«Beǧazy keşenı» syr saqtap jatqan qūpiia sandyq

Qaraǧandy oblysy Euraziianyŋ kındık tūsynda jatyr. Arqanyŋ belındegı Qyzylarai-Beǧazy taularyn bauyryna tylsym syr saqtap jatqan qūpiia sandyq dep baǧalaimyz. 1946-1953 jyldary akademik Älkei Marǧūlannyŋ arheologiialyq zertteulerı Beǧazy qorymyndaǧy qola däuırdıŋ qūpiia syryn aqtardy. Ǧylymǧa qazaqtyŋ ūly dalasy örkeniet pen mädeniettıŋ oşaǧy bolǧan degen jaŋalyq endı. Sodan bastap būl öŋır zertteuşı ǧalymdardyŋ, ziialy qauym ökılderınıŋ, tabiǧat janaşylary men saiahatşylardyŋ arnaiy ızdep, at basyn tıreitın mekenıne ainaldy.Audandyq, oblystyq deŋgeide ötetın türlı şaralarǧa qatysuşylar osy Beǧazyǧa kelıp ketedı.

1979 jylǧy audandyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ deputaty Jamanqūl Şaidarovtyŋ ideiasymen Aqtoǧai audanynda ūiymdastyrylǧan mädeniet qyzmetkerlerınıŋ ǧylymi-pratikalyq konferensiiasyna qatysuşylar da osy Beǧazy qorymyn tamaşalap, taŋdanyp tarasqan edı.
Keŋestık däuırde Aqtoǧai audanyna kelgen resmi ökılder men basşylardyŋ barlyǧy Qyzylarai men Qaratal sovhozdarynyŋ tap ortasyndaǧy Aqsoraŋǧa, onyŋ sılemındegı Äulietauǧa kelıp tynystamai ketpeitın.
Qonaq kütuden äbden qajyǧan bır partkom «osy ekı taudyŋ körkınen aq kördık qoi köresını» dep qabaq şytqan körınedı. Qyzylarai sovhozynda direktor bolyp qyzmet atqaryp, keiınnen audannyŋ bırınşı hatşysy, Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ deputaty bolyp sailanǧan Rymbek Jünısov kelımdı-ketımdı qonaqtardy Aqsoraŋda qarsy alyp, Qyzylaraidan şyǧaryp salyp jürgen. Ol 1988 jyldan bastap «Qyzylarai Ūlttyq parkın» qūrudy tıkelei qolǧa alyp şūǧyl ıske kırısken edı. Sonyŋ nätijesınde 61 myŋ gektar jerdı qamtityn «Qyzylarai ūlttyq parkın» qūru mäselesı 1991 jyly Jezqazǧan oblysynyŋ tarihi, mädeni eskertkışterdı saqtau, qalpyna keltıru, nasihattau jönındegı 1990-2000 jyldarǧa arnalǧan baǧdarlamasyna engızılgen bolatyn. Qyzylarai ūlttyq parkınıŋ qūramyna Beǧazy qorymyn qosu şaralary da qatarlasa jürgızıldı. Onyŋ alǧy şarttyq bazasy retınde audan ortalyǧyndaǧy poşta, telekomnyŋ ǧimaratyn alyp edı. Ol da «Tūrǧyn üi – 91» baǧarlamasy boiynşa jüzege asty. Sol kezde oblystyq öndırıstık-tehnikalyq bailanys basqarmasynyŋ bastyǧy bolǧan Ädebiet Sätekovtyŋ igı ısterın ūmytpaimyz. Mūrajaidyŋ arheologiialyq baǧytqa beiımdeluıne Amanqūl Mūsataiūlynyŋ eŋbegı erekşe boldy. 1991 jyly sol kezdegı Jezqazǧan oblystyq arheologiialyq tarihi-ölketanu mūrajaiynyŋ direktory Qaiyrbek Saduaqasovtyŋ jetekşılıgımen audandyq mūrajai resmi türde aşylyp, bolaşaq ūlttyq parktıŋ qūramdas bölıgı retınde jūmys jasai bastady.
Audan mūrajaiynyŋ aşylu saltanatyna KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ deputaty, Jezqazǧan oblystyq Keŋesınıŋ töraǧasy, Qazaqstan Kompartiiasy oblystyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy E.G.Ejikov-Babahanov pen Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ ūiymdyq-partiialyq jäne kadrlarmen jūmys bölımınıŋ meŋgeruşısı O.Ä.Äbdıkärımov qatysyp, lenta qiiu räsımın ötkızgen bolatyn.
Osylaişa sätımen qarqyn alyp kele jatqan ruhani şara Keŋester Oda­ǧymen bırge toqyrap, toqtap qaldy.
