken şynjyr, bır qauym el. Qūlşar, Atajan, Qojahmet, Teŋel, Täjık, Qaldyǧara, Qarasai t.b. siiaqty küişıler qai halyqtyŋ da taqiiasyna tar kelmes däupırım önerpazdar bolǧan. Qyryqmyltyqtyŋ Qotyrbas bölımınen şyqqan Qarasai asqan küişılıgımen bırge – ūly jyrau. Onyŋ «Qyrymnyŋ qyryq batyryn» aityp, aspanǧa alty künde būlt iırıp, jetınşı künı jaŋbyr jaudyratyny jaily aŋyzǧa bergısız äŋgımeler el auzynda älı bar... (Söz ūtyry kelgendıkten taǧy da aita ketpeske bolmaidy, menıŋ joǧaryda keltırgen söilemderım «Şoǧy batyr şejıresı» atty eŋbektıŋ 103-104-betterınde I.Qylyşmaǧambetūly degennıŋ atymen eş sıltemesız häm özgerıssız berılıptı. Būl da joǧaryda aitylǧan «söz-barymtanyŋ» bır türı – S.N.)
Keşegı bır el egemendık alyp, esın jinap, ötken-ketkenın tügendei bastaǧan tūstaǧy täuır ürdıstıŋ terıs sipat alyp ketken kezderı de joq emes. Tarih tügendeudıŋ aiaǧy – tek tügendeu, ata-baba äruaǧyn ūlyqtaudyŋ arty ata-babasynyŋ atyn asyru arqyly özınıŋ bäsın asyru men basyn asyrauǧa ainalyp ketıp jürgenı kımge jasyryn?! Ölıge abyroi, tırıge merei äpermeitın mūndai keleŋsız äreketten tez tyiylmasaq, Ūlt qana ūtylady. Qalyptasqan dästürlı än, küi mektepterınıŋ zaŋdylyqtary men şeŋber, şegaralaryn elemei, «Jylyoi», «Bozjorǧa», «Aqerke», «Ämırhan» t.b. syqyldy änderdı Arqaǧa qarai süireu, Älkei Marǧūlandai abyzdyŋ «Jalaiyr küilerı» dep taŋbalaǧan şyǧarmalaryn Abylai hanǧa telu siiaqty jaman ürdıster är jerden beleŋ alyp qalyp jür. Jaqynda taǧy bır sondai ersı ıstıŋ yryqsyz kuäsı boldyq. Teledidardaǧy bır ūlan aitysta belgılı aitys jürgızuşısı Jürsın Ermanov Qyryqmyltyq Qotyrbas Qarasaidyŋ «Qarasai» degen küiın Şapyraşty Qarasai batyrǧa telıp-aq jıbergenı... Äruaqty babalar: Abylaidyŋ da, Qarasaidyŋ da, Segız serınıŋ de Alla bergen abyroilary barşylyq. Keiıngı ūrpaq sol ataqqa ylaiyqty ie bolyp jürse de jetedı. Odan basqa ärekettıŋ bärı abyraisyzdyqqa ūşyratady!..»
Būl maqalanyŋ jazylǧanyna da bır müşel, iaki on üş jyl öttı. Men maqala jazdy eken dep, keteuı ketken dünienıŋ ketıgı qaidan bütındele qoisyn?! Odan ary setınei tüspese! Osydan säl keiın maǧan ataiy önerpaz, däulesker dombyraşy, körnektı kompozitor Nūrǧisa Tılendievtıŋ «Äruaqty babam – Qarasai» atty muzykaly poemasyn tyŋdaudyŋ sätı tüstı. Tüskenı bar bolsyn, şeber qoldan şyqqan şedevr şyǧarmanyŋ küretın – leitmotivı aitylmyş «Qarasai» küiı bolyp şyqty! Batystyq küi mektebı men jetısulyq küi mektebınıŋ arasyndaǧy aspan men jerdei aiyrmaşylyqty tamyrşydai tanityn ūly kompozitordyŋ mynau äreketın nege joryrymdy bılmei küizeldım. «Keudemsoqtyq» deiın desem, ol ūltqa ölşeusız eŋbek sıŋırgen adam jäne bügınde közı joq, Baqidyŋ jolauşysy. Demeiın desem, esem ketıp, ruhym tonalyp jatyr! Qalaida qara siia, aq qaǧaz köteredı ǧoi dep, aqiqat üşın osy joldardy taŋbalap ketuge mäjbür boldym...
