Būl fäniden neler jaisaŋ ötken joq deisıŋ yqylym zamannan berı. Közden taiǧan soŋ köŋılden ketedı. Solardyŋ köbı ūmtyldy. Bıraq ol tūlǧalardan Balqy Bazar jyraudyŋ baq-talaiy özgeşeleu boldy joqtauşylarynyŋ arqasynda. Esımı eskırmedı, ruhy öşpedı. Sebebı şyǧarmalary şama-şarqynşa jinalyp-qattalǧan-tūǧyn. Atap ötsek, 1925 jyly Taşkentten şyqqan «Terme» jinaǧyna, 1931 jyly jaryq körgen «Qazaq ädebietı nūsqalary» atty eŋbekke engen. Daraq darynnyŋ tuyndylary keiınırek «Üş ǧasyr jyrlaidy» (1965), «Poety Kazahstana» (1978), «Bes ǧasyr jyrlaidy» (1984), «Bazar jyrau şyǧarmalary» (1986), «XIX ǧasyr ädebietı» (oqu qūraly, 1992) atalatyn kıtaptarda jäne toptastyryldy. Arada ötken bıraz uaqyttan soŋ jyrau şyǧarmalarynyŋ tolyq, tüzu, avtorlyq qoltaŋbasy aiqyn saqtalǧan bırqatar nūsqalaryn, bügınge şeiın jämiǧatqa beimälım bolyp kelgen qaisybır öleŋderın tauyp «Balqy Bazar» degen ataumen «Jūldyz» jurnalyna (2003 jyl) jarlaǧan jazuşy häm synşy Bekdılda Aldamjarov-tyn.
«Aqjol» gazetınde (№374) jaryq körgen «Bazar jyrau» atty maqalasynda aqynnyŋ jyr-tolǧaularyn jinastyrudyŋ qajettıgın aityp, äuelı mäsele kötergen türkışıl bozdaq Maǧjan Jūmabaev. Ärı bylai deptı sonda: «Qolymda Bazardyŋ 4-5-aq öleŋı bar… Bıraq osy tört-bes öleŋde-aq Bazardyŋ sözge jüirık, oily aqyn ekendıgı sezıletın syqyldy» (Qaraŋyz: Jūmabaev M. Şyǧarmalary: Öleŋder, poemalar, qara sözder. (Qūrast. H. Abdullin, B. Därımbetov, Z. Jūmabaeva) – Almaty: «Jazuşy», 1989 jyl, 341-bet).
Būdan soŋ osy şaruamen egjei-tegjeilı ainalysqan belgılı etnograf-ǧalym Äbubäkır Divaev pen jidaşy Älquat Qainarbaevtyŋ eŋbekterı asa zor. Sol jinaqtalǧan tuyndylardyŋ kıtaptarǧa enıp, el nazaryna ūsynyluyna jäne qyzmet qylǧan tūlǧalar – S.Seifullin, Ä. Marǧūlan, M. Maǧauin, M. Baidıldaev, Ş. Aldaşev, H. Süiınşalievter edı.
Balqy Bazardyŋ şyǧarmaşylyǧyn «Bazar jyrau Oŋdasūlynyŋ ädebi mūrasy» atty taqyrypta ǧylymi tūrǧydan tūŋǧyş jan-jaqty saraptap tarazylaǧan, öleŋ-jyrlaryn, köpke belgısız arhivtık nūsqalaryn «Jämiǧy qazaq bır tuǧan» degen ataumen (Almaty, «Deştı Qypşaq», 2008 jyl) tolyq jinaq qyp alǧaş şyǧarǧan Serıkbai Qosan. Bazartanuda airyqşa ter tökken orny bölek – ǧalym.
Belgılı tūlǧa, aqyn S. Seifullin: «Būqar men Mahambetten keiıngı tolǧau alyby – Bazar jyrau», – dep baǧalapty.
Sol Bazar jyrau bügınderı oblys kölemınde ǧana ūlyqtalyp jür, qyzylordalyq bolyp… Äbes jäidıŋ negızı – qazırgı kez Syr boiy men Yrǧyz dalasyn jailaǧan bır atanyŋ balasy Şömekeilerdıŋ ekıge bölınuınen edı bır-bırınen jattanyp. Būnyŋ tüp sebebı – sonau otarlau saiasatynyŋ 1868 jylǧy äigılı «Erejesınde». Resei imperiiasynyŋ öktemdıgımen tuystyq negızge qūrylǧan köşpendılerdıŋ ömır-salty, qoǧamdyq jüiesı tübegeilı özgertıldı. Jaŋaşa basqarudyŋ reformasy boiynşa oblystar qūryldy. Oblystar uezderge, uezder bolystarǧa bölındı. Rūqsatsyz meşıtter tūrǧyzuǧa, mūsylman medreselerın aşuǧa tyiym salyndy. Bır bolysqa bır molda bekıtıldı. Sūltandardyŋ hūqyqtary şekteldı, olar auyl tūrǧyndary qataryna jatqyzyldy. Salyqtyŋ türlerı köbeidı. Ärine, būǧan qazaqtar tarapynan türlı narazylyqtar bıldırıldı.Sonyŋ bırı – oblys şekarasyn şeŋber taqylettes emes, soltüstıkten oŋtüstıkke qarai daǧdyly köşu baǧytynda, naqtylap ūǧyndyrǧanda, jolaq boiynşa köşıp-qonudy sūrauy. Osyndai tılekpen «Ereje» jobasyna pıkır aitqan orystyŋ qoǧam qairatkerı, tarihşy A.İ. Levşinnıŋ, Älımnen şyqqan belgılı bi, rubasy Myrzaǧūl Şymanūlynyŋ ötınışterı qabyldanbady. Mūny tarih ǧylymy keiın bylai dep tüsındıredı: «Äkımşılık bölınısterdı, ru bölınısımen sanaspai territoriialyq prinsip boiynşa qūru «rulyq tärtıp» degendı naşarlatuǧa baǧyttalǧan edı» (Qaraŋyz: Qazaq SSR tarihy. – Almaty: «Qazaq memleket baspasy», 1957 jyl, 411-bet).
Mūnyŋ keleŋsız jaqtaryn joǧaryda baiandap öttık. Sonymen aitpaǧymyzǧa oiysaiyq.
Maidan qyzdyŋ şyrǧalaŋy
Bes-alty jasar kezımde-aq estıp bıldım, Bazar jyrau esımın.Atam Kärtennen. «Ämina qyz» dastanyn qūlaqqa jaǧymdy şaǧyn dauysymen ändete, arasynda qara sözge köşıp, ūǧynyqty qyp jyrlaityn. Hikaiadaǧy jıgıttıŋ şybyqpen tartyp jıbergende itke ainaluy, odan onyŋ adam qalpyna qaita oraluy, keiın äielınıŋ baital bop şyǧa keluı öte qyzyq-tūǧyn men üşın. Ūzaq uaqyt oilanatynmyn «sonda qalai?» dep. Şybyq alyp men de ūruşy edım siyrdyŋ, jylqynyŋ tezegın, kämpit bol dep. Ainalmaidy. Eseigesın ūqtyq, astarly oi eken. Jamandyqtyŋ tübı – sor bolatynyn tolǧapty Bazar atam.
