Belgılı saiasattanuşy, tarihşy, «Qazaqstan biografiialyq ensiklopediiasynyŋ» bas redaktory Daniiar ÄŞIMBAEVTYŊ aituynşa, Qordaidaǧy janjal qazaqtardyŋ düngenderge jasaǧan qorlauymen bailanysty emes, bıraq düngenderdıŋ bır bölıgı transşekaralyq saudany ūiymdastyruymen, Qytaimen jäne Qyrǧyzstanmen belsendı türde aralasqandyqtan boldy.
- Sızdıŋ oiyŋyzşa, insaiderlerde «Masanchidegı oqiǧalar - Qazaqstandaǧy eŋ joǧarǧy bilık eşelonyndaǧy kürestıŋ jaŋǧyryǧy» dep aituǧa negız joq pa?
- Menıŋ oiymşa, būl öte kürdelı mäseleler. Qastandyq teoriiasyna äu bastan oryn joq. Menıŋ oiymşa, būl jai ǧana sauda men qarjylyq aǧyndar üşın qarapaiym küres, sauda jürgen jerde aldau da jüredı. Düngenderdı separatizm jäne mūǧalımderge dūrys qaramaidy dep aiyptaǧan deputatqa sılteme jasau keşıktırılgen mälımdeme. Būl jerde keibır ūltşyldar būl qaqtyǧysty özderınıŋ közqarastary boiynşa, al basqalary sol köleŋkelı adamdardyŋ müddelerı üşın qoldady dep qorytyndy jasauǧa bolady. Sol insaiderler köleŋkedegı adamdardy soltüstık jäne oŋtüstık astanalarda joǧary lauazymdy şeneunıkter deidı. Būl şamamen Qorǧastaǧy jaǧdaimen bırdei. Qoǧam Qorǧasqa soŋǧy jyldardaǧy barlyq tūtqyndaulardy sybailas jemqorlyqqa qarsy küres retınde ūsyndy, bıraq ıs jüzınde būl kedendık baqylau üşın apparattyq toptar men qūqyq qorǧau organdarynyŋ arasyndaǧy küres boldy. Sybailas jemqorlyqqa qarsy küres köbınese mūndai körınıster üşın ekran retınde paidalanylady.
- Qazaqstanda eldıŋ tūŋǧyş prezidentı basqaratyn Qauıpsızdık keŋesı bar. Nelıkten Qauıpsızdık Keŋesınıŋ reaksiiasy 11 aqpanda boldy, bıraq Masanchide qaqtyǧys 5-8 aqpan aralyǧynda boldy?
- Barlyǧy bırden sebepterın kütude. Arqankergendı esıŋızge alyŋyz. Oqiǧadan keiın Nazarbaev bırden şabuyldyŋ nūsqasyn ūsyndy. Bıraq tergeu men Chelahty ızdeu bırneşe künge sozyldy. Jaqynda Almaty maŋyndaǧy Bek air äue apatyna qatysty tergeudı esıŋızge alyŋyz. Kımnıŋ kınälı ekendıgı turaly pıkırtalastar älı de bar. Komissiia eşkımge eşteŋe körsetpedı. Osy uaqytqa deiın ärtürlı, bıraq aldyn-ala boljam jasalǧan nūsqalar jariialandy. Iаǧni, kez-kelgen tüsınıksız jaǧdaida sız aldymen faktılerdı jinap, taldauyŋyz kerek. Qordai oqiǧalaryna qatysty faktıler men nūsqalardyŋ sany eksponensialdy türde ösude. Jaqynda olar on bırınşı ölıktıŋ tabylǧanyn habarlady. Bıraq joǧalǧan adamdar turaly eşkım habarlaǧan joq. Iаǧni, bärı tekserıluı kerek. Būl uaqytty qajet etedı. Jedel äreket tek saiasi sipatta boldy: olar oblys, audan äkımderın, polisiia bastyǧy, prokuror jäne basqalaryn qyzmetınen bosatty. Sonymen toqtady.
-Mūnyŋ sebebın keiın tüsındıredı? Bıraq nege basqaşa baǧalau boldy? Nege Toqaev bırden oqiǧanyŋ sebepterı men kınälılerdı ızdei bastady? Al, Nazarbaev täuelsızdık jyldarynyŋ basyndaǧy tatu-tättı kezdı eske aldy?
- Toqaev üşın būl qazırgı obektivtı saiasi şyndyq: köleŋkelı naryqty las ädıstermen qaita bölu. Nazarbaev üşın būl jaǧdai onyŋ etnosaralyq kelısım saiasatynyŋ sätsızdıgın körsetedı. Sondyqtan olardyŋ ärqaisysynyŋ būl jaǧdaiǧa degen közqarasy ärtürlı. Toqaev üşın, obektivtı şyndyq, Nazarbaev üşın onyŋ saiasi mūrasyna soqqy. Sonymen qatar, Qauıpsızdık Keŋesı maŋyzdy jäne maŋyzdy emes keŋesşı organ ekenın ūmytpaŋyz. Eger sız onyŋ apparattarynyŋ qūrylymyna qarasaŋyz, onda sız qūrmetteitın tanys esımderdı taba almaisyz. QK apparattarynyŋ qyzmetkerlerınen barlyǧy tek hatşyny bıledı. Qyzmetkerlerdıŋ köpşılıgı, olardyŋ täjıribesı, bılıktılıgı köpşılıkke de, sarapşylarǧa da belgılı emes. Taǧy bır aita ketetın jaǧdai, bızdıŋ eldegı küş qūrylymdaryn saiasi salmaǧy jaǧynan Qauıpsızdık Keŋesı hatşysyn da basyp ketetın tūlǧalar basqarady. ŪQK töraǧasy, qorǧanys, ışkı ıster ministrlerınıŋ saiasi salmaǧy QK hatşysynan da joǧary. Olar negızınen prezidentke baǧynady. Iаǧni, Qauıpsızdık Keŋesınıŋ özı anaǧūrlym dispetcherlık röl atqarady. 1991 jyldan berı Qauıpsızdık Keŋesın basqaryp kele jatqan Nazarbaev üşın būl tribuna deuge bolady. Qauıpsızdık Keŋesı, jalpy ştab siiaqty, ony jedel basqaru organy dep aituǧa bolmaidy. Qazaqstan Halyqtary Assambleiasy da solai. Ärkım onyŋ özındık rölı bar ekenın tüsınedı, bıraq ol barǧan saiyn jasandy ūiymǧa ainaluda.
- Bız täuelsızdıktıŋ barlyq jyldaryndaǧy jetıstıgımızdı, köp ūlttyǧymyz ben ūltaralyq dostyǧymyz dep körsettık. Bır tünnıŋ ışınde osy ūǧymnyŋ byt-şyty şyqty. Bız arhaizmmen ömır sürıp jatyrmyz degen äŋgımeler aityla bastady...
- Memlekettık saiasatta simvoldarǧa basa nazar audaryldy, Qazaqstan Halyqtary Assambleiasy bar, halyqtar dostyǧy bar, solarǧa berık bolaiyq dedık. Bıraq soŋǧy jyldary memlekettık saiasattyŋ tiımdılıgı kürt tömendedı: sybailas jemqorlyq, tiımsızdık, sabotaj, jauapsyzdyq - kez-kelgen saladaǧy kez-kelgen käsıptıŋ negızgı sipattamasyna ainaldy. Tıptı qyzmettık kreslolardy satu da qūpiia emes bolyp qaldy.
Ekınşıden, halyqtyŋ ūlttyq qūramy özgerdı: qazaqtardyŋ sany ösude, basqa etnikalyq toptar arasynda köşı-qon prosesı aitarlyqtai joǧary. Mūnyŋ bärı keŋestık etnikaaralyq bılım jüiesınıŋ tärbiesınen ötpegen qazırgı jastardyŋ psihikasyna äser etedı. Bızge tabiǧi bolyp körınetın köptegen qūndylyqtar olar üşın beimälım.