Endı Qarasaidyŋ «jyr-küilerıne» toqtalmaqpyn. Qarasai jyraudyŋ köptegen şäkırtterı bolǧany belgılı. Olardyŋ ışınde: Kerderı Qūdaibergen, Tabyn Törebai, Kete Qairolla, Älım Nauryzbek, Şerkeş Joljan syndy düldülder ötken. Solardyŋ bırı – ün-jazba, beine-jazbalary bügınge jetken Nauryzbek jyrau. Būl uaqta «Nauryzbektıŋ sazy» dep terme-tolǧaular aityp jürgen jastar, şükır, jeterlık. Bız bügın osy maqam-sazdardyŋ Qarasaidan bastau alǧanyn däleldemekpız. Qazır Aqtau qalasynda «Qarasai-Qazi», «Edıge» syndy eskı jyrlardy jyrlaityn Bazarbai Sabyrov atty ülken jyrşy tūrady. Ol kısı äŋgımesın bylai sabaqtaidy: «1969 jyly tau astynda bır Begei (ru aty – S.N.) aǧaiynnyŋ toiynda jyrlap otyr em, törde Aitqūl Jūmaǧazy, Şoǧy Tınıqūl atty ajarly şaldar otyrdy. Men sol kezde «moda» bolǧan Nauryzbektıŋ maqamdarymen talpaştap-aq jatqam, bır kezde köp ışınen bıreu şaqşiia qarap: «Äi, bala, aitsaŋ, özımızdıŋ Adaidyŋ saranau sazymen ait, bolmasa, basty qatyrma!» – dep tastaǧany... Men aǧyndap kele jatyp kermege tap bolǧandai daǧdaryp-aq qalǧam, kenet Jūmaǧazy aqsaqaldyŋ saŋq etken dausy şyqty: «Ei, sen körgensız, nenıŋ jönın bılıp jyrdy bölıp otyrsyŋ?! Būl balanyŋ salyp otyrǧany Qyryqmyltyq Qotyrbas Qarasaidyŋ sazdary. Men Qarasaidyŋ qasyna qarşadaiymnan erıp qosşybalasy bolǧan janmyn. Jaryqtyq, Qarasai jyrau bastapqyda Adaidyŋ salqam sazdarymen destelep otyryp, tün ortasy auǧanda şaŋqyldap bır josyn maqamǧa tüsetın. Sol ekpındı tüidektı jyr-küi taŋ atqanşa sozylatyn. Qarasai osy sazǧa basqanda qaumalaǧan köptıŋ şyrmai bastaǧan ūiqysy şaidai aşylyp, közderı şyradai janyp sala beretın! Şäkırtı Nauryzbektıŋ bügınde örnek qylyp jürgenı ūstazynyŋ sol «Tün-aua» sazy... Aita ber, qaraǧym, osy baǧytyŋnan jaŋylma!» – dep dem berıp-aq jıbergenı! Sodan soŋ-aq menıŋ baqaiymnan qaqqan, qapymdy baqqan adam balasy bolǧan joq!..» Endı osy däiektı Nauryzbek jyraudyŋ eŋ körnektı şäkırtı, Aral-Qazaly jyr mektebınıŋ ırı ökılı, bügınde Kentau qalasynyŋ tūrǧyny 69 jastaǧy Bolatbek Erdäuletov bylai damytady: «Nauryzbek jyraudan aityp jürgen maqamdary turaly sūraitynmyn. Sonda ol kısı: «Mūnyŋ bärı ūstazym Adai Qotyr Qarasaidyŋ maqamdary» deuden jalyqpaityn» (öz auzynan jazyp alǧan jyrşy Amandyq Kömekūly –S.N.). Al A.Jūbanov mūraǧatynan da bızdıŋ pıkırımızdı däleldeitın talai