Özım tuyp-ösken ortada aitylatyn Bazar jyrau jaily tam-tūmdaǧan derekter bar. Solardyŋ bırın Sarman aǧa Raiymbaevtan (1947 – 1993) estıgen edık: «Bazar jyrau Mamyttyŋ Jidelıbūlaǧyn jailaǧan. Atam Kiıkbai qasynda jürgen ünemı. Jūptary jazylmaǧan», – degen-dı 90-jyldardyŋ basynda, äŋgımenıŋ oraiynda. Osyǧan qatysty myna mälımetterdı de basylymǧa taŋbalap ketıptı: «Bazardyŋ köptegen jyldary bızdegı «Basqūdyq» sovhozynyŋ №4 fermasyna qarasty Mamyt qūmynda ötken», – deptı (Qaraŋyz: Raiymbaev S. Jyrau turaly bırer söz.// Komsomol audandyq «Jaŋalyq jarşysy» gazetı, 25.12. 1990 jyl). Būl jaǧdaidy jaqsy bıletındıgı onyŋ ataqty jyraumen bırge tuysatyndyǧynan. Mūny da joǧaryda bız keltırıp otyrǧan maǧūlmattarynda bylaişa kuälandyryp ötken: «XIX ǧasyrdaǧy qazaqtyŋ körnektı aqyndarynyŋ bırı – Balqy Bazar jyrau.
…Ruy – Balqy, onyŋ ışınde Jauqaşty – Qaraqūl – Ermek, Kenjebai. Ermekten – Oŋdas – Bazar. Kenjebaidan – Baiqadam – Kiıkbai – Raiymbai», – deptı Sarman aǧa özıne tıkelei qatysty tūsyn qysqa ǧana qaiyryp. Sonda Kiıkbai men Bazardyŋ arasy üş-aq ata. Şöbere. Şynynda da Bazardyŋ atasy Ermektıŋ tuǧan bauyry Kenjebaidan taraityn nemere aǧaiyndarymen Balqylardyŋ bır mekenı Mamytty qonys etuı şübäsız jaǧdai ǧoi.
Būl baiandalǧan jaittardy jyraudyŋ taǧy bır tuysy, tarihqa zerek Ermatov Tyŋbaidyŋ (1961) şejıresı quattap, tolyqtyra tüsedı. Ol büi deidı: «Alşynnan – Şömen. Şömennen – Şömekei. Şömekeiden – Bozǧūl. Bozǧūldan – Balqy. Balqydan – Bolat. Bolattan – Jauqaşty. Jauqaştydan –Otarbai. Otarbaidan – Baiseiıt. Al osy Baiseiıtten Qaraqūl men Myrzaǧūl tuady. Qaraqūldan – Ermek, Kenjebai, Mämbet, Berden esımdı tört ūl. Ermekten – Oŋdas. Oŋdastan – Bazar atam. Endı Ermektıŋ tuǧan ınısı Kenjebaidan – Baiqadam. Baiqadamnan – Kiıkbai. Kiıkbaidan – Raiymbai (1880 – 1980), Kerımbai, Süieubai degen atalarym örgen. Būlardan ūrpaqtar bar. Men Bazardyŋ jaŋa atalǧan Qaraqūl babasynyŋ ınısı Myrzaǧūldyŋ näsılımın. Taratyp aitsam bylai: Myrzaǧūldan – Şegetai, Dospanbet, Tılemes, Esenaly, Qaramyrza. Şegetaidan – Äiten, Bäiten, Egızbai, Jantelı, Ordabai, Aiapbergen, Elşıbai, Qūlmalai. Bäitennen – Ötegen, Ötegennen – Ermat, Ermattan – Tälıp, Jalǧas (1910 – 1973). Jalǧastan ekı qyz, tört ūlmyz. Äkem şejırenı qūlaǧyma ünemı qūiyp otyrdy. Jazdyratyn. Paiǧambar jasynda dünieden ozdy, on ekıge tolǧan kezım-dı. Äitse de aitqandary jadymda jaqsy saqtalypty. Keiın de talai täptıştep sūrap, qaǧazǧa türtıp aldym Jamal, Şoqan degen atalarymnan. Babam Jauqaştydan öretın Otarbai ūrpaqtaryn».
Tyŋbai Jauqaşty balalaryn şaşau şyǧarmai tügeldei jıpke tızıp berdı. Pıkırımızge sonyŋ qatysty tūstaryn ǧana paidalanyp otyrmyz.
Sarman Raiymbaev Bazardyŋ bırşama jyldary Mamytta ötken deidı. Endı osy tūrǧyda baiandalmaq jaittardyŋ tarihyna qaryndas qauymnyŋ jan-jaqty qanyǧuy üşın atalǧan öŋır turasynda mälımet bere keteiık.
Mamyt Aqtöbe oblysy Äiteke bi audanynyŋ oŋtüstık-şyǧys betkeiındegı Basqūdyq auyldyq okrugıne qarasty jer. Enı 30 şaqyrym, soltüstıkten şyǧysqa qarai 70 şaqyrymǧa sozylyp jatqan töbeşıktı qūm. Būl jobalap aitqanda. Auqymy būdan äldeqaida keŋdeu. Kelbetı körkem. Är tūsta toptalyp ösken jidek, tal-şılık. Kışıgırım toǧai ıspettı. Qiqulap jatqan neşeme qūstar. San aluan şöptıŋ būrqyraǧan iısı. Mūnyŋ bärı körgen jandy äserlendırmei qoimaidy. Mamyttyŋ sūlu körkınıŋ sipatyn qūr baiandaumen aşyp bere almaspyz, sırä. Odan da öleŋ sözdıŋ has şeberı Saryşolaq aqynǧa jügıneiık, onyŋ beinesın anyq qyp jetkızu üşın. «Ūly Qūm» atty tolǧauynda büi deptı ol:
Ūly Qūm-au, Ūly Qūm,
Tüie boily şılıgıŋ.
Aŋqyp kökırek aşatyn,
Jidektı bal şyrynyŋ.
Ainalaiyn, Ūly Qūm,
Jaz bolǧanda terbelıp,
Şäuşıldeidı şybyǧyŋ.
Bäişeşegıŋ kökke sermelıp,
Qyzdai edı qylyǧyŋ.
Qoianyŋ qoidai öretın,
Şıl qūldyrai jönetın.
Qarsaǧyŋ qaşyp qyrqadan,
Är töbeden tülkı önetın.
Kekılık şulai asatyn,
Tūrymtai än sap beretın.
Ükıler ulep tünımen,
Erekşe küige basatyn.
Būldyryq ūşar zuyldap,
Küzenıŋ qaşar şuyldap,
Qyrǧiyŋ qalqyr qyryndap,
Qasqyryŋ jortsa qaŋtarda,
Torǧaiyŋ dürk duyldap,
Doŋyzyŋ jöŋkır dyzyldap.