Jaŋadan qūrylǧan äkımdık jüie­nıŋ basşysy Saǧadat Düise­bekov kürmele bastaǧan būl ıstı jedel jalǧastyruǧa kırıstı. Ol 1993 jyly osy mäselenı Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Keŋesınıŋ Kamal Smaiylov jetekşılık jasaǧan ūlttyq saiasat, mädeniet pen tıldı damytu jönındegı komitetınıŋ köşpelı mäjı­lısınıŋ qarauyna engızgen bolatyn.
Joǧarǧy Keŋes tarap ketken­dıkten būl şara taǧy da aiaqsyz qaldy. Äbden saǧymyzdy syndyrdy. 1997-98 jyldary ūlttyq park qūrudy jaŋǧyrtyp, qaita qolǧa alǧan sol kezdegı audan äkımı Töleujan Ahmetbekov pen audandyq mäslihat hatşysy Myrzahan Qaliiaqparovtardyŋ ızdenıs-talpynystaryn «Aziia daǧdarysy» tejei berdı.
Sanamyzǧa äbden sıŋıp, tuǧan jerge degen perzenttık paryzymyzǧa ainala bastaǧan Qyzylaraiǧa baǧyttalǧan şaralar jalǧasa berdı.
Ümıtımızdı ükılegen 2008 jylǧy «Mädeni mūra» baǧdarlamasy boldy. Elımızdıŋ tükpır-tükpırınde aşyla bastaǧan qoryqtardyŋ täjırbielerıne süiene otyryp, alǧaşqy atauyn özgertıp, endı Qyzylarai-Beǧazy tarihi-mädeni tabiǧi qoryǧy bolyp qūryldy. Arheolog mamandardyŋ, jergılıktı tarihşy, şejıreşıler men köne köz qarttardyŋ aqyl-keŋesterıne süiene otyryp, qoryqtyŋ aumaǧyna Qyzylarai, Beǧazy, Jeltau taularyn engızu ūsynyldy.
Qoryqtyŋ ekı bölımınen tūra­tyn ǧylymi negızdemesı oblys­tyq mädeniet basqarmasynyŋ qar­jylandyruymen tolyqtai jasalyp bıttı. Tabiǧat, ösımdık, januarlar älemı bölımın Terra ǧylymi ortalyǧy, al arheologiialyq tarihi, eskertkışterge qatysty bölımın Ä.Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia ins­tituty daiyndady.
Būdan keiıngı ıs osy ǧylymi negızdemenı qoryq aşuǧa qatysty mekemelerge maqūldatyp, saraptamadan ötkızu bolatyn. Negızdeme mamandandyrylǧan saraptamadan, sodan soŋ Erekşe qorǧalatyn aumaqtar bö­lımı, qorşaǧan ortany qorǧau mekemesı siiaqty salalyq qūrylymdardan ötıp oŋ baǧasyn aldy. Osy joǧarǧy saraptamalyq maǧlūmattarǧa süiene otyryp, Mädeniet ministrlıgı öz kelısımın berdı. Būl ısterdı atqaruǧa oblystyq eskertkışterdı qorǧau memlekettık ins­peksiiasynyŋ bastyǧy Tül­kıbai Töleuovtyŋ airyqşa üles qosqandyǧyn atap ötu oryndy.
Jūrtşylyq ökılderınıŋ qaty­suymen jinalys ötkızgen oblys basşysy Äbılǧazy Qaliiaq­parūlynyŋ «Aqtoǧai jerı tabiǧaty körkem, tarihy bai öŋır, mümkındıktı paidalanyp audanda turizmdı damytudy nege qolǧa almasqa?» degen ūsynysy qoryq aşu jolyndaǧy keptelıp tūrǧan seŋderdı qozǧap jıbergendei boldy. Qyzylarai, Beǧazy, Jeltau öŋırı qoryq bolǧan jaǧdaida turizmnıŋ de baǧyn aşary dau­syz.
Ortalyq Qazaqstandaǧy töbesımen kök tıregen eŋ biık tau – Aqsoraŋ osy jerde tūr. Etegın qaraǧai kömkergen, orta tūsy arşamen qaptalǧan, ūşar basy Perm granitınıŋ kümbezıne ainalǧan, oŋtüstık batysqa qaraǧan betı qūz-qiia jaqpar tasty, terıskei şyǧysqa qaraǧan jaǧy jusan men köde ösken şöptesındı, ekı betı ekı düniedei bölektenıp jaratylǧan sūsty da, symbatty tau osy Aqsoraŋ.