närsenıŋ şyǧary anyq, bıraq ol kömbenı igeru – keler künder enşısındegı şarua. Mıne, būl dälelderdıŋ bärı Qarasai jyrauǧa özınıŋ töl mūralaryn qaitaryp beretın uaqyttyŋ jetkenın däleldeidı. Jyrau mūrapasyn keiınge jetkızude Nauryzbekpen bırge, jyraudyŋ tuǧan jienı Qartbai Qylyşūly jyrşynyŋ da köp eŋbek sıŋırgenın aitqandy jön sanadyq. Ol kısı zamana jelımen yǧyp jürıp, Jambyl oblysynyŋ Merke audanynda Sypatai batyr qorymynan mäŋgı tynys tauypty. Qartbaidyŋ aituynşa, Qarasaidyŋ küilerı, onyŋ ışınde atalmyş «Qarasai» küiı de, jyraudyŋ şabyt şaqyru üşın, tyŋdarmandar sanasyn bır nüktege bailap, özıne būru maqsatynda tartatyn şyǧarmalary körınedı.
Önertanu ǧylymynda «Adai küilerı» deitın mektep bary mälım. Sol mekteptıŋ şūraily bır synyby osy Şoǧy aulyna da has. Joǧaryda attary atalǧan küişılerge qosa, osy auyldyŋ Ospan, Däuletniiaz syndy küişılerınıŋ de mūralary tabylyp otyr. Şerkeşbaiūly Däuletniiazdyŋ būryn ataqty tamşy-şeber ekenın bılsek, endı onyŋ «Şūbartai» atty ǧajaiyp küiı de qolymyzǧa tüstı. Däuletniiazdyŋ Eskeldı Şūbartai myrza Qosuyt bahadür ūlynyŋ kümbez-tamyn salǧany mälım. Ol kümbez älı künge Ūly qyrdyŋ tösınde köne qoŋyr dombyradai küŋgırlep tūr. Osylardyŋ qatarynda jyraudyŋ nemere ınısı häm şäkırtı Qaly nemeresı Mūsa ūly Täjık (1884-1953) ärı aituly küişı, ärı daŋǧylboz jyrşy bolǧan adam. Aǧasynyŋ mūralaryn artqyǧa amanattauda ol kısınıŋ de eŋbegı ölşeusız. Täjıktıŋ şäkırtı Älım-Kete Qairolla İmanǧaliūly (1907-1990) da jyrau mūralaryn jetkızuşılerdıŋ bırı.
Qarasaidyŋ Baimūhan (1889-1982) degen jalǧyz ūlynan – Dabyl, Meiırman taraidy. Olardyŋ ūrpaqtary Qazaqstannyŋ är aimaǧynda ǧūmyr keşıp jatyr.
Qarasai Qalyūly men Täjık Mūsaūlynyŋ Begei Sarman şeber jasaǧan kesıkbas dombyralary ūrpaqtarynyŋ järdemımen Maŋǧystau oblystyq mūrajaiynan jai tapty. «Kesıkbas» demekşı, ataqty Sügır jyrau Begendıkūlynyŋ däl osy qos dombyradan aumaityn «Kesıkbasyn» da jasaǧan Sarman şeber ekenın jyraudyŋ ūly Ötelgen aqsaqal aityp ketken. Beinejazbasy qolymyzda saqtauly.
Keiıngı zertteuşıler arasynda Qarasaidy Adai qaiqylaryna qosu nietı baiqalady. Jas şaǧynda ol kısınıŋ de «qaiqy» atanuy äbden mümkın, äitse de, Qarasai jyrau «qaiqylyq» ataqqa zäru emes. Onyŋ qazırgı bız tanyǧan tūlǧalyq bolmysynyŋ özı jyraudy ūltymen bırge jasata bererıne kümän joq.
