Bismillahi-r-rahmani-r-rahim!
Atamyz Adam paiǧambardan berı qarai atadan-ataǧa üzılmei jazylyp kelgen şejıre eşbır jūrtta joq. Adam paiǧambardan Nūh paiǧambarǧa şeiın aitylǧan atalar — taurat sözı, qai kıtapta bolsa da sol taurat kıtabynan alyp jazǧan. Onan soŋǧy şejıreler bıreuden-bıreu estıp jürgen ertegı syqyldy sözderden şyqqan. Onyŋ ışınde keibıreu bılımdı atanu üşın, keibıreu jaqsy atanyŋ näsılı bolmaqqa, keibıreu jaŋylys ūqqanyn ötırık iaki qate aitylǧany köp bolǧan. Mysaly, bızdıŋ qazaqtyŋ Ǧakaşä sahabanyŋ näsılımız degenı syqyldy sözder.
Bergı zamanda şyqqan bılımdıler sol ertegı syqyldy sözderdıŋ qisynyna qarap, kısılerınıŋ, jerlerınıŋ atynyŋ maǧynasyna qarap jäne onan bergırektegı halyqtyŋ jaiyn äzırlegende eskı zamanda patşaly jūrt bolǧan halyqtardyŋ eskı jazulary — aqşa teŋgedegı jazu häm molanyŋ basyna qoiǧan tastaǧy jazulardan qarap bılıp jäne söilegen söz, ädet-ǧūryp, taŋba belgılerınıŋ retıne qarap, qai el qai elmen tūqymdas, qai uaqytta, qai jerde jürgenın, kım degen el atanyp, qai hanǧa qaraǧanyn anyqtap tapqan soŋ, būrynǧy ertegı syqyldy sözderdıŋ köbı qate ekenı maǧūlym bolǧan.
Qazaqtyŋ tüpkı atasynyŋ jaiyn bılmek bolyp, köp uaqyttan berı sol turaly estıgen,bılgenımdı jazyp alyp jäne är türlı jūrttyŋ şejıre kıtaptaryn oqydym. Oqyǧan kıtaptarymnyŋ mūsylmanşasy: «Täbıri», «Tarih ǧu-mumi», «Tarih antşar alaslam», Näjib Ǧasymbektıŋ türık tarihy, Äbılǧazy Bahadür hannyŋ jazǧan «Şejıre türık» jäne är türlı kıtaptardan alynǧan sözder, orysşa kıtaptan oqyǧanym — Radlovtyŋ ūiǧyr turaly, Aristovtyŋ türık näsılı turaly, düniedegı är türlı jūrttyŋ şejırelerınen orysşaǧa köşırgen sözderı, onyŋ ışınde türıktıŋ eŋ eskı zamandaǧy şejıre kıtaptary «Qūdatqu bılık», «Koşochi-dam» degen kıtaptardyŋ sözderı jäne qytaidyŋ Iýän-şau-Mi-şi degen jazuşysynyŋ sözı jäne arab-parsy, rum-evropa jazuşylarynyŋ sözı jäne qazaqtaŋ jaŋylys aitqan ötırık atalary — bärı sol kıtapta bar.
Ol kıtaptardaǧy sözderdı tügel jaza almasam da, kerektısın terıp alyp, soǧan tura kelgen qazaqtyŋ eskı sözderın qosyp, bır şejıre jazamyn. Eskıden qalǧan tiianaqsyz ertegı syqyldy auyz söz bolmasa, mūnan būryn bızdıŋ qazaq tılımenen şejıre jazylǧan joq.
ŞEJIRE BASY
Atamyz Adam paiǧambardy Alla Taǧala topyraqtan jaratyp jan berıp, onyŋ oŋ qabyrǧasynan anamyz Hauany jaratyp, Haua anamyz jyl saiyn bır ūl, bır qyzdy egız tauyp, aldyŋǧy jylǧy ūlǧa keler jyly tuǧan qyzdy berıp, keler jylǧy ūlǧa aldyŋǧy jylǧy qyzdy berıp, ösıp-önıp, qyryq myŋ kısı bolǧanda, Adam paiǧambar myŋ jasynda ötıp, onan bır jyl soŋ Haua anamyz ötıptı.
Adam Paiǧambardyŋ bır balasy Şis paiǧambar tauratta Şit dep jazylǧan, onyŋ balasy Anuş, onyŋ balasy Qinan, onyŋ balasy Mihlael, onyŋ balasy Brud, onyŋ balasy Ydyrys paiǧambar — şyn aty Ahnuh edı, onyŋ balasy Matuşlah, onyŋ balasy Lamäk, onyŋ balasy Nūh paiǧambar, būl Nūh paiǧambardyŋ üş balasy — Sam, Ham, Iаfas; bızdıŋ türık halqy Iаfas näsılınen.
Nūh paiǧambardyŋ uaqytynda Adam balalary būzyqtyq qylyp dınnen şyqqan soŋ, Alla Taǧala qahar qylyp, topan suyn jıberıp, jer jüzındegı adam, jan-januardyŋ bärı qyrylyp, Nūh paiǧambar üş balasymenen onyŋ qatyndary Alla Taǧalanyŋ ämırımenen kemege kırıp, aman qalypty. Osy küngı barşa adam balalary sol Nūhtyŋ üş balasy — Sam, Ham, Iаfastyŋ näsılı.
«Tarih ǧumumi» degen kıtapta barşa türık, iran, iunan, qytai häm evropadaǧylar Iаfas näsılınen.
Barşa arab, asur, gıldan, fınike, kartaje, ǧibrani mysyrlar — Sam näsılınen. Barşa habaş, sudan, zäŋgibar, barşa qara tüstı jūrt — Ham näsılınen deidı.
Şejıre türıktı jazǧan Äbılǧazy Bahadür han sözınşe Iаfastyŋ segız balasy bar: Türık, Hazar, Saqlap, Qytai, Kamari, Tarih, Japon, Manjur degen. Türıktıŋ tört balasy bar — Tütık, Hakäl, Bärsäjar, Amlaq. Barşa hun majar, būlǧar, ulah, auar, maǧol, tatar, manju, fin, joŋǧar atanǧan halyqtar türık näsılı deidı.
Türıktıŋ balasy Eljehan, onyŋ balasy — Bakoi han, onyŋ balasy — Kiık han, onyŋ balasy — Alanşy han.
Mūnyŋ uaqtyna şeiın halyq mūsylman edı, sol kezde būzylyp suretke tabyndy. Alanşynyŋ ekı balasy — Tatar, Maǧol. Alanşy qol astyndaǧy elın ekı balasyna bölıp bergen soŋ, Tatar qol astyndaǧy el Tatar atanyp, Maǧol qol astyndaǧy el Maǧol atandy deidı.