Mälın nesıbe aiyryp,
Duadaq qanat qaiyryp,
Sauysqany şaqyldap,
Baiǧyzdary şaŋqyldap,
At qaişylap qūlaǧyn,
Japalaq ūşar jalpyldap.
Tırşılıgım – Ūly Qūm,
Qūm da bolsa, Altyn Baq! (Qaraŋyz: Boranbaiūly S. Azattyq edı aŋsaǧan (Taŋdamaly şyǧarmalar). –Almaty: «El-şejıre», 2006 jyl, 124-125 better).
Ataqty Ūly Qūm – şarlaǧan öŋırımız. Kelbetımen jaqsy tanyspyz. Mamyttyŋ tabiǧaty da tap osy jyrdaǧydai! Aina qatesız. «Qūm da bolsa, Altyn Baq!»
«Mamyt» sözı eskı zamandaǧy qazaqtyŋ leksikalyq qorynda bolǧan. Dybystalu pışını ana tılımızdıŋ zaŋdylyqtaryna sai özgerıp, arab tılınen engen. «Maqtauǧa, alǧysqa laiyq» degen maǧynany beredı eken (Qaraŋyz: Djanuzakov T.D. Vaşe imia?: Kazahsko-russkii tolkovyi slovar imen. – Alma-Ata: «Kazahstan», 1989. str.100). Uaqyt oza qoldanu jiılıgı bäseŋdep, bügınderı paidalanu aiasynan mülde şyǧyp qalǧan.
Babalarymyz atalǧan şūraily öŋır ajaryn bır-aq auyz sözben osylai baǧalapty.
Yrǧyz öŋırı şejıresın jetık bıletın Bırmanov Amantai esımdı aǧamyz (1950) mynadai derekter bergen-dı:«Mamyt äuelıde Şömekei ruy Toqa taipasynyŋ mekenı bolǧan. Bır zamanda Sätbai degen kısı Toqa balalaryn Täuıpke jinap şoǧyrlandyrypty bolys qūru üşın. Olar ırge kötergen soŋ tört Şömennıŋ bas biı Almat Tobabergenūly (1804 j.t. – 1892 j.ö.- B.K.) Aqqūmnyŋ maŋyn, Qaraqai özenı boiyn jailap jürgen Balqydan taraityn Sabai, Sämet, Pūşyq atalyqtaryn Mamyttyŋ bosap qalǧan jerlerıne qonystandyrypty. Al Jauqaştylar būǧan deiın-aq qūmnyŋ bastalar soltüstık jaǧyn mekendegen».
Otarlau saiasatyn jetıldırudegı müddesıne yŋǧailap jürgızgen Resei imperiiasynyŋ «Uaqytşa ereje» reformasy boiynşa 1867- 1868 jyldary qazaq dalasy bolystyq basqaru jüiesıne köşırılgenın söz basynda aita ketken edık. A. Bırmanovtyŋ mälımetı tarihta ötken osy oqiǧa datasyna säikes. Demek, deregı – naqty.
Atalǧan Qaraqai özenı Mamyttyŋ şyǧys jaǧyn 20-25 şaqyrymdai qaşyqtyqta boilai aǧyp, aiaqtalar tūsy oŋtüstık-batysqa būrylys jasap qūmǧa jeter-jetpeste bıtedı.
Yrǧyzdyŋ ien dalasynyŋ bır şetı Mamytta Balqy Bazardyŋ qyzyqty däurenınıŋ bır bölıgın ötkızgenın däleldeitın, oǧan tıkelei bailanysy bar myna jaitty osy öŋırdıŋ tumasy, zeinetker Keŋes aǧa Orynbekov: «Maidan qaşqan atalatyn jer bar. Sarybūlaqtan ärı (Būrynǧy «Basqūdyq» sovhozynyŋ №4 fermasy.-B.K.). Temıraly men Esekenıŋ qaq ortasynda, būl ekı qonystyŋ arasy üş şaqyrym. Şaldardan estıgenım Maidan atastyrylyp qoiǧan qyz eken. Şobdar atalyǧyna. Sony Bazar alyp qaşypty. Soŋy ülken dauǧa ainalǧan. «Maidan qaşqan» delınıp ketıptı sonan sol tūs bıraz uaqytqa şeiın», – dep baian qylǧan-dy bızge.
Temıraly da, Eseke de Mamyt qūmy enınıŋ aiaqtalar tūsynda, anyǧyraq aitsaq oŋtüstık-batys jaǧynda.
Osy mälımettı keŋınen örbıteiık. Bazar jyrau men Maidan qyzǧa bailanysty jinaǧan qoldaǧy derekterde bıraz qaişylyq tudyratyn jaŋsaqtyqtar, auys-tüiıs artyq pıkırler oryn alǧan. Būlai boluy oqiǧaǧa arada bır jarym ǧasyrǧa juyq uaqyt ötken. Naqty şyndyǧynyŋ küŋgırttene bastauy sodan. Maǧlūmat nūsqalaryn bır-bırımen salystyrdyq, män-jaimen säikestıgın saraladyq, zertteu ädısterınıŋ basqa da talaptaryn nazarda ūstadyq. Östıp oqiǧa aqiqatyn nobailadyq.
Maidan öte sūlu bolypty. «Şüiınışbai degennıŋ qyzy edı», – deidı ony Q. Moldahmetov esımdı qarmaqşylyq azamat (Qaraŋyz: Bazar jyrau men sardar Almat.// «Tūran-Qazaly» gazetı, 8.01. 2005 jyl). Alaida Aqtöbe oblysy Äiteke bi audanynda tūratyn Maidannyŋ ınılerınıŋ, sıŋılısı Aijannan örgen jienderınıŋ derekterı, rulyq şejıre būl pıkırdı terıske şyǧarady. Rastaiyq. Balqy Şömekei ruynyŋ Bozǧūl taipasynan taraidy dedık. Balqynyŋ bır balasy Pūşyq. Osy Pūşyqtan – Qūdaisügır, Satybaldy tuady. Qūdaisügırden – Mättek, Mättekten – Sarybas, Sarybastan – Törtbai, Tezekbai, Jetekbai, Besbai, Törtbaidan – Bektemır, Estemır, Temırbai jäne Maidan, Aijan atty ekı qyz.
Eskerte keteiık, paidalanyp otyrǧan maǧlūmattardyŋ bırqataryn Maidanmen bır atadan öretın Qasymhan, Elaman esımdı azamattardan aldyq. Tuystyǧyn aşyp körseteiık. Törtbaidyŋ Bektemırınen – Nūrjan, Nūrjannan – Täjımaǧanbet (1915 – 1968), Täjımaǧanbetten – Qalqaman, Elaman (1955), Küläiım. Al Törtbaidyŋ tuǧan bauyry Besbaidan – Kümısbai, Kümısbaidan – Tıleş, Tıleşten – Baqtybai, Baqtybaidan – Qasymhan (1948).