Aqsoraŋmen iyq tıresıp, atyna sai aŋyz ergen Äulie tau jalǧasqan. Aqsoraŋ men ortasynan Jeltauǧa qarai jol ötetındei qaqpa qaldyryp şökken nardai (eŋ biık jerı 1169 metr) Beǧazy tauy jatyr. Künı keşe ǧana körermenderdıŋ közaiymyna ainalǧan «Jau jürek myŋ bala» filmındegı batyr qyz Qorlan siiaqty, Begazy da jauǧa şapqan batyr qyz bolǧan. Taudyŋ aty sonyŋ erlıgıne orai qoiylǧan degen aŋyz saqtalǧan el auzynda.
Älkei Haqanūly Beǧazy qorymyn zertteuge otyz jyl uaqytyn sarp etken. Ol söz arasynda Jämşı sovhozynyŋ direktory Qauaz Mū­qajanovqa: – «Ötken däuırdıŋ örkenietı bolǧan myna «Begazy keşenı» bolaşaqtyŋ da örkenietıne ainalatyn sätı tuar» dep boljam jasapty. Būl söz aqtoǧailyqtardyŋ osy mūrany közdıŋ qaraşyǧandai saqtauǧa degen talpynysyn oiatty.
Ainalasy at şaptyrymdai-aq osy öŋırge ärqaisysynyŋ özındık tarihy bar bes taudyŋ qūt-bereke bolyp qona qaluyna taŋǧalmasqa amalymyz joq.
Jaman Qyzylarai degen jaqpar tasty, qalyŋ arşaly, tūşy būlaqty taudyŋ (biıktıgı 1283 metr) biık betkeiınde yqylym zamanda mys qorytqan. Onyŋ taiqazany da bolǧan degen aŋyzdy estıgen bır top azamattar 1967 jyly sol jerge barypty. Qaraǧandy oblystyq partiia komitetınıŋ hatşysy Mälık İmaşov, sol kezdegı Qaratal sovhozynyŋ direktory Ǧadılşa Tüsıpbekov jäne taǧy basqalar Qyzylarai tauynyŋ ūşar basyndaǧy alty qanat kiız üi ornyndai jerdı alyp jatqan beimälım ruda qorytpalarynyŋ üstınen tüsedı. Bıraq taiqazan tabylmaidy. Sodan 43 jyldan soŋ ken qorytqan jerdı Ǧadılşa aqsaqal däl tauyp körsettı. Beimälım ken qaldyqtary byrdai bolyp jaiylyp jatyr. Kennıŋ astyndaǧy topyraqta janǧan otynnyŋ qara qoşqyl külderı de saqtalǧan.
Beǧazydan qozy köş jerde Jeltau, aqiyq aqyn Serık Aqsūŋ­qarūlynyŋ «Töretam» dep ataǧan «Taldy beiıt» atty qorym bar. Jel­taudyŋ ön boiy qola däuırıne tän tastaǧy taŋbalarǧa toly. «Qūz qara tasta» otyryp qarys qadam jerdegı Begazy qorymyn körmeu, oǧan nazar audyrmau mümkın emes. 1925-1929 jyldary Älihan Bökeihanov Älkei Haqanūlyna tas qorymy turaly, bolaşaqta ony zertteu jaiynda baǧyt-baǧdar bermedı me eken degen oi tuyndaidy. Älihan men Älkei 1926 jyldary Maŋǧystau ekspedisiiasyna bırge qatysqan. Adailar Älihandy qūrmettep, tai soiyp kütıp alǧanyn Älkei ömır boiy esınde saqtaǧan.
Ä.Marǧūlan atyndaǧy arheologiia instituty direktorynyŋ orynbasary, tarih ǧylymynyŋ kandidaty Arman Beisenov osy alqaptaǧy tarihi jädıgerler turizmnıŋ taptyrmas klasterı bolatyndyǧyn quattai kele, saiahatşylar üşın dep kölıktıŋ qai türı bolsyn paidalanuǧa jaraityndai etıp üilestırıp qoiǧan deidı.
Saiahatşylar üşın tüzılgen jol-sapar kartasy boiynşa aldymen Aqsoraŋnan attanyp äigılı Beǧazyǧa barasyz. Batyrlar men babalardyŋ, jauyn­gerler men analardyŋ beinesı qaşalǧan tastardy körıp, Jıŋış­kenı boilaisyz. Söitıp, Granit jaqparlaryna qaşalǧan taŋbasy bar Jeltauǧa jetesız.
«Ǧūn masaget, älde skif, saq babam,
Qoltaŋbasy anyq emes naq maǧan.
Müsın tastar tūr dalany küzetıp,
Jel kemırıp, kün küidırıp qaqtaǧan» degen aqyn Müsırkep Seidahmettıŋ jyry eske tüsedı osyndaida.