Türıkten osy jerge şeiın jazylǧan atalar — Äbılǧazy han şejıresındegı mūsylman jazuşylarynyŋ sözı.
Mūnan soŋ qytai şejırelerındegı ertegı syqyldanǧan sözderdı jazyp jäne olardy qalaişa şyn sözge qisyndyruǧa mümkın bolatyndyǧynyn jazamyn.
Aristovtyŋ kıtabyndaǧy qytai jazuşylarynyŋ sözı eŋ eskı zamanda türık jūrtynyŋ atalary — So degen halyq bolypty (mūnyŋ Näjib Ǧasymbek Sit degen dep jazady) sol halyqta bır Ejen-şidu degen han bolyp, onyŋ Aspan qyzy qatynynan tuǧan tört balasy bolypty: bır balasy aqqu bolyp ketıptı. Bır balasy qytaişa Ki-ǧu degen eken. Ol Apu menen Ǧan degen dariiada padişalyq qylypty. Bır balasy Şu-si degen dariiada patşa bolypty. Ülken balasy Naduluşa degen. Ol Basi-chu Si şi degen tauda bolyp, han ordasy sonda bolypty. Taudyŋ biıktıgınen ol el suyqtan öletūǧyn bolǧan soŋ, Naduluşa ot jaǧudy üiretıp, elın suyqtan saqtaǧan soŋ, özge tuysqandaryna qaraǧan elder de soǧan qarap, atyn — Tukiu qoiypty. Tukiu degen — dulyǧa degen söz. Qytaida «R» degen ärıp joq bolǧan, Tukiunyŋ ortasyna «R» qosylyp, «turku» bolady.
Osy aitylǧan qytai sözıne qarasaŋyz, Ejen-Şidu degenı — Şidu han degenı; onyŋ bır balasy aqqu bolyp kettı degenı Altaidaǧy Qu özenındegılerge han boldy degennen şataq bolǧan. Olardyŋ qalǧan näsılı — osy künde Kumandinskii dep orysşa atalyp otyrǧan elder, osy künde de So dep atalatūǧyndary bar. Qu özenındegıler özderın qukışı dep ataidy. Joǧarǧy Ejen-Şidu degenı Şis paiǧambar bolsa kerek. Ejen-Şidudyŋ bır balasy Ki-ǧu degenı qyrǧyz degenı bolady. Sebebı qytaida «R» joq jäne sözdı qysqartyp, aiaǧyndaǧy ärıptı tastap aitatūǧyn ädetı bar. Ki-gunyŋ ortasyna «R» qosyp, aiaǧyna «zi» qossaŋyz, qyrǧyz bolady. Onyŋ maǧynasy — elsızde öz erkımen jürgen taǧy degen söz dep Näjib Ǧasymbek qytai sözderın jazǧan şejırelerden alyp jazady.
Ejen-Şidudyŋ bır balasy Chu-si degen dariiada boldy degenı — Chu dariiasyndaǧylarǧa han boldy degen söz jäne eŋ ülken balasy — Naduluşa Basi-chu — Si-şi degen tauda boldy degenı — Şu dariiasynyŋ basyndaǧy jartasty tauda boldy degenı. Sebebı Chu — özen aty, si — degenı halyqtar degenı, şi — degenı biık jar tas jäne Äbılǧazy han häm basqa mūsylman şejırelerınde eŋ būryn ot jaqqan, peştı jyly üidı şyǧarǧan türık deidı. Būl qytai sözınde ot jaǧyp üiretken Naduluşa Tukiu iaǧni Turku atandy deidı.
Joǧarǧy So degen sözdı sol degendegı sözdıŋ soŋǧy läm ärpın qaldyryp aitqandaǧy dauyspen oqu kerek, orysşa So degendei qylyp. Mūny Näjip Ǧasymbek Sim dep jazǧanyna qaraǧanda, men oilaimyn, osy IIIis Tauratta Şit dep jazylǧan jäne şejıre jazǧandar keide Se dep jazady, būlarǧa qaraǧanda Şis näsılı degen söz bolady. Sebebı, Adam paiǧambardyŋ Şisten basqa balasynan näsıl joq.
Aqyrynda joǧarǧy qytai sözınen tabylǧany, bızdıŋ halyq So iaki Sit, iaǧni Şis näsılınen. Qytaişa Tukiu, bızşe türık atanǧan halyqtan şyqqanymyz anyq boldy. Ol So, iaki Sit halqy köbeiıp, qozǧalǧandyqtan tört bölek bolyp, bırı Altaidyŋ Temırqazyq jaq tūmsyǧyndaǧy Qu özenınde bolyp Qu elı, orysşa Kumandy atanǧan. Ekınşı bölegı Apu men Qan iaǧni Abaqan menen Enisei özenı arasynda bolyp, qyrǧyz atanǧan. Üşınşı bölegı Altaidaǧy Şu özenınde bolyp, qytaişa Chu-ksi, orysşa Chuiskii atandy. Törtınşı bölegı — qytaişa Tukiu, bızşe türık atanyp, Şu özenınıŋ joǧarǧy basyndaǧy jartasty tauda boldy. Bärı Tukiuǧa qaraǧanda, Tukiu bızdıŋ tılşe türık patşalyǧy atanǧan. Keiıngı kezderde äldeneşe handyqqa bölınıp, är türlı atpen atalǧandary köp bolsa da, sonyŋ bır tabynan türık aty joǧalmaǧan.
Jäne qytai şejıresındegı ertegı syqyldy qisynsyz söz Türık jūrtynyŋ arǧy atalary bır ūrǧaşy qasqyr menen hun atanǧan jūrttyŋ qol-aiaǧyn kesıp dalaǧa aparyp tastaǧan on jasar baladan tuǧan deidı. Sebebı qasqyr balany tauyp alyp, qiyn taudyŋ ışındegı bır jar tastyŋ arasyna aparyp, asyrap ösırıp, sol baladan buaz bolyp, qasqyr on bala tauypty. Türıkter sol on balanyŋ näsılı deidı.
Jäne bır sözı aspannan kelgen bır erkek qasqyr menen hun jūrtynyŋ patşasynyŋ qyzynan tuǧan deidı. Būl sözderdı eş närsege qisyndyruǧa bolmasa da, men öz oiymşa tömendegı sözge qisyndyramyn.
Äbılǧazy Bahadür hannyŋ şejıresınıŋ ekı jerınde siymsyzyraq söz bar edı. Bırı Tatar hany — Süiınış han Maǧol hany Elhandy jeŋıp, elın qyrǧanda, Elhannyŋ ınısı Negız benen balasy Qiian degen tūtqynnan qaşyp baryp, qalǧan kısılerımen maldaryn jiyp alyp, Ergeneqon degen ainalasy Jartastarǧa kırıp, sonda tört jüz elu jyldai ösıp-önıp, aqyrynda syimai şyqpaq bolǧanda, kelgendegı qiyn joldary köp zaman ötkendıkten būzylyp qalyp, jartasty otpen örtep qūlatyp şyqty deidı.