Bazar Maidan qyzdy būrynnan özara uäde bailasqan jıgıtıne alyp bergen. «Aty – Ketebai, jyraudyŋ jaqyn ınısı», – dep kuälandyrady Ş. Aldaşev (Qaraŋyz:«Jūldyz» jurnaly, №5, 1981jyl, 208-bet). Qarmaqşylyq Q. Moldahmetov mūny: «Sälım esımdı kısınıŋ balasy-tūǧyn», – degen mälımetımen qostaidy (Qaraŋyz: Bazar jyrau men sardar Almat.// «Tūran-Qazaly» gazetı, 8.01. 2005 jyl). Qoldaǧy Jauqaşty Balqylar şejıresınıŋ bırneşe nūsqasyn mūqiiat äldeneşe süzıp şyqtyq. Atalǧan kısıler esımderın kezdestırmedık. Būny älı de anyqtai tüsu qajet kümänsız şyndyqty ındetu üşın.
Hoş. Sözımızdı jalǧastyraiyq. Jaz jailauy Mamytty mekendep jürgen kezı eken Bazardyŋ. Otarbai atasynan taraǧan et jaqyndarymen bırge. Aǧaiyndarǧa astyrtyn sälem aitypty Syr boiyndaǧy: «Qyz atastyrylǧan elıne köp ūzamai ūzatylmaq», – dep. Habardy esti sala Mamytqa suyt jetedı bırneşe jıgıttı bastap Bazardyŋ älgı tuysy. Tıleules aǧasynyŋ ūqypty oilastyrǧan aqyl-ailasynyŋ arqasynda, jūrt qalyŋ ūiqyǧa engen şaqta, qiyndyqsyz Maidandy alyp şyǧyp, ız tastap ülgeredı. Sol zamanda jer dauy, jesır dauy – ülken mäsele eken. Arty şuǧa ainalady. Maidan atastyrylǧan ru osal emes-tı. Şobdar jūrty edı. «Jarty patşa» atanǧan, Älım-Şömenge asa bedeldı bi, sardar Almat Tobabergenūlynyŋ elı. Maidannyŋ atastyrylǧan bolaşaq küieuı – Estai degen eken, ataqty şonjarmen tuysady. Şömekei ruynyŋ Bozǧūl taipasynan, Şobdar atalyǧy. Ūǧynyqty bolsyn, taratyp körseteiık tuystyǧyn. Şobdardan – Qalaq, Qalaqtan – Älıbek, Arystan, Älıbekten – Kiıkbai batyr.,Kiıkbaidan –Tobabergen, Qojas, Babas, Aidos, Sügırtai,Tobabergennen – Almat (1804 – 1892), Almattan – Samyrat, Töremūrat, Qosmūrat, Maqan, Pırmaqan. Al Babastan – Qojaǧūl, Ysmaiyl, Süiınbai, Moinaq, Tūrym, Qaşqyn. Osy Qaşqynnan – Şyntai, Şyntaidan – Estai. Sonda ol Almatpen tört-aq atadan toǧysady (Mälımettı beruşı Telman aǧa Şaǧatai balasy (1934), Qojastyŋ näsılı).
Sodan dürlıkken Şobdar şyraq alyp Bazardyŋ soŋyna tüsedı. Kenjeǧara bolysyn basqaryp tūrǧan şaǧy eken Almatūly Samyrattyŋ (Naqty derekter boiynşa būl 1875 – 1889 jyldar aralyǧy. — B.K.). Qolynda bilıgı bar ol qatulanyp jazalauǧa bekınedı. Basynan qiqu ketpei türtpekke qatty ūşyraǧan Bazardyŋ amaly tausylady. Aqyry jolyn tabady qyspaqtan şyǧudyŋ. Äigılı Törtqara Janys bige jügınedı. Älım-Şömen ışınde bedelı öte joǧary, qara qyldy qaq jarǧan ädıldıgımen düiım elge aty tanys. Bazardyŋ darynyna qanyq bi onyŋ aryz-mūŋyn tyŋdap, daudy şeşudıŋ uaqytyn belgıleptı. Sonymen ne kerek uaǧdaly merzımde ekı jaqtyŋ şaǧymy tyŋdalyp, kesımdı uäj aitylypty: «Şyntai balasy Estaiǧa Maidannyŋ sıŋılısı Aijan aiyp öteuı bolsyn!» – dep. Osy bätuaǧa bärı de toqtapty.
Aijannyŋ ai sipatty jamaly talailardy yntyq qylypty özıne. Aqyly da körkıne sai tüsken. «El apaly-sıŋılı būlardy Maidan sūlu, Aijan sūlu atapty», – dep kuälık beredı tuystary.
Basyna üiırılgen būltty ydyratqan Janys bidıŋ ädıldıgın Bazar jyr ǧyp kesteleptı. Ökınışke qarai, tūtas jetpei odanyŋ bır üzıgı ǧana halyq auzynda saqtalypty:
«Aqtasty Ūly Yrǧyzdan emes alys,
Jer edı baryp jürgen közge tanys.
Tepeŋdep tory töbelmen barǧanymda,
Taimady ädıldıkten qairan Janys», – degen (Qaraŋyz: M.Aqdäuletūly. Janys Syǧaiūly.// «Aqtöbe» gazetı, 29.11. 2007 jyl).
Aqtasty – būrynǧy Qarabūtaq audany territoriiasyndaǧy meken. Mamyttan 170-180 şaqyrym. Baǧzydaǧy jūrtymyzdyŋ Yrǧyz ben Or boiynan sonau Syrǧa deiın jyl on ekı ai köşıp-qonyp jürgenı tarihtan mälım. Demek, qazaq üşın 200 şaqyrymdyq jol tük te emes – «taiaq tastam». Bazardyŋ: «Aqtasty Ūly Yrǧyzdan emes alys, Jer edı baryp jürgen közge tanys», – deuı sol köşpelı tūrmystan qalyptasqan tanym. Qazırde de aitylady emes pe: «Qazaqtyŋ iek astyndaǧy jerı – bır kündık jol», – degen äzıl söz. Häm arqa jaqtaǧy Törtqaralar arasynda būǧan şeiın jyraudyŋ talai bolǧany aŋdalady.
Osy oqiǧaǧa bailanysty keibır tarmaqtary Yrǧyz öŋırınde, Syr boiynda säl özgerısterge tüsıp, Bazarǧa telınıp jürgen mynadai da bır şumaq öleŋ bar el ışınde:
«Balqynyŋ on bır jıgıt erı keldı,
Işınde batyr Bazar börı keldı.
Maidandy taŋ salqynda alyp baram,
Şyntaiǧa han Qorennıŋ kerı keldı», – deitın (Qaraŋyz: A. Bödeşūly. Jämiǧy jūrttyŋ Bazary.// «Syr boiy» gazetı, №124 (18418).
Būl – anyǧynda Şobdarlarmen äzıl qaǧystyratyn bıreulerdıŋ keiınnen şyǧarǧan qaljyŋy. Dausyz aqiqaty – Bazardıkı emes!