Üşınşıden, būl Qazaqstanda tūratyn ūlttardyŋ qazırgı jaǧdailarǧa beiımdeluınıŋ kelesı kezeŋı. Köptegen etnikalyq toptar, qazaqtardan basqasy qazaqstandyq naryq pen qazaqstandyq saiasi jüie jaǧdaiynda öz betınşe ömır sürudı üirendı. Memleketke arqa süiegen, olar üşın paternalizmnıŋ joǧary deŋgeiı bar qazaqtar üşın būl model bırqatar sūraqtar tuǧyzady. Öŋırlerdegı kedei jastar men bai tūratyn etnikalyq diasporalar äleumettık qaqtyǧysqa bastaityn jol.
Törtınşı , soŋǧy jyldary belsendı sipat alǧan ūltşyldyq nasihat: Qazaqstan tarihy belsendı türde qaita jazyluda, onda retroaktivtı türde otarşyldyq pen ūlttyq narazylyqtar men tıl mäselesın tüpkılıktı şeşu turaly ideialar köterılude. Mūnyŋ bärı halyqtyŋ belgılı bır bölıgınde rezonans tudyrady. Bıraq, memleket keŋestık ūrandardy qoldanu arqyly, bıraq keŋes täjıribesın qoldanbai ıstı şeşemız dep sanaidy ... Būl ülken qatelık.
Bızdıŋ ideologiialyq apparattarymyzda qazaqtar tek tılge, mädenietke jäne tarihqa qyzyǧuşylyq tanytady, al äleumettık mäseleler sonşalyqty maŋyzdy emes degen pıkır qabyldandy. Bıraq, jalaqy, kırıster men jūmyssyzdyq mäselelerı qazaqtar üşın öte maŋyzdy ekenın etnikalyq qūramy joq Jaŋaözendegı jaǧdai körsetıp berdı. Ekınşı jaǧynan, memlekettık ideologtar qoǧamdaǧy ūltşyldyqqa degen sūranysty körıp, arbany attyŋ aldyna qoidy: tiıstı ideologiialyq, pedagogikalyq jäne tärbie jūmystaryn ūiymdastyrmai, olar baqylanatyn ūltşyldyq baǧyttaǧy qozǧalystar qūruǧa tyrysty. Bıraq onyŋ soŋy nege apardy?
- Bızdıŋ qoǧamda arhaizasiia bar ma?
- Ärine bar. Qoǧam, memleket özıne idealdy ötkennıŋ keibır suretterın (naqty tarihi surettermen säikes kelmese de) qaita jasauǧa tyrysady. Būl dınde, mädeniette, salt-dästürde, dıni joralǧylarda aiqyn körınıs tabuda. Baqylanbaityn damu jaǧdaiynda mūnyŋ bärı jaǧymsyz belgıler.
- Qazaqstanda tūratyn basqa ūlttar elden jappai köşedı dep oilaisyz ba?
- Qazaqstanda tūratyn köptegen etnikalyq toptar jergılıktı tūrǧyndar. Būlar jaŋadan kelgender emes. Olar üşın Qazaqstan bır kezderı ömır sürgen ata-babalarynyŋ mekenı. Men ketkısı kelgender baiaǧyda ketıp qalǧan dep oilaimyn. Qalǧandary jergılıktı jerge äldeqaşan beiımdelıp, öz otandarynda tūrady. Sonymen bırge, qazır memleketke degen senımın joǧaltqan qazaqtardyŋ da kete bastaǧanyn ūmytpaŋyz. Bıraq eger ūltşyl, faşistık nasihat tyiylmasa, memleket būl mäselelerdı qalypty türde zerttep, şaralar qabyldamasa, qaqtyǧys deŋgeiı köterıletını anyq.
"SentrAziia"
Daiyndaǧan Oŋǧar Qabden