Jäne bır sözı Duauynbaian degen han ölgen soŋ, ornyna Alanǧu degen qatyny han bolyp tūryp, baiǧa timei, aspannan kelgen bır nūrdan buaz bolyp, üş bala tauyp, sonyŋ bıreuı Bodanjar han boldy deidı.
Joǧarǧy ertegı syqyldy söz osyǧan qisynady. Sebebı Ergeneqon degennıŋ maǧynasy — tık jartas degen söz, qasqyr balany jartastarǧa aparyp, sonan bala tuyp östı degenı osyǧan keledı. Jäne sonan şyqqandaǧy hannyŋ aty — Börtechine edı. Maǧynasy buryl qasqyr degen, sony qytailar qasqyrdan tudy dep şatasqan. Jäne Alanǧu kımnen tapsa da, üş bala tauyp, ony nūrdan taptym dep, halyqty aldaǧan ǧoi, sony qytailar bırese qasqyr menen baladan tudy dep, bırese aspannan kelgen qasqyr menen han qyzynan tudy dep şatastyryp jürse kerek.
Jäne Radlovtyŋ ūiǧyr turaly jazǧan kıtabynda qytai sözı eskı zamanda Gaoşan, iaǧni ūiǧyr jūrtynyŋ jerınde Gulin tauynan ekı özen aǧady; Tohula, Selenge degen. Sol özen arasyndaǧy bır taudaǧy aǧaştan jaryq nūr şyqqan soŋ, ondaǧy jūrt baryp qarasa, bır aǧaştan şyqqan nūr eken. Ol aǧaş buaz qatyn syqyldy tompaq eken. Sol aǧaştan bes bala tuyp, halyq ony Qūdaidyŋ jıbergenı dep asyrap, ösırıp, attaryn Sūŋqartegin, Qo-turtegin, Tugeltegin, Ortegin, Būqategin qoiyp, kenjesı Būqategindı han qoiypty.
Tegin dep aqsüiek kniazdı aitady, sonyŋ näsılınen otyz hannan keiın İoiluntegin degenı han bolǧan kezde Tan hannyŋ elımenen neşe jyl jaulasyp, aiaǧynda qūda bolyp, Tan hannyŋ Szinlin degen qyzyn İoilunteginnıŋ balasy İelıteginge aittyrady. Būl Tan han degenı — Tatan, iaǧni tatar hany bolsa kerek. Ol Peli-puli-ta degen tauda edı. Maǧynasy ūrǧaşy jailaǧan tau degen bolady. Jäne Chelı-taha degen tau bar edı. Maǧynasy orysşa «nebesnyi gor», bızşe taǧdyrdyŋ ükımı degenge keledı. Jäne Huli Taha degen tau bar edı. Maǧynasy — qūtty tau degen. Tan hannyŋ jıbergen bır kısısı sol Qūtty taudy körıp, «osynyŋ basyndaǧy biık tasty qūlatsa, būl eldıŋ baqyty qaitady» dep, İoilunteginnen qalyŋmal üşın sol tasty sūrap alyp kete almaǧan soŋ, otpen qiratyp, örtep, nosilkamen tasyp aldy. Sonan soŋ taudaǧy qūrt, qūs şulap, jetı künge jetpei İoiluntegin ölıp, onan soŋ han bolǧany öle bergen soŋ, halqy köşıp, Beşbalyqqa, iaǧni Bes şaharge keldı. Temır qazyǧy A-chu, iaǧni Aqsu, künbatysy — U-don-Qaşi, iaǧni Hotan men Qaşqar, künşyǧysy — Si-fan, iaǧni Tibetke şeiın biledı. Būl köşkenı Bar-chiju — Erteteginnıŋ han bolǧanynan 970 jyl būryn edı deidı.
Endı osy aitylǧan Radlov kıtabyndaǧy qytai sözınıŋ aǧaştan bala tudy degenı eş sözge qisynbaidy. Olai bolsa da būl söz de Bodanjar hannyŋ balasy — Būqahan bolsa kerek. Sebebı, Äbılǧazy Bahadür han sözınşe Bodanjardyŋ ekı balasy — Būqa, Toqa: būl Būqa tegin menen Tökel tegin bolar, aǧaştan nūr şyǧyp sodan tudy degenı — Alanǧudyŋ nūrdan taptym degenın şataq aitqanǧa ūqsaidy.
Jäne sol sözdıŋ aiaǧynda aitqan Bar-chiju — erte degenı anyq-aq. Raşid ad-din menen Äbılǧazy hannyŋ aitatūǧyn Şyŋǧys han kezındegı ūiǧyr jūrtynyŋ Bauyrchyq, Ediǧūt degen hany, ony Raşid ad-din Barjūq dep jazady. Eidiǧu degen laqap aty dep qytai aitady. Ediǧūt dep handaryn aituşy edı dep Äbılǧazy aitady. Jäne Şyŋǧys tūsynda ūiǧyrlar Qidan, iaǧni qara qytaiǧa qaraǧany Taitsyzu, iaǧni Şyŋǧys handy estıp, qara qytaidyŋ jandaralyn öltırıp, Şyŋǧys hanǧa qaraǧany da jäne İäli Andon degen Şyŋǧys hannyŋ qyzyn alǧany da bärı tura keledı. Ol Bauyrchyq Ediǧūttyŋ Şyŋǧys hanǧa qaraǧany 1209 jyly edı.
Aristov sözınşe eskı zamandaǧy qazaqtyŋ basty rularynyŋ taŋbasy mynau:
Ūly jüz — Dulat (taŋbasy — O), Alban (taŋbasy — ), Suandıkı — O, Botbaidıkı — O iaki mynadai, Syiqymdıkı — , Orta jüzde — Qoŋyrat (taŋbasy — ), Arǧyn (taŋbasy ), Qaŋly (taŋbasy ), qypşaqtıkı — || , kereidıkı — iaki mynadai — X, Naimandıkı — jäne Şyŋǧys han ülken haqan bolǧanda, tap basy bekterge ūran, qūs, aǧaş, taŋba berıptı. Sonda ūly jüz Üisın Maiqy bige «ūranyŋ — Salauat, qūsyŋ — bürkıt, aǧaşyŋ — qaraǧaş, taŋbaŋ — sürgı taŋba bolsyn» deptı. Ol mynadai: , orta jüzden Qoŋyrat Seŋgıle bige «ūranyŋ — Qoŋyrat, qūsyŋ — sūŋqar, aǧaşyŋ — alma, taŋbaŋ — ai taŋbasy bolsyn» deptı. Ol mynadai: .