Estai Samyratqa delbeşı eken, baiandalyp otyrǧan jaǧdai oryn alǧan mezgılde. Alys saparlarda jazyda qauıp töndıretın oqys jaittardyŋ boluy äbden mümkın häm atty baptap kütu, küimege jegu siiaqty jūmystary jäne bar. Sodan bolar Samyrat osy nemere tuysyn janyna serık qylypty ylǧi. Estai ırı denelı, qaruly bolǧan deidı. Būl kezde ony 17-20 jas şamasynda dep boljaimyz. Büi deuge joǧaryda atalǧan Almattyŋ Maqan atty ūlynan 1924 jyly tuǧan Raqi äkeidıŋ: «Yrǧyzdan 25-35 km jerde, Saryözek boiyndaǧy, Şobdarlardyŋ jerındegı Qūmkölde Şyntai balasy Estai 1925 jyly 63 jasynda qaitys bolǧan. 1964 jyly Estai balasy Altybai basyna qūlyptas qoiǧan. 1997 jyly 1 iiul aiynda» ädeiı baryp kördım. Qūlyptas būzylmaǧan, ol jerde köp qūlyptas joq. Nūrlybek, Pırlän (Raqidyŋ äielı.– B.K.), Raqi», – dep tüzıp ketken qoldaǧy mälımetı negız (Derek Estai ūrpaǧy Dabyldan alyndy.– B.K.). Sonda Estai 1862 jyly tuǧan. Al Maidan odan assa üş-tört jas kışı bolar. Būdan ärı ne berı emes. Öitkenı, «Apamyz küieuge erte şyǧyp ketıptı dep otyratyn äkelerımız»,– deidı bır atadan öretın ınılerı. Demek, oqiǧa 1880 – 1883 jyldar aralyǧynda ötken. Esebımız – dūrys.
Estai Aijan sūludan Altybai (1893 — 1966), Jetıbai (1897 — 1970) degen perzentter süiedı. Būlardan taraǧan ūrpaq – qazır ösıp-öngen ülken äulet.
Mamyt öŋırınde tuyp-ösken Tūrsynbekov Şäkırtai deitın aǧamyz aitady: «Aijan atalatyn köl bar. Temıralydan 20 şaqyrym şamasynda, batys jaǧynda. Altykebenge tiıp tūr. Suy köktemde molaiady da, jaz ortasynda säl tartylady. Mal suaratyn edık sodan», – dep. Anyǧynda atalǧan būl jerdı Balqydan öretın Pūşyq balalary, iaǧni Maidan men Aijan şyqqan atalyq erterekte tūraqty jailaǧan. Tarihtan attary ruǧa ainalǧan äielderdı jaqsy bılemız. Olai bolsa, talaidy özıne yntazar qylǧan Aijan sūludyŋ esımı de qūrmetpen bır köldıŋ atauyna ainaluy bek mümkın jaǧdai.
Dau basyldy dedık. Alaida köŋılınde ökpe-renış qalǧan Bazar Mamyttan Jalpaqtauǧa bet tüzeptı. Jaryq dünie esıgın aşqan öŋırı özınıŋ.
Syrǧyp ailar ötedı, jyljyp jyldar ötedı. «Jaqsy adamnyŋ aşuy jıbek oramal kepkenşe…». Qai kezde de aqylyn joǧaltpaǧan, qarkestı Almat qart Bazarǧa habar salypty deidı bırde: «Kelsın, jyr aitsyn!» – dep. «Kelsın, jyr aitsyn!» – deuı de syltau söz. Astary – Bazarmen qaita tabysudyŋ amaly-tūǧyn. Eskı künnıŋ bır danagöi şaly aitypty ǧoi: «Ekı jaqsy qosylsa, Bırın bırı qiia almas, – Ekı jaman dos bolsa, Bır mekenge siia almas», – dep. Ökpesı tarqaǧan jyrau da aǧasymen jarasudyŋ sätı tüskenıne quanady. Bıraq, äldebır sebeptermen säl uaqyt ozdyryp alady. Äitse de, jolǧa şyǧady. Aqqūmdaǧy Almattyŋ ordasyna jetken Bazar (Aqqūm – qazır Äiteke bi audanyna qarasty jer. – B.K.) tabaldyryqtan endı attap, üige ene bergende aǧalyq doq körsetken bi jorta: «Kırme, körınbe közıme!» – dep aqyryp jıberıptı deidı. Sonda sasyp qalǧan jyrau bır aiaǧy ışte, bır aiaǧy syrtta: «Alaima sardar, alaima, alaima sardar, alaima», – degen sözderdı äldeneşe qaitalap baryp, azdan soŋ tögılte jönelıptı ärı qarai:
– Arǧy ataŋ Älıbekten batyrlarym,
Kelısken sodan berı aqyrlaryŋ.
Ordaŋa özım ızdep biyl keldım,
«Kelsın», – dep ötken jyl-dy şaqyrǧanyŋ.
Jer şalǧai, alys jolǧa at tabylmai,
Sebebı sol ed, sardar, jatyrǧanym.
Yrzamyn sökpek tügıl, soqsaŋ da aǧa,
Keuılıme kelmeidı keiıp, aqyrǧanyŋ.
Tūqymy jylqyŋyzdyŋ qūla ala-dy,
Külte jal, qūiryǧy ūzyn şūbylady.
Aşqa azyq, azǧa qamqor bolyp talai,
Aldyŋnan qaitqan külıp jylaǧany.
Qairatyŋ qara tügıl hanǧa mälım,
Qolyŋnan menı öltırseŋ kım alady?
Sonda da, sardar, sızdıŋ aldyŋyzda,
Qalmaiyn sözımdı aitpai sybaǧaly.
Ne söz bar qairatyŋdy halyq körgesın,
Kısıge tai sūrasa, at bergensıŋ.
Qazaqtyŋ kiız üilı talasy joq,
Ölşeusız osynşa artyq baq bergensın.
İmanym tas töbeme kettı şyǧyp,
Qaraudyŋ tarǧylyndai tap bergensın.
Qalai da būl qaterden qūtylarmyn,
«Söile», – dep Täŋırım tıl men jaq bergensın.
Tūqymy jylqyŋyzdyŋ öŋşeŋ qūla,
Ösırdıŋ baldaryŋdy etıp būla.
Beketten bermen qarai babalaryŋ,
Ötpegen bır-bırınen kem bop, sırä.
Teŋ bolyp tektı jerden qosylyp jar,
Ketıptı öle-ölgenşe keulı tyna.
Ataŋyz Kiıkbaiǧa oq tigende,
Özı attap, tüsırıptı anaŋ – Qyna.
Bolǧanda aǧam – Almat, jeŋgem – Kümıs,
Eşkımge bıtken emes mūndai tuys.
Aqyryp Almat aǧam syrtqa şyqsa,
Bolady Älım, Şömen bır-aq uys (Qaraŋyz: Balqy Bazar.// «Jūldyz» jurnaly, № 6, 2003 jyl, 191-bet).
Sözın tämamdaǧan Bazar aǧattyq jıberdım dep ötken ısı üşın keşırım sūrapty. Rizalyq bıldırgen Almat aǧasy da ökpe-nazdy ūmytyp, ony qūşaǧyna alypty deidı aituşylar.
Az-kem renışten soŋ aǧaiyndarymen qaita qauyşqan Bazar jyrau ata-jūrtynyŋ bır pūşpaǧy Yrǧyz dalasyna mūnan keiın de at ızın jiı salyp tūrǧan. 1892 jyly Almat ata dünieden ozǧanda arnaiy kelıp, onyŋ balasy Maqanǧa büi dep köŋıl aitqan:
«Alpekem, emes edı qalys adam,
Joq edı aq keuılıne alys adam.