Neşeme yqylym zamandardyŋ şejıresı men ūlt tarihynyŋ qanşa qyrtys-qatparlaryn boiyna jiǧan «Qyrymnyŋ 40 batyry» syndy jyr-mūhityn öz zamandasy Mūryn jyraumen tel jyrlap, keiıngıge amanat qylǧan ūly jyrau Qarasai Qalyūly özı ölşeusız önerınıŋ arqasynda qaharly Jöneiıt hannan qazaqqa alyp bergen jerınde Şyrşaly atty qorymnan tynys tapqan. Qasynda zaiyby jäne jeŋgesı Aqşa Malbaǧar jūbaiy (Beket ata şöberesı Qūlmūhambetūly Samalyq sofynyŋ qyzy) jatyr...
R.S.: Būl maqalany osy notada aiaqtauǧa da bolar edı, alaida kökırektı kemırgen köp küiık yryq bermei aq qaǧazǧa qara siiany taǧy jaǧa jöneldı...
Bız qazır jahandanu üderısınıŋ äbden küşke mıngen tūsyna tap keldık. Tıptı, zamana ürdısı, säl äsırelep aitqanda, jahandanu emes, jahannamdyq däuırdıŋ äuırın sezdıretındei... Adam (ūlt dep, kerekse adamzat dep ūǧyŋyz) jüregındegı Qūdailyq Ruhty tırı saqtaityn Kie, ol – ǧasyrlar talqysynan ölmei ötken ūlttyq ūly mūra bolyp tabylady. Al ol Qasiettı Ruhty joiu jolynda mıgırsız maidan aşqan asa qatygez qara küş bar ekenın bız däiım eskere bermeimız. Sözımızdıŋ basynda da aittyq, ol Ruh ūlt boiynan joiylsa, onda bızdıŋ bügıngı sürdım dep jürgen ömırımızdıŋ, qūrdym dep jürgen qoǧamymyzdyŋ qūrdymǧa qūlamauy mümkın emes! Aşyq künde jamandyq şaqyrudan aulaqpyn, bıraq bızdıŋ bū düniede barlyǧymyzǧa, būdan ary da bar boluymyzǧa kepıldık beretın eŋ basty qūndylyqtarymyzdyŋ müşkıl jaiy dabyl qaǧarlyq küige äldeqaşan jetken! Kielı Ruh qalai joiylady? Ol, älbette, ūlt jüregın özınıŋ saf asyldarynan ainytyp, ruhani aǧzasyna jattekı mädenietterdı sıŋıru arqyly jüzege asady. Bız de, mıne, ekı ǧasyrǧa ainaldy, mıgırsız jürgızılgen jaulauşy saiasattyŋ nätijesınde töl-bastaularymyzdan jerıp, jattyŋ juyndysynan qorek aiyratyn qūltekı qalypqa tüstık! Qazırgı etek alyp bara jatqan daŋǧaza-şoular men darbaza-şular Ūlt boiynan Ūly Ruhty ürkıtu üşın jasalyp jatyr. Jat küştıŋ asqynǧany, basynǧany sonşalyq, zymiian saiasatyn öz qolymyzben jürgızu mümkınşılıgıne ie bolyp ülgerdı! Sondyqtan, endıgı ūrpaqqa saf dınıŋ de, päk dılıŋ de, bai tılıŋ de, asyl önerıŋ de jat körınuı zaŋdylyqqa ainalyp barady. Şulyǧan şoulardy bylai qoiaiyqşy, adamzattyŋ eŋ ozyq önerı bolyp sanalatyn batystyq klassikalyq muzykalardyŋ ūlt aǧzasyna äkelgen ziiany turaly oilanǧan jan bar ma eken? Jat mädeniettıŋ aty – jat mädeniet. Al olarǧa memlekettık deŋgeide eŋ joǧary mümkındık tuǧyzylyp otyruynyŋ astarynda qandai saiasat jatqanyn kım aita alar?.. Bügıngı sahnada Qazaqtyŋ qasterlı jyryna on müinet uaqytty qimaidy, bıraq körermenı on adamnan aspaityn operalarǧa arnalǧan altynmen aptalǧan, kümıspen küptelgen sarailar, bızdıŋ qasırettı dalamyzda, mıne, ǧasyrǧa ainaldy, saltanat qūryp tūr! Oǧan, tıptı, jan adam barmasa da, sol saltanatyn joimai tūraryna kümän joq! Nege? Al baǧanadan qaqsap joǧyn joqtap otyrǧan bızdıŋ ruhymyzdy Qūdailyq nūrǧa jalǧaityn qasiettı jyr onyŋ bosaǧasynan da syǧalai almaidy! Bızde qūny neşe mektepter aşuǧa jetetın batystyq mädeniet qūralyn, iaki onyŋ ışınde de şırkeulık muzyka aspabyn alu üşın parlamenttık deŋgeide mäsele köterıledı. Oǧan memleket biudjetınen aqşa böldıredı. Al adamzatqa ortaq telegei-teŋız mūralarymyz basqa tügılı, öz qajetımızge jaramai aiaq-asty bolyp jatady!
Taǧy bır asa şetın mäsele bar. Batystyq ūly sazgerler men suretşılerdıŋ, aqyn-jazuşylardyŋ ǧūmyrbaianyn tübıjıktep zeuırtteseŋ, aq ölımmen ölgen bırı joq! Kıleŋ bır merez, jyn qaǧu, qūtyru syqyldy kesapat dertterden japa şekken beibaqtarǧa ūşyraisyŋ. Tıptı, keibıreuın qanşama jyldar boiyna Qūdaidyŋ qara jerı qabyldamai qoiǧan mysaldar da kezdesedı! Mūnyŋ bärın – öner nemese ädebiet zertteuşılerı älgı mıskınderdıŋ özgeşe talai, erekşe bolmysyna qatysty qalypty ıs qylyp körsetıp baǧady. Al qazaq ūltynyŋ ūlylarynyŋ ışınen köldeneŋ keselder men syrttan engen has dūşpannyŋ qolynan beimezgıl mert tapqandar bolmasa, aqylynan aljasyp ölgen bırı joq! Būl nenı körsetedı? Būl – alǧaşqylardyŋ el-jūrty tūtynǧan ǧairi dınnıŋ qyrsyǧynan ıbılısi küşterdıŋ, käpıri jyndardyŋ aralasuymen öner tudyryp, sol arqyly jūrt sanasyn jaulap, aqyr aiaǧynda küşı tausylǧanda älgı jat küşterdıŋ mazaǧyna ainalǧanyn körsetedı. Öitkenı ǧairi dınnıŋ jyn-jybylystan adamdardy qorǧap qaluǧa küşı jetpeidı. Aqiqi dınnıŋ saf käusaryn jürekke sıŋırgen qazaq syndy denı taza halyqtyŋ ūlandary älgındei patologiialyq keselderge ūrynbaǧan.
Endeşe, oilanu kerek... Ūlttırıltu, dıltırıltu ǧylymymen ainalysatyn uaqyt äldeqaşan jettı. Endı tırılmesek, bärı keş boluy mümkın. Ol üşın, bastauyn Alla Taǧala Adam Atanyŋ keudesıne Ruhty ürlegende perışteler salǧan Jetı sazdan alatyn qasterlı mūrany jarylqauymyz kerek! Sonda ǧana jarylqanamyz, sonda ǧana aspan-jerdıŋ arasynan saia tappai bezek qaqqan qu janymyzdyŋ babyn tabamyz!..
Qoşqar-Ata – Qoltyq qonysy,
Maŋǧystau uälaiaty. 06.01.2016,