Mūnan keiın Näjib Ǧasymbektıŋ qytai şejıresınen alyp jazǧan sözınen bıraz ǧana jazamyn.
Hijradan, iaǧni bızdıŋ paiǧambarymyzdyŋ uaqytynan 2819 jyl būryn, iaǧni orysşa eseppenen Ǧaisa paiǧambar uaqytynan 2197 jyl būryn Qytaida hich degen näsıl han bolyp bilemei tūryp, Qytaidyŋ temırqazyq jaǧynda Tukiu, iaǧni türık halqy bar ekenı maǧūlym bolǧan.
Mūnan 1081 jyl soŋ, iaǧni Ǧaisa paiǧambardan būrynǧy 1116 jylda Qytaida Uaŋ han zamanynda hun atanǧan türıkter Qytaiǧa qaradyq dep, Uaŋnyŋ näsılınen Iýdaŋ han bolǧan kezde hundar būzylyp, Qytaidyŋ Şän — si degen ualäiatyn şapqan. Būl hun, iaki ǧun atanǧan türıkter Ǧaisa paiǧambardan būrynǧy 910 jyly qytailarǧa soqtyǧa bastap, sonan 213 jyl soŋ, iaǧni Ǧaisa paiǧambardan 697 jyl būryn qytaidyŋ Gansu degen jerıne kırgen, ol jer qytailardyŋ Maǧolstanmenen bölıgı edı. Onan 45 jyl soŋ Pächili degen ualäiatyn şauyp, türıkter bırınıŋ artynan bırı qytaidy şaba bergen soŋ, sonan qūtyluǧa Ǧaisa paiǧambardan 214 jyl būryn Chin qorǧany degen ülken qorǧandy sala bastap, on jylda bıtırdı. Halyqtyŋ jaŋylys Eskendır qorǧany dep jürgenı sol qorǧan bolsa kerek. Ony salyp bıtırgen qytaidyŋ Chin-Şy-huandi degen hany edı. Ol ölgen soŋ Ǧaisa paiǧambardan būrynǧy 210 jyldan soŋ qytailar öz ışınen bülınıp, maŋaiyndaǧy elmenen bölıkterı saqtausyz qalyp, hun türıkter Tatardyŋ Qaramören degen dariiasyn ainalyp baryp, qytaidy talai bastaidy. Jäne bır eskı habar: Ǧaisa paiǧambardan 1300 jyl būryn Che-eu näsılı qytaida han kezınde Aziianyŋ temırqazyq jaq şetınde hun, iaki ǧun degen halyq bolǧan. Būl hun degen Orhon özenıne qoiylǧan at edı. Sol sebepten ol halyq hun atandy. Odan keiın bır uaqyttarda türıkter hun-nu dep te ataldy. Onyŋ sebebı, qytailar Huan He dariiasynyŋ temırqazyq jaǧyndaǧy halyqty Hunnu degenınen şyqqan. Şejırelerdegı hunnu atanǧany on nu, iaǧni on ūiǧyr degennen dep Radlov aitady. Jäne bır kezde būlardyŋ künşyǧys tatar atanǧan hunnyŋ topa, siän-hi, ju-jen degen taptary Aziianyŋ künbatys şetıne şeiın bardy. Būl hun-nu qytaimen köp soǧysyp, keide jeŋıp, alym da aldy. Olar handaryn Şan bui iuo dep, onan keiın Tanju dep atady. Bergı zamandaǧy taichi dep qalmaqtyŋ aitqany da sol sözden. Joǧarǧy hunnular hannyŋ qatynyn ien-şi deuşı edı. Bızdıŋ qazaqtyŋ özınen ülken kısınıŋ qatynyn jeŋeşe degenı sol söz bolar. Olardyŋ Tanujı, iaǧni hany En-Şan tauynda tūruşy edı. Ol tau Altaidyŋ Ertıs özenıne qarai sozylǧan bır tarauy edı. Tanju qytai hanymenen tatu tūryp, hat jazǧanda aspan, kün, ai tarapynan hundardyŋ taǧyna qoiylǧan ūluǧ Tanjudan dep jazuşy edı. Būl tatu tūrǧannyŋ soŋǧy mezgılderı Ǧaisa paiǧambardan būrynǧy 210 jylǧa şeiın bılınedı. Joǧarǧy aitylǧan qytailar bülınıp, olardy hunnular şauyp talaǧan Ǧaisa paiǧambardan būrynǧy 210 jylda hundardyŋ hany Tomyn Tanju edı. Būl Tomyn han Ǧaisa paiǧambardan būrynǧy 206 jyly ölıp, onyŋ ornyna Mode, iaki Möte degen balasy han bolyp, Ǧaisa paiǧambardan būrynǧy 174 jylǧa şeiın bek köp jerlerdı aldy. Qytaidyŋ ol kezdegı hany Fau-Huanǧ-ti degen edı. Joǧarǧy Möte Suhnǧyŋ-fu şaharyn alyp, Şansiǧa kırıp, Şian Fu şaharyna kelgen soŋ Fau-ti han qarsy şyǧa almai, qyz berıp bıtım qyldy. Mūnan soŋ qytai men türık qyz alysty.
Ǧaisa paiǧambardan 175 jyl būryn hunnular Iýşi, iaǧni Şürşıt halqyn Gansu men Şän-siden şyǧaryp, künbatysqa qarai Balqaş kölı menen Ile özenıne qudy. Iýşiler baryp Iаksart, iaǧni Syrdariiadan ötıp, Soǧdy Baktriiany alyp, ondaǧy Se, iaki iakut — saqa atanǧan būrynǧy barǧan türıktı qudy. Sol kezde hunnunnyŋ Tan-juy iaǧni hany baryp, künşyǧys tatardy şauyp byt-şyt qyldy. Sol tatardyŋ bır bölegı qytaidyŋ Pekin degen qalasynyŋ temırqazyq jaǧyndaǧy Uhuan tauyna baryp, Uhun tatary atandy. Jäne bır bölegı Siänbi tauyna baryp, sol atpen Siänbi atandy. Joǧarǧy aitylǧan Iýlär Mauranaharge kırgen zamanda, hununnyŋ künbatys jaqtaǧy körşısı usin iaǧni üisınder edı. Ile özenı jaǧasynda edı. Olar handaryn qunmi (Gunmi) deuşı edı. Osy üisındı hunnulardyŋ yntymaǧynan aiyrmaqşy bolyp, qytaidyŋ eŋ alǧaş dünie köruge şyqqan Chan-Kien degendı jıbergen edı. Qytai sol kezde Kaikiiu, iaǧni Mauranahar Pusi, iaǧni parsymenen sauda aralastyryp edı. Soǧan ortadaǧy hunnular böget bolyp, joǧarǧy Chan-Kiendı on jyl toqtatyp qoiǧan. Onysy Ǧaisa paiǧambardan būrynǧy 139 jyldan 129 jylǧa şeiın edı, Chan Kiendı Aristov Chjan Sian dep jazady.