Odan keiın Älihan Bökeihanov­tyŋ tuǧan qystaǧymen tanysyp, «Taldy beiıt» ziratyna taǧzym etesız. Sodan soŋ aqyn, sazger, änşı, ­baluan Äset Naimanbaevtyŋ tuǧan jerı – Tastybūlaqqa tıze bügesız. Sodan ken qorytqan Qyzylarai tauyna köterılıp, Mamai asuynan asyp baryp, Tesık tastyŋ ortasynan ötıp, Qaraǧaştyŋ sarqyramasynan susyndap, Alaş qairatkerı Älımhan Ermekovtyŋ tuǧan jerı Börıktastyŋ basyna şyǧyp, odan Äulie tauǧa örmelep, onyŋ ūşar basyndaǧy üŋgırge bas sūǧyp, qaitarda Aqsoraŋ­nyŋ bauyryndaǧy Şabanbai bi auylyna at basyn tıreisız.
Audannyŋ oŋtüstıgındegı qyzdyŋ säukelesındei bolǧan (biıktıgı 1214 metr) Bektauata (Äulie tau) turistık saiahatqa tūraq bolatyndai jer. Aqseleu Seidımbekov «Küŋgır, küŋgır kümbezder» degen kıtabynda ūzyndyǧy 50 metrdei, aŋyzǧa ainalǧan tas üŋgır jaiynda da anyqtama berıp ketken bolatyn. Bır ǧajaby 2009 jyly Bektauata bauraiyndaǧy qorymǧa arheologiialyq qazba jūmystary jürgızılgende tas qabırden bas süiegıne ekı jerden tesılıp, hirurgiialyq ota jasalǧan mäiıt tabyldy. 1953 jyly Körpetai tauynyŋ aŋǧaryndaǧy Qarabie qorymyn zerttegen ǧalym Aleksandr Qadyrbaev ta tura osyndai hirurgiialyq em qoldanǧan süiek tapqan edı. Būl malşaruaşylyǧynyŋ, egınşılıktıŋ, metall öndırısınıŋ, sazdan ydys aiaqtar jasau önerınıŋ, tas qaşau şeberhanasynyŋ ǧana emes, sonymen qatar emşılıktıŋ de keŋ örıs jaiǧandyǧyn aiǧaqtaidy.
Ǧalym Ǧ.Mūsabaevtyŋ Alaköl öŋırınde tau basyndaǧy tasqa qaşalyp syzylǧan doiby taqtasy turaly derekterı bar. Däl osynyŋ jalǧasyndai Aqtoǧaidyŋ Egız qoitasyndaǧy tas­tan qaşalyp, oiylyp jasalǧan toǧyz qūmalaq taqtasy tabyldy. Būǧan ǧalym, dosent Ǧūzyhan Aqpanbek baǧzy zamandaǧy adamdardyŋ tırşılıgı men bılım därejesınen habardar etetın jädıger dep baǧa bergen. Qaraşılık, Qoŋyrbūlaq, Köpetai jazyqtaryndaǧy taŋǧajaiyp mūrtty obalardy ejelgı halyq esepşılerı aspan qūbylystaryn, aua raiyn zertteitın rasythana (observatoriia) retınde paidalanǧan degen boljam jasaidy.
Körpetaidyŋ äigılı «37 batyr» keşenı Ortalyq Qazaqstandy mekendegen saqtardyŋ bai şonjarlaryn, batyrlaryn jerleu jäne onyŋ ruhymen qoştasu, as beru saltanatyn ötkızuge arnalǧan jer. Bır quanarlyǧy oblystyq mädeniet basqarmasynyŋ qarjylandyruymen «37 batyr» keşenınde Älkei Marǧūlan atyndaǧy arheologiia institutynyŋ ǧalymy Arman Beisenovtyŋ jetekşılıgımen zertteuşıler ekspedisiiasy qūrylyp, zertteu, qalpyna keltıru, jūmystary bastalyp kettı.
Bır ökınıştısı Balqaş kölınıŋ qylta jerınen ötıp, Toqyrauyn özenın boilap, Beǧazynyŋ üstımen soltüstık baǧytqa qarai Ūly Jıbek jolynyŋ terıskei kışı tarmaǧyn däiekteu, jaŋǧyrtu ısınıŋ kenje qaluy bolyp otyr. Eger Qyzylarai-Beǧazy tarihi-mädeni, tabiǧi qoryǧy qūrylǧan jaǧdaida Aqtoǧai öŋırı jaŋaşa türlenıp, jandana tüsıp, bolaşaǧymyzdyŋ baǧdarşamy bolary aqiqat.

T.Mūqan,
Aqtoǧai arheologiialyq-etnografiialyq mūrajaiynyŋ
direktory