Bekzada bolyp östı ūldary da,
Qyzdary kem bolǧan joq hanyşadan.
Artpaqşy abyroiy adamzattyŋ,
Bereke tūqymyna darysa adam.
Eşuaqytta etpes ısın aşqaraqtyŋ,
Bır tegı uyzynda jarysa adam.
Halyq qamyn qartaiǧanşa oilap kettı,
Arman ne sondai bolyp qarysa adam?
Maqanjan, qaldyŋ erdıŋ ornynda,
Babaŋnyŋ qonsyn ornap baǧy saǧan» (Qaraŋyz: Balqy Bazar.// «Jūldyz» jurnaly, №6, 2003 jyl, 192-bet).
Osy jyldarǧa säikes keletın, Kiıkbaiūly Raiymbai qarttyŋ kenje balasy Saǧyndyqqa (1965) aityp ketken estelıgın baiandaiyq. Ol: «Bazar aǧama erıp Jidelıbūlaqtan (Mamyttaǧy jer aty.-B.K.) saparǧa şyqtym bır künderı, – deidı eken.
– Baǧytymyz – Jalpaqtau. Ekeuımız ekı attamyz. Bazar sändı kiınetın. Irı denelı-tūǧyn. Onyŋ üstıne qaruly edı. Janynan dombyrasyn tastamaityn. Nasybai atatyn. Saptama etıgınıŋ qonyşyna salyp jüretın şaqşasyn. Er-tūrmany da äsem edı. Kümıs şaptyrǧan. Ūmytpasam Şalqar men Sekseuıldıŋ arasy bolar deimın, ekı atty kısı sopaŋ etıp şyǧa keldı aldymyzdan. Olar bızge taqala tüsıp, kenetten Bazarǧa jarmasa kettı. Onyŋ köz ılespes jyldamdyǧy sondai sondaǧy, qonyşynan şaqşany suyryp alyp bıreuınıŋ betıne şaşyp jıberdı de, ekınşısın ūryp tüsırdı. Sonan közın aşa almai äurelenıp qalǧan onyŋ serıgın de jerge qūlatty. Özı bıreuınıŋ qolyn bailap jatyp maǧan būiyrdy: «Bala, sen ananyŋ da qolyn baila! Bıraq bırazdan soŋ şeşıletındei qyl. Ölıp qalmasyn», – dep. Sonan esınen tanyp jatqan olardy matap tastap ärı qarai jürıp kettık. Men on ekı jasta edım sonda». Eseptesek būl jaǧdai 1892 jyly bolǧan. Öitkenı, Raiymbai qarttyŋ tuǧan jyly – 1880. Atamyzdyŋ deregınen köŋıl aituǧa kelgen Bazardyŋ sol jyly Balqylardyŋ jaz jailauy Mamyttaǧy aǧaiyndarynda bıraz kıdırgenı aŋdalady.
Sonymen baiandalǧan oqiǧanyŋ naqty aiǧaǧy – Maidan qaşqan atauy uaqyt oza ūmytyla bastaidy. Mūnyŋ sebebı bar. Pūşyq Balqyda myŋǧyrtyp mal aidaǧan Şöden degen bai ötken. Ūrpaqtarynyŋ aituynşa, atalǧan qonys, Mamyttyŋ oŋtüstık-batysy sonyŋ ielıgınde bolǧan. Almatpen öle-ölgenınşe syilasyp ketıptı. Bedelı zor, qadırles bi osy zamandasyna järdem etken körınedı jaiylymdardy aluyna. Keiın dünie salǧanda sonda jerlengen. Qazır Şöden atalady sol jer. Atau QR Aqtöbe oblysynyŋ äkımşılık-aumaqtyq bölınısı kartasyna engen. Şödennen Temıraly tuady. Ol äkesınen erte aiyrlady. Eseie kele eseptı dūrys qūra bıletın aqylynyŋ, ūqyptylyǧynyŋ arqasynda atadan qalǧan maldyŋ basyn qaita ösırıp, däulettenedı. Alaida sovet ökımetı ony 1928 jyly jäne mūnan soŋ 1932 jyly taǧy tärkıleidı. Bes myŋǧa juyq eşkısı, üiır-üiır jylqysy, bırneşe kele tüiesı, myŋǧa tarta siyry bolǧan. Közımız kördı. Sovet ökımetı tūsynda da üş jüzdıŋ üstınde eşkı ūstaǧanyn. Jamanqalaǧa, Orynborǧa saparlap tūratyn. Baryp tübıt ötkıze-tūǧyn. Orys tılın meŋgergen kısı edı. Gazet-jurnaldar oqityn. Temıraly Şödenūly düniege 1887 jyly kelgen, 89 jasynda baqi boldy. Onyŋ däulettenıp bedeldenuı esep boiynşa, 1907 jyldan berı. Mıne osy kezden tūraqty qonys qyluyna bailanysty pıkırımızdıŋ özegı – Maidan qaşqan keiın Temıraly baidyŋ esımımen atala bastaidy. Eseke de – oqiǧadan berırekte ornyqqan atau. Al Maidan qyzdyŋ şyrǧalaŋy 1880 – 1883 jyldar aralyǧynda ötken dedık. Olai bolsa, tūjyrymymyz – dūrys.
Bügınderı Aqtöbe oblysynyŋ Şalqar, Temır, Mūǧaljar audandaryn jailap otyrǧan Älım balalary Ait pen Būjyrdan örgen Tıleu men Qabaq, Nazar men Şüren rulary «Qyr Şektısı» atalǧany bır tuǧan qaryndasqa mälım jaǧdai. Balqy Bazardyŋ da aitatyny bar:
«Qyr elınde jürgende,
Jeuşı edık jal men jaiasyn.
Öleŋ aityp, än salyp,
Aluşy ek at pen maiasyn.
Söitıp jürgen Bazekeŋ,
Jep jatyr jerdıŋ qaiasyn», – dep. Arhivtık derekterde öleŋnıŋ şyǧu tarihy bylaişa baiandalypty: «Bır jyly Bazar jyraudyŋ elınde aşarşylyq bolyp, qūmda keuek terıp jürse, bır baidyŋ myrzasy jolyǧysyp, «ne ıstep jürsıŋ?» degende aitqan bırqaqpaiy eken» (Qaraŋyz: Bazar jyrau Oŋdasūly. Jamiǧy qazaq bır tuǧan. – Almaty: «Deştı Qypşaq», 2008 jyl, 173, 368 better). Onyŋ Yrǧyz dalasyn jailaǧanyna, kezgenıne būl da bır kuälık. Taǧy da aiǧaq bereiık sözımızge, ol «Kün jadyrap köktemde…» dep bastalatyn tolǧau-öleŋınde büi deptı:
«Mal jinaǧan şarualar,
Qyzyldy qystap, Qyr jailap,
Köşı-qon jaiyn yŋǧailap,
Özge käsıp etpeidı…» (Qaraŋyz: Balqy Bazar. «Jūldyz» jurnaly, №6, 2003 jyl, 184-bet). Osy tolǧauynan jäne bır sözın keltıre keteiık, onda:
«Jazǧy jailau qonysqa,
Tırkeuın tüzep şarualar,
Üdere köşıp betteidı.