Ǧaisa paiǧambardan 70 jyl būryn joǧarǧy Uhuan atanǧan tatarlar hunnularmen janjaldasyp, barşa tanjularynyŋ, iaǧni handarynyŋ molasyn häm Mötennıŋ de molasyn qūlatyp, hunnulardy künbatysqa qarai quyp, köp jerın aldy. Ǧaisa paiǧambardan būrynǧy 54 jyly Si-änbi atanǧan tatarlar qytaiǧa bolysyp, Uhuandy jeŋse de, olar tez zamanda jäne qaita jinalyp, bır handyq bolyp, handyǧy Ǧaisa paiǧambardan soŋǧy 207 jylǧa şeiın keldı.
Ǧaisa paiǧambardan soŋǧy 43 jyly hun handyǧy ekı bölındı. Bırı oŋ tüs, bır sol tüs atanyp, 65 jyly ekeuı bırıgıp, Qytaidyŋ Şansi menen Hami degen jerıne barsa da jeŋılıp qaitty. Olardy qytaidyŋ Schu — hian degen jandaraly quyp, Kiluşan tauynda jäne jeŋıp, äskerın qyryp, sonda sol tūs hunnyŋ hanymenen bırtalaiy künbatysqa qaşty. Sol sebeptı, 93 jyly sol tūs hun handyǧy joǧaldy. Onan qalǧan ekı jüz myŋ üilı halqy qytaiǧa qarap qaldy. Qaramaǧandary Altaidan öte qaşyp, Mūzdaladan ötıp, Oraldaǧy Başqūrt jerıne bardy. Sol barǧandar Evropanyŋ şetınde jaŋadan bır handyq bolyp, künbatys hun atanyp, köp jyl tūrdy. Ony qytailar Tanju handyǧy dedı. Evropanyŋ bırtalai halqyn quǧan ūiǧyr, onoǧūr, Siänbi häm basqa türık rularynan da qosylyp, Alan jūrtyn alǧan osylar edı. Ǧaisa paiǧambardan soŋǧy 78 jyly Kavkaz tauynan asyp, Azerbaijan, İrak aja kırgenı, 167 de Mark Orel zamanynda rumdarmenen soǧysqany latynşa kıtaptarda bar.
Joǧaryda aitylǧan soltüstık hundar baryp künbatys hun atanyp tūrǧanda, mūnda qalǧan oŋ tūs hundar Şänside edı. Olardyŋ hany hiulan-şiǧa 93 jyly ketken sol tūs hunnan qalǧan köp el qarap qalyp edı. Bara-bara būl oŋ tūs hundar da naşarlanyp, qytaidyŋ bır qaruy eseptı bolyp qaldy.
206 jyly qytailar öz ışınen bülınıp, üşke bölınedı. Bırı Uai degen Temırqazyq şetındegıler, bırı — Uu degen oŋ tūsta jäne bırı — han degen künbatysta boldy. 207 jyly Uai atanǧany maŋaiyndaǧylardy bır-bırlep qarata bastady, aqyrynda oŋ tūs hundy da alyp, 221-de bırjolata handyǧyn joǧaltty. Olardyŋ köbı Gansu menen Şansidegı halqyna qosyldy. Bır bölegı 93 jyly ketken künbatysqa barǧan hundarǧa qosyldy. Joǧaryda aitylǧan Si-änbi atanǧan halyqtar 225 jyly Orta Aziiaǧa kırıp, bır ülken handyq jasap, 320 jyly Ile dariiasynan Amu dariiasyna şeiın aldy. Sol Siänbi degen atpen būl jaq Sibiriia ataldy.
Olardyŋ handyǧyn Näjib Ǧasymbek Topa-usunu dep, Aristov Iýän-bi deptı. 310 jyly osy Siänbi näsılınen eskı şejırelerde Jujen iaki Jöje dep ärtürlı atpen jazylatūǧyn türık näsıldı bır halyq künbatystaǧy halyqqa bek qatty şabyndy qylǧan. 390 jyly Jujänder joǧarǧy Siänbilardy ornynan quyp, handyǧyn joǧaltty. Būl Jujänder Qaraqūrymnan qozǧalyp, az-azdan bütın Tatarstan jerıne jaiyldy. Onyŋ handary da Tanju ataluşy edı. Tulun degen bır hany 402 jyly haqan atanyp, sonan soŋǧy handaryn haqan destı. Olar bır zamanda künbatys hundar tūrǧan başqūrt jerlerın de aldy. Attila degen 430 jyly Evropany byt-şyt qylǧany osy Jujenderdıŋ ısı ekenı anyq. Būlardy Iаjuk, mähjuj degender de boldy. Būlardyŋ handyǧyn türıktıŋ Ona-huii Naǧan, Lu, Chin degen batyrlarynyŋ äskerı 552-den 554 jyldarda qyryp joǧaltty. Sol sebepten türıkter bükıl Aziianyŋ Temır qazyq jaǧyn häm Qaşqar, Samarqandtyŋ barşa jerın ielendı. Onan soŋ türıkter parsynyŋ patşasy Hisrau Nauşiruanmen bırıgıp, hundardyŋ Mauranahar maŋyndaǧy Eftalit iaǧni Tilu halqynyŋ handyǧyn da joǧaltty. 557-de Eftalittıŋ bastyqtary Uarhuti degender bıraz qalǧanymenen bırge qaşty. Şejırelerdegı Uarhuti, iaki Uarhonit dep jazylǧan Ūiǧyr Sabyr häm Türık degender osylar edı. Bıraq būlar Evropaǧa kırgen kezde Auar atanǧan el edı. (Būl Auardy Aristov onan būryn kelgen Türgeş ekı han halyq edı türık näsı-lınen deidı.)
Būrynǧy halyqtardyŋ qylǧan ısterınıŋ bärı de aŋǧary bır jolmen deuge bolady. Eskı türıkterdıŋ maŋaiyndaǧy elderdı qyryp-joiyp, iaki bırın-bırı şauyp talaǧandaǧy maqsaty — özı zor bolmaq, «bıreudıŋ ösımı bıreudıŋ joǧaluymen tabylady» degen anyq maqal siiaqty türıkter jolyqqandy qyryp ūlǧaiǧan.
Türık halqy — parsy jūrtyndai ruymen jürgen halyq emes, bırtalaiy är rudan qosylyp, el bolyp, maŋyndaǧy elderdı şauyp alyp, egerde jeŋılse, özge jaqqa auyp ketıp, jäne bır eldı şauyp, är rudan qosylyp, är türlı atpen atanǧan. Näsılı bır bolmasa da, ekı türık aǧaiyn bolǧysy kelse, bır jerın qanatyp, qandaryn sütke, iaki qymyzǧa qosyp bölıp ışedı de, qany qosylǧan qaryndas boldyq desedı. Ony Anda deidı. Bızdıŋ qazaqtyŋ qūda-anda degendegı andasy osy söz.
Türıkter eskı zamanda budda, hristian, zärdäşt dını syqyldy är türlı dınge kırse de, onan da būryn özderınıŋ bır türlı dını bolǧan, onyŋ anyǧy bılınbese de, eskı zamandaǧy qytailar syqyldanyp jer, aǧaş, temır, ot, su — sol bes närsenı qūrmettegen eken, jyl eseptegende de sol bes närsenı 12 haiuan atyna qosyp, 60 jyldyq esepterı bolǧan. Mysaly, tyşqan temır jyly, barys temır jyly degendei jäne būl türık jūrty būrynǧy eskı ǧūryptaryn osy uaqytqa şeiın qoimaǧan. Bır türık qatyn alǧanda qazaqşa qalyŋmal, türıkşe — aǧyrlyq dep mal beretūǧyny, jäne qazaqşa körımdık, türıkşe iu körmek dep jäne qazaqşa qol ūstamaq, türıkşe al öpmek dep syi beretūǧyny sol eskı zamannan qalǧan jäne osy küngı qazaqtyŋ ärbır aumaǧy, on-jüz jyldan būrynǧy, ūnǧūn armalaryn, iaǧni taŋba belgılerın qaldyrǧan joq. Qypşaqtar 600 jyldardaǧy qytai jazuşylary jazatūǧyn naiza syqyldy taŋbalaryn qol qoiǧan ornyna salady. Jäne 600 jyldan berı mūsylman jūrtyna kırgen kereiıt, iaǧni kereiler tıptı eskı zamandaǧy kreş taŋbasyn salady. Qazaqtyŋ köbı eskı taŋbasyn salady. Keibıreuler oǧan bır syzyq qosady. Ol bır rudan şyqqan jäne bır taptyŋ belgısı, iaki bır hannan bır hanǧa qaraǧandaǧy belgısı bolady. Türıkter jürgen jerın talqan qylǧan myqty jūrt bolǧan. Ony parsy, arab, qytai bärı de rastaidy. Parsynyŋ Fäiruz degen patşasy äskerın türıkpen soǧysuǧa jūmsaǧanda «bızdı tura ölımge jūmsadyŋ» degenge bolmai baryp soǧysqanda, sol joly Fäiruzdyŋ özı öltırıldı. Jäne Aia-Sofiia meşıtındegı arab-Jahyz kıtabynda arabtar «dūşpanyn talqandaǧanda kıtaptyŋ qaǧazyn audarǧannan oŋai byt-şyt qylady» degen. Jäne qytaidyŋ Şaqlar zamanyndaǧy jyrlarynyŋ maǧynasy mynau:
«Dyŋǧyrlap arba ketedı,
Attary pys-pys etedı.
Äskerdıŋ ata-anasy,
Jäne jastau balasy,
Etegıne jabysyp,
«Jıbermeimız» desedı.
Sary būlt ainalǧan,
Sändı şahar qasynda,
Qarǧa şulap qonady,
Soǧysşynyŋ qatyny
Kimeşegı basynda,
Örmek toqyp bolady,
Qarǧanyŋ ünın esıtıp,
Qyzaryp kün batqanda,
Örmektı qatyn jiiady,
«Baiym öldı-au» dep oilap,
Tösekke baryp jatqanda
Jaŋbyrdai jas qūiady».
Endı Aristov kıtabyndaǧy sözden bıraz söz jazamyn. Aristov kıtabyndaǧy qytai sözınşe türık jūrty bır mezgıl hun iaki hunu ataldy. Bır kezde qytaişa Gaugu, bızşe ūiǧyr atandy. Hunna atalǧan kezde olar üş türlı el bolyp, Şan Jun, Han iun häm Hun iui dep ataldy.
Ǧaisa paiǧambardan 214 jyl būryn qytailar hunnanyŋ Ardos degen qalasyn alyp edı. On jyldan soŋ Şan iuiden şyqqan Mode iaki Möte han Ardosty qaita alyp, qytaidyŋ özınen de alym aldy. Būl Mötenıŋ alǧaşqy uaqyttarda bilegen jerınıŋ künbatysy Nanşan menen Tanşan, iaǧni ülken Alatau arasyna şeiın, oŋtüstıgı maǧol Altaiyna şeiın, Temırqazyq jaǧy Üisın häm Iýechjige şeiın edı. Būl Iýechji künbatysqa barǧan tibet näsılınen edı. Usun, iaǧni är türlı türıkten jiylyp, el bolǧan halyq edı. Onyŋ oŋ tūsynda Enisei özenınde qyrǧyz bar edı. Üisın sol tūqymnan edı (Bızdıŋ qazaqtyŋ näsılı qyrǧyzdan).
Ǧaisa paiǧambardan 209 jyl būryn Möte han Iýechjilerdı iaǧni şürşıtterdı künbatysqa qarai qudy. Olar ülken Alataudyŋ künbatysyndaǧy Se iaki saq degen türıktı quyp, ornyn aldy. Olar Paiyr arqyly ündıge bardy. Jäne üisınder Iýechjilerdı quǧan soŋ, olar Farǧan häm Soǧd jaǧynan ötıp, Baktriia bardy.