Arqanyŋ jazyq jonynda,
Alty ai jazdai tebındep,
Küz tüsırmei ketpeidı», – deptı.
«Arqa» sözınıŋ äu bastaǧy maǧynasy, onyŋ qoldanu rettıkterı etimologiia ǧylymynda bylaişa anyqtalǧan: «Qazaq tılıne bır taban jaqyn qyrǧyzdarda «arqa» tūlǧasy «soltüstık», odan ärı iakut tılınde «arǧaa» – «batys, batys jaq», …tungus-manchujur tobyndaǧy tılderdıŋ keibıreulerınde «argaa» – «batys», al moŋǧoldarda: «ara» sözı «sotüstık» siiaqty ūǧymdardy menşıktenedı… Demek, «Arqanyŋ» alǧaşqy maǧynasy qazırgı kezdegı «batys» ne «soltüstık» ūǧymy bolmaqşy» (Qaraŋyz:Ä. Nūrmaǧanbetūly. Jer-sudyŋ aty – tarihtyŋ haty. – Almaty: «Balausa», 1994 jyl, 9-bet). Sonda Bazar jyrau Älım-Şömennıŋ alty ai jaz jailauy Yrǧyz dalasynyŋ ornalasu ornyn baǧzydaǧy qalyptasqan geografiialyq atauymen atap otyr. Iаǧni Syrdyŋ, qazırgışe Qyzylorda oblysynyŋ soltüstıgı, batysy deidı. Sonda küzge şeiın otyruşy edık deidı.
Būlai qazbalap täptışteuımızdıŋ sebebı bır eneden tuǧan qaryndasqa ortaq Bazar atamdy tek öz auyly töŋıregınde qarastyrudyŋ būrystyǧyn, şyǧarmaşylyq bolmysyn, ömırbaianynyŋ naqty jaqtaryn tanuda jaŋsaqtyqtarǧa aparatynyn eske salu edı. Bız de aqiqat şeŋberınen şyǧyp ketpeudı oida ūstadyq. Aitarymyz älı de köp edı, osy tūstan üzgendı jön sanadyq.
İä, aǧaiyn, osylai da osylai bolǧan. Sızder bılsın dep taŋbaladyq, Syr men Qyrdy (nemese Arqany) alma-kezek jyrǧa keneltken, bır kezderı ataqonysynyŋ bır pūşpaǧy Yrǧyzdyŋ Mamytyn jailaǧan Bazar atam ǧūmyrynyŋ tasada qalǧan beimälım tūstaryn.
Balqy Bazar şyǧarmalarynyŋ tūrpatyna şolu
Bazarjyraudyŋ oi tolǧamyn, söilem qūru mänerın, sözdık qoryn bajailai qaraǧanda onyŋ noǧaily däuırı ädebietınen, XV–XVIII ǧasyrdaǧy jyraular poeziiasy men XIX ǧasyrdyŋ ortasyna deiın ǧūmyr keşken tūlǧalar şyǧarmaşylyǧynan taǧylym-tärbie alǧany ap-anyq aŋdalyp tūr. Köp sozbaqtamai būnyŋ naqty dälelderıne köşeiık.
«Qobylandy batyr» jyrynda:
«… Asynǧany janyna
Qynabynyŋ saby altyn,
Ūstar jerı sap altyn,
Qynaptan şyqsa qylt etken,
Suyryp alsa jylt etken,
Şüberektei quarǧan,
Qaitpasyn dep tau-tastan
Zaharge salyp suarǧan,
Baldaǧy altyn şar bolat,
Şyraǧymnyŋ şybyn jan,
Jasaǧan saǧan amanat!
Aqsūŋqar qūs maqtansa,
O da bır kün kez keler
Qūsbegınıŋ toryna» (Qaraŋyz: Aqsauyt (Batyrlar jyry). – Almaty: «Jazuşy», 1-tom, 49-bet).
Bazar jyraudyŋ «Kermiyq» tolǧauynda:
«… Qynabynda qylt etken,
Suyrsaŋ jüzı jylt etken,
Sılteseŋ qolyŋ süisınıp,
Şegesı bostau sylq etken,
Nardy şapsaŋ bülk etken.
İttı şapsaŋ yŋq etken,
Qatarǧa qaityp qosylmas,
Tigen jerı būrq etken,
Äjdahanyŋ tılındei,
Öte şyqqan bılınbei,
Tasqa tartsa qaitpaityn
Baldaǧy altyn aibolat
Keregede ılulı –
Kımderden iesız qalǧan joq?» (Qaraŋyz: Balqy Bazar. //«Jūldyz» jurnaly, №6, 2003 jyl, 180-bet).
Şalkiızdıŋ «Or, or qoian, or qoian» atty tolǧauynda:
«Or, or qoian, or qoian
Or qoian atly bır qoian
On ekı köjek atasy,
Qaudyrqūlaq şal qoian,
Jüirıkpın dep maqtanba,
Jüirıkpın dep maqtansaŋ,
Ūzyn joldyŋ üstınde
Oralyp oinap tūrǧan
O-daǧy bır qūba arlanǧa jolyǧar» (Qaraŋyz: Bes ǧasyr jyrlaidy. (Qūrast. M.Maǧauin, M.Baidıldaev). – Almaty: «Jazuşy», 1-tom, 1984 jyl, 53- bet).
Bazar jyraudyŋ «Är kemelge – bır zaual» tolǧauynda:
«…Qūlaǧyn tıktep elırgen,
Jan jete almaityn quǧanmen,
Jüirıkpın dep şelırgen,
Kerqūlan degen aŋ bolar,
Aunaǧan jerı şaŋ bolar
Qūiryǧy joq, jaly joq
Körgen kısı taŋ bolar.
Jer jazyǧyn ūrlaǧan,
Şaqpaq tasyn qyrlaǧan
Eleusız jermen eŋbektep,
Bauyryn tastaq qyrnaǧan,
Bıltelı myltyq qolǧa alyp,
Jabyndymen zyrlaǧan,
Ūsynǧan oǧy ketpegen,
Ol da bır atqyşşyl sūmǧa kez bolar!» (Qaraŋyz: Balqy Bazar. //«Jūldyz» jurnaly, №6, 2003 jyl, 184-bet).