Jäne qytai jazuşylarynyŋ sözınşe 6 jüzden 8 jüz jyldarǧa şeiın künşyǧys Tunǧuzben aralas qidan, iaǧni qara qytailar bar edı. Tonǧuz iaǧni Toǧuz oǧuz tibetpenen näsıldes jäne Şaramūran özenınıŋ maŋynda köşıp jürgen Tatabi, qytaişa Komoki iaki hi dep atalatūǧyn qaraqytaidyŋ bır halqy bar edı. Maǧoldar olardy aimaq Oniut dep atauşy edı. Olardyŋ sol tūs-künbatysyna taman Tatan, iaǧni tatarlar bar edı. Būl tatar menen joǧarǧy Tatabidıŋ künbatysynda eskı türık atymenen jürgen el bar edı. Olardyŋ Şaniuiı iaǧni hany Orhun boiynda edı. Būlardyŋ sol jaǧynda Selingede toǧyz oǧyz bar edı. Toǧyz oǧuz — toǧyz ūiǧyr ekeuı bır söz bolady. Būl ūiǧyrdyŋ Tele degen taby Selengede bolyp, soltüstegı Gauugular Qosakölde edı. Köldıŋ kün batysynda Merkit, Uranhai, Topa degen türık elderı bar edı. Uranhaidyŋ künbatysy Guman degen taudyŋ sol tūsynda qyrǧyz bar edı. Ol tau qytaişa Tän-men, būl künde Tano-ula, iaǧni bek ülken emes degen bolady. Osy aitylǧan halyqtyŋ sonda jürgenı Ǧaisa paiǧambardan būrynǧy 201 jyldan 49 jylǧa şeiın qyrǧyzdyŋ oŋ tūs-künbatysynda Qara Ertıske qarlyq degen türıkter köşıp jürdı. Olardy qytai Gelulu deidı. Altaidan şyqqan türıktıŋ eŋ soŋǧy şyqqany osy Şaryştyŋ basqy bır tarauy Qarlyq özenınen.
Türık patşalyǧy äbden ūlǧaiyp, ekı bölınıp, künşyǧys, künbatys atanǧanda, joǧarǧy Chuiskiiden joǧarǧy el künşyǧys türık bolyp, onan tömengı Tele näsılı häm maǧoldyŋ künbatysyndaǧy teleler künbatys türık bolyp, olar bes aumaq dulu bolyp atandy. Būlǧariia kniazdyǧy osy dulu näsılınen bolady. Būl tele, iaki dulu dep atanǧan halyqty Näjib Ǧasymbek tilu dep jazady.
750 jyl maŋynda türık öz ışınen būzylǧanda, ūiǧyr menen qalǧan Tele häm Qarlūq bırıgıp, türıktı jeŋıp, ūiǧyr biledı. Qytailar ūiǧyr handyǧyn Hu-hu dedı. Jüz jylǧa jaqyndaǧanda olar da ışınen bölınıp, ūiǧyrdy Eniseidegı qyrǧyzdar şauyp, ūiǧyrdyŋ köbıregı qaşyp, Nian-şan tauynyŋ etegı häm Tian-şan, iaǧni arǧy ülken Alataudyŋ künşyǧys tūmsyǧyna bardy. Özı az ǧana qyrǧyzdar bırjola bilep tūra almai Eniseige qaitty. Sol kezde Qidan, iaǧni qytai küşeiıp, Tatabidı alyp, häm sol tūstaǧy qytaidan da el alyp, Lauu degen handyq jasady. Lauunyŋ maǧynasy qytaişa — «alys», «şet» degen. Olardyŋ handyǧy 907-den 1125 jylǧa şeiın boldy. Būlardyŋ alǧaşqy hany Ambaǧan 924 jyly ūiǧyrdyŋ han qalasy Orhunǧa keldı. Mūnymen jerles türık näsılınen tatarlar edı. Onyŋ temırqazyǧynda ūiǧyr Baiagen häm Mūŋǧuldar bar edı. Mūnyŋ ışınde qara qytaiǧa eŋ jaqyn körşı de häm myqtysy da tatar edı. Qara qytailar qanşa äsker jıberse de, tatardy qaratyp ala almady.
Qytai jazuşysy Si-iuän-Şauu-mi-şi sözınşe, Şyŋǧys hannan 850 jyldai būryn qara qytai menen şürşıt bilep tūrǧandaǧy Maǧolstan jūrtynyŋ tūrǧan tūraǧy mynau: oŋ tūs-künşyǧysynda Tatabi, iaǧni Oniiut, onyŋ sol jaǧynda tatar, onyŋ sol tūs häm künbatysynda Kereit, Jalaiyr, mūŋǧūl, onan Kerulen de onyŋ künbatysynda Tamir häm Orhonnan Ertıske şeiın naiman, oŋ sol tūsynda merkit jäne Qosaköl menen Tannuolada Oirat häm Tuva jäne är türlı toǧaily atanǧandar. Eniseide qyrǧyz benen oǧan qaraǧan ūsaq el bar. Onyŋ künbatysynda Teles bar edı.
Ūiǧyrdan handyq ketken soŋ, Şyŋǧys hanǧa şeiın Maǧoldyŋ sol tūs-künbatys şetınen basqasyn türık atanǧan halyqtar bilep tūrdy. Maǧoldar ärbır kışkene taptar qalsa da, bırıgıp handyq jasai almaidy. Ol taptarda erterek Baiagen, iaǧni arǧyn taby küştı edı. Şyŋǧys han tūsynda naimandar küştı bolyp, ekı handyq bolyp tūr edı. Jäne bır küştırek taby Kereit, iaǧni Kerei edı häm köp tatar bar edı. Bıraq olar bölek-bölek bolyp tūrǧannan keiın küşsızırek edı. Şyŋǧys han basynda kereige süienıp maǧoldy az-azdan jinap, tatar häm merkitpen jaulasyp, eŋ būryn naimanǧa soqtyǧyp, ony alyp, aqyrynda tamam maǧoldy tügeldep alǧanda otyryqty bolyp qalǧan türıkter köşıp qaşuǧa jerın qimai, bırtalai el maǧolǧa qarap qaldy. 1300 jyldar şamasynda ol qalǧandar — Oniiut, Jalaiyr, Naiman, Kerei degender är türlı rudan edı. Sol sebepten olar qalmaq dep ataldy.
Qalmaq degen qalǧandar degen söz. Olardyŋ oirat qalmaq atanǧan sebebı, maǧoldar künbatysqa qoiǧan äskerlerın oirat dep atauşy edı. Soǧan aralasqannan oirat atandy. Qalmaqtyŋ tübı oirat degen söz sonan şyqqan. (Äbılǧazy Bahadur han sözınşe Şyŋǧys han kezınde oirat hany Qutuqä, iaǧni Qūtlyq degen edı. Basynda jau bolyp, aiaǧynda jarasyp, qyz alyp, qyz berıp qarady).
1368 jyly oirat hany Myŋtemır degen «öz aldyma hanmyn» dep maǧūlym qyldy. Sol ölgen soŋ ih elı būzylyp, bytyrap kettı. Onan keiın 1455-te Esen Aşi degen «oirat hany — men» dep edı, ony oirattyŋ bır bastyǧy ölgırgen soŋ, oirat bassyz qalyp, Şyŋǧystyŋ künşyǧystaǧy näsılderı talai bastaǧan soŋ, sondaǧy qalmaq atanǧan el mūndaǧy tuysqany türık, tatar ışıne qarai köştı, olar ekı bölınıp, bır taby qypşaqtar tūrǧan künbatysqa, köbıregı oŋ tūstagy dulat jerıne bardy. Ondaǧy tūrǧyn oirattardy bızdıŋ mūndaǧy el qalmaq qoidy. Ol ekınşı jüz jyl ışınde, iaǧni 1200 jylǧa jaqyndaǧan kezde qara qytaidyŋ qaşqan bır kniazı Peliui-Daşi qara qytai men türıktıŋ qaşqandaryn jiyp alyp, künşyǧys Alataudaǧy otyryqty ūiǧyrdy alyp jäne bır qara qytai handyq jasap, Maurenahar töŋıregın de aldy. Jerınıŋ ortasy Şu özenındegı Balasaǧūn şahary edı. Aqyrynda olardyŋ eŋ soŋǧy hany Körhandy 1212 jyly Şyŋǧys han jeŋıp ūstap alǧan soŋ, handyǧy joǧaldy. 1219 jyly Şyŋǧys han Ertısten attanyp, Maurenahar tügel häm parsynyŋ bır bölegın alyp, ülken Alataudyŋ ekı jaǧyn, Maurenahardı Şaǧatai degen balasyna berdı. Däştı Qypşaq jaqty Joşy degen ülken balasy iemdendı. Ekeuı de äkesınen tört myŋnan kısı alsa da, būlarǧa erıp maǧol bolyp ketken türık, tatar köp bolǧandyqtan äskerınıŋ köp quaty tatar-türık edı. Aqyrynda 1370 jyly Şaǧatai tūqymy Maurenahardan airyldy. Özımenen näsıldes häm aralas türıkten Temırlan, iaǧni Ämır Temır degen şyǧyp, Şaǧatai näsılınıŋ bilegen elın tartyp aldy.
Şaǧatai ūlysy bolyp jürgen alǧaşqy elı mynalar: arǧinut iaǧni arǧyn, kereit iaǧni kerei, doǧlat iaǧni ūly jüzdegı dulat, körleut iaǧni qarlūq, qaŋly, qyrǧyz. Būlardan kereiler Qara Ertıspenen barlyq häm Eren qabyrǧa arasynda arǧyn, naiman menen Emıl özenınen Qaratalǧa şeiın häm Nūra özenıne şeiın köşıp jürdı. Dulat Qaratal özenı menen Şu arasynda boldy. Qaŋly meŋen qarlūq aralas Talas özenınen Syrdariiaǧa şeiın jürdı. Qyrǧyz osy küngı ornynda jürdı.
Joşy ūlysynyŋ künşyǧysyndaǧy elı Däştı qypşaqtaǧy köp qypşaq häm būl jaqta alşyn edı. Azyraq arǧyn, naiman bar edı. Künbatystaǧy elı polovsylardyŋ qalǧany edı. Jäne är türlı türıkten häm qypşaqtan qosylǧan noǧai atanǧan elder bar edı. Būlar ol kezde Noǧai atanǧan joq, onan bırtalai keiın Bereke hannyŋ nemere ınısı Noǧai hannyŋ atymenen atalǧan. Ol Noǧai han bır kezde Däştı qypşaqtaǧy ärbır handardy özı qoiyp, özı tüsırıp jürgen bır myqty han bolǧan.
Joşy ūlysy aqyrynda ärbır kışkene handyqqa bölınıp bytyrady. Onyŋ sebebı — şyn aty Temırhan, läqap aty ūlūǧ Mūhamed han degen bır ataqty han 1446 jyly ölgen soŋ, noǧai handary handyqqa talasyp, bölıngen. (Ūlūǧ Mūhamed handy bızdıŋ qazaq tılı kelmei Ormambet han deidı).
Sol kezde Äbılqaiyr degen han Qazan hanyna da, Qyrymdaǧy hanǧa da qaramai, öz aldyna Joşy ūlysynyŋ künşyǧys jaǧyn 1552 jyldan 1555 jylǧa şeiın bilep tūrdy. Sol kezde är rudan qosylǧan qyrǧyz-qazaq degen el bar edı. Maǧynasy — «taǧy, öz erkımenen jürgen» degen söz, jäne sol 1552-den keiın Äbılqaiyr hannyŋ köşpelı bırtalai elın oirattyŋ, iaǧni bızşe qalmaqtyŋ Öztemır Taişy degenı byt-şyt qylyp şauyp kettı. Būl Öztemır joǧarǧy aitylǧan oirattyŋ Esen aşy degen hanynyŋ balasy, onan keiın 1455 jyly Äbılqaiyrdyŋ būl baqytsyzdyǧynyŋ üstıne qol astynan qyrǧyz, qazaq häm basqa bırtalai elın alyp, Äbılqaiyrǧa ökpelep Äz Jänıbek han men Kerei han auyp, Şudaǧy Şaǧatai näsılınıŋ hanyna bardy. Mūnyŋ artynan Äbılqaiyr han ölgen soŋ, özbek halqy bırjola bytyrap kettı.
Būl Özbek degen at būrynǧy kezde ataqty bolyp, Däştı qypşaqta Joşy näsılınen ülken han bolǧan häm özı mūsylman bolyp, hämme Joşy ūlysyn mūsylman qylǧan han edı. Sonyŋ atymenen barşa Joşy ūlysy özbek atanǧan edı. Äılqaiyr han ölgen soŋ taǧy bırtalai özbek qazaqqa kelıp qosyldy. Bır bölegı Äbılqaiyr näsılınen Baruş Oǧlar degennıŋ qasynda bolyp edı. Ol 1472 jyly öltırılgen soŋ, bırtalaiǧa şeiın bassyz qaldy.
1499 jyly joǧarǧy Äbılqaiyr hannyŋ nemeresı Şahbahyt Şaibani degen han (bızdıŋ qazaqşa Şaibaq han) qasyna köp özbektı häm qazaqtan da jiyp alyp, Maurenahar, iaǧni Samarqand handyǧymenen soǧys bastady. Onan 1450 jyldan keiın Şaǧatai näsılı Ferǧana menen Maurenahardy bilep tūr edı. Qalaly ǧūmyrdy jaqsy körıp, köşpelı halyqtaryn qalmaq şapqanyna bolysa almauşy edı. 1508 jyly Şaibaq Maurenahardy alyp, Taşkentte tūrǧan şaǧatai näsılınen Mahmudhan menen köşpelı halyqty bilegen ınısı Ahmethandy — ekeuın de öltırdı. Hansyz qalǧan Şaǧatai elderı jäne qazaqqa qosyldy. Būl elderdıŋ qazaqqa qosylǧan uaqytynda halqy bek köp boldy. Sol kezde qazaqqa Äz Jänıbek hannyŋ Qasym degen balasy han edı. Sonda Qasym han qol astynda bır milliondai halyq bar edı.
«Abai-aqparat».