Osyndai söz saptau, oi tolǧau ūqsastyqtaryn bırınen soŋ bırın keltıre beruge bolady. Bazartanuşy ǧalym S.Qosannyŋ: «Aqynnyŋ bırqatar tolǧaularynda Şalkiız, Būqar, Aqtamberdı, Mahambet, Şal aqyn jyrlarynyŋ saryny sezıletının aiqyn baiqauǧa bolady… Mäselen, Şalkiızdıŋ «Or, or qoian, or qoian» dep bastalatyn tolǧauy men Bazardyŋ «Är kemelge – bır zaual» atty şyǧarmasynyŋ stildık, leksiko-semantikalyq jaqtarynan özara ūqsas keluı – Syr şaiyrynyŋ qart jyraudan ülgı-önege alyp, dästürlı jyr mektebınıŋ yqpalynda bolǧanyn körsetse kerek» — deuı eş dausyz ädıl tūjyrym (Qaraŋyz: Qosanov S. Bazar jyrau Oŋdasūlynyŋ ädebi mūrasy. Filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty ǧylymi därejesın alu üşın (2005j.) daiyndalǧan dissertasiialyq avtoreferaty, 18-bet). Onyŋ būl pıkırıne bırer salystyrular arqyly-aq köz jetkızıp otyrmyz mınekei.
Epostarda, handyq däuır poeziiasy tılderınde tūraqty paidalanylatyn söz tırkesterı, söilemder Bazar tuyndylarynda bastan aiaq oryn alǧan. Sonymen qatar, şyǧarmalarynda Türkımenstan men Qaraqalpaqstan qazaqtarynyŋ häm Atyrau, Maŋǧystau, Oral oblystary qoldanysyndaǧy dialektılerdıŋ de ara-tūra kezdesıp otyruy Batys öŋırınde ǧūmyr keşken jyraulardyŋ aqyndyq mektebın önege etkenın tolyq däleldep tūr. Demek, onyŋ jyr tolǧau äuen-sazy da baǧzydan sabaqtasyp kele jatqan noǧaily zamanynyŋ küi-äuezderı ülgısınde bolǧany aidan anyq. Öitkenı, Bazardyŋ tyŋdap-estıp üirenu sabaqtary özıne ülgı qylǧan sol batys aimaqtyŋ aqyndyq mektebınıŋ än sozu dästürı jaǧdaiynda ötkenı şübäsız jait. Olai bolsa, önege alǧan önerdıŋ ürdıs-bolmysyn qaz-qalpynda qabyldaǧany jäne kümänsız. Pıkırımızdı quattaityn jaittar barşylyq.
Bazartanuşy ǧalym S.Qosan: «Bazardyŋ şyǧarmaşylyq mūrasyn taldai kelgende, jyrau stilınde qazaqtyŋ batys öŋırınıŋ, äsırese, Mahambet pen onyŋ ainalasyndaǧy aqyndyq mektepterdıŋ dästürı aiqynyraq sezıletının elemeu mümkın emes», – deidı. (Qaraŋyz: Qosanov S. Bazar jyrau Oŋdasūlynyŋ ädebi mūrasy. Filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty ǧylymi därejesın alu üşın (2005 j.) daiyndalǧan dissertasiialyq avtoreferaty.18-bet). Būl da – öte dūrys pıkır.
Bazar Mahambettı ūstaz tūtqan. Däleldeiık.
Mahambet:
«Būl dünienıŋ jüzınde
Aidan körkem närse joq –
Tünde bar da, kündız joq,
Künnen körkem närse joq –
Kündız bar da, tünde joq.
Mūsylmanşylyq kımde joq –
Tılde bar da, dınde joq.
Köşpelı däulet kımde joq –
Bırde bar da, bırde joq.
Azamat erler kımde joq –
Erıkken künı qolda joq.
Zamanym menıŋ tar boldy –
Tura ädıldık bide joq.
Bärın ait ta bırın ait,
Qaumalaǧan qaryndas
Qazaqta bar da mende joq», – deidı (Qaraŋyz: Bes ǧasyr jyrlaidy. (Qūrast. M.Maǧauin, M.Baidıldaev). – Almaty: «Jazuşy», 1-tom, 1984 jyl, 231- bet).
Al Bazar da:
«Aidan aru närse joq,
Tünde bar da, kündız joq.
Künnen aru närse joq,
Kündız bar da, tünde joq.
Mūsylmanşylyq kımde joq,
Ol tılde bar da, dınde joq.
Köşpelı däulet, köp beinet,
Bıreude bar da, bırde joq.
Izdegenmen tappaisyŋ,
Özı tügıl būl kezde
Talaidyŋ orny mülde joq.
Ǧalymnyŋ sözın tūtpasaŋ,
Jähildıŋ jolyn ūstasaŋ,
Köretın şyraq şılde joq.
Izdemei-aq är jerden
Tabylar talai jamandar
Bır jerge basy qosylǧan,
Ekı jaqsy elde joq.
Tūlǧasyn körıp köz toiǧan,
Tuymyna jūrt den qoiǧan
Töresın būrmai tura aitqan,
Töbedei biler törde joq…», – deidı (Qaraŋyz: Balqy Bazar. //«Jūldyz» jurnaly, №6, 2003 jyl, 177-178 better).
Mahambetke ūqsastyǧy bır mūnymen şektelmeidı. Älı de bar. Jarar, basqasyna köşeiık endı.
Bazar aqyn öleŋ-jyrlarynyŋ poetikasyna nazar audarsaq, ol handyq däuır jyraularynyŋ söz saptau ülgısımen aforizmderdı paidalanady. Mysaly:
«Joldas bolsaŋ jaqsymen,
Jetedı qolyŋ maqsatqa.
Joldas bolsaŋ nämärtpen,
Aunatar bır kün batpaqqa».
Nemese,
«Az ǧana ottap, köp jusar
Jüirıktıŋ şyqpas şarasy.
Az ǧana söilep, köp tyŋdar,
Adamnyŋ degdar danasy».
Taǧy bıreuın keltıre keteiık.
«Jaqsynyŋ sözı süikımdı,
Äbı gäusar bal sudan.
Jamannyŋ sözı jaǧdaisyz,
Yzǧary qatty aşy udan» (Qaraŋyz: Balqy Bazar. //«Jūldyz» jurnaly, №6, 2003 jyl, 177,179, 196 better).
Bazar atamnyŋ taǧy bır erekşelıgı – dünie jaily paiymyn maqal-mätel pışınınde qalyptap, oiyn ajarlap otyrady. Qūr söz bolmasyn pıkırımızdı aiǧaqtaiyq. «Uaiym – erdıŋ şegesı, Täuekel – köptıŋ kemesı», «Är kemelge – bır zaual», «Är zamannyŋ özıne, Laiyqty saz bolar», «Ölım – küzer, ömır – jol», «Adam – bürkıt, ajal – jaŋ», «İttıŋ dausy jetpeidı, Ūlyǧanmenen aspanǧa» t.b. Qysqa äm nūsqa. Beinelı. Ülgı-önegelık maǧynadaǧy ǧibratty sözder. Grammatikalyq, logikalyq jaǧynan mınsız.
Şandoz jyrdyŋ tūmasy – Balqy Bazar şyǧarmaşylyǧy haqyndaǧy aitarymyz qysqa bır şoluda bıtpesı anyq, sondyqtan, osy tūstan qaiyraiyq. Ol jaiynda älı de qozǧalar äŋgıme alda.
Börıbai KÄRTEN,
joǧary sanattaǧy muzyka mamany,
qazaq tılı men ädebietınıŋ magistrı,
Qazanǧap atyndaǧy balalar öner mektebınıŋ ūstazy
