Kez kelgen ǧylymi tūjyrymnyŋ ömırşeŋ boluy – onyŋ derektık negızıne bailanysty.Ärbır zertteuşı derek mälımetıne jeke, özındık pıkır aityp, öz betınşe paiym jasauy mümkın, bıraq derek mälımetı özgermeidı. Qazaq handyǧynyŋ qūryluy jönınde aitatyn pıkırlerdıŋ bärı bır ǧana derek mälımetıne süienedı. Ol – Kerei men Jänıbek handar bastaǧan ru-taipalardyŋ Äbılqaiyr handyǧynan bölınıp, Moǧolstan atty memlekettıŋ batys jaǧyndaǧy Şu boiy men Qozybasy aralyǧyndaǧy jerge qonystanyp, jeke handyq qūrǧandyǧyn baiandaityn jazba derek mälımetı. Būl tarihi derekke deiın eşbır ortaǧasyrlyq eŋbekterde ol jönınde aitylmaidy. Al odan keiın Qazaq handyǧynyŋ qūryluyn baiandaityn mälımet XVII ǧasyrdyŋ avtory Mahmud ben Uälidıŋ tarihi şyǧarmasyna engızıledı.
Mıne, osy tūrǧydan alǧanda, joǧaryda aityp ötken Qazaq handyǧynyŋ qūryluyn baiandaityn jazba derek mälımetı – eŋ qūndy, eŋ maŋyzdy derek bolyp sanalady. Ol derektıŋ avtory – 1499-1551 jyldary ömır sürgen Mūhammed Haidar myrza Dulati. Ol özınıŋ ataqty «Tarih-i Raşidi» atty kıtabynda XIV-XVI ǧasyrlardaǧy Ortalyq Aziia aumaǧynda ömır sürgen halyqtar men olardyŋ memleketterı turaly tarihi, etnografiialyq, geografiialyq sipatta mol maǧlūmattar beredı. Avtor «Tarih-i Raşidide»: «Sol uaqytta Moǧolstan handyǧyn bileu kezegı Esenbūǧa hanǧa jetken edı. Esenbūǧa han olardy qatty qūrmettep, olarǧa Moǧolstannyŋ bır şetın bölıp berdı. Olar osy jerden qauıpsız jaily qonys tapty. Söitıp, tynyş ömır sürıp jatty.
Äbılqaiyr dünie salǧannan keiın özbekterdıŋ ūlysynda alauyzdyq paida boldy. Ärkım mümkındıkterıne qarai häm dūrys ömır süru üşın Kerei men Jänıbek handy panalady, olar osylai küşın nyǧaitty. Basynda östıp elden qaşyp, olardan bölınıp-jarylyp qalyp, bıraz uaqyt toryǧyp, ärı sergeldeŋde bolǧandyqtan olardy «qazaq» dep atady. Būl laqap at qazaqtarǧa osylai taraldy» dep jazady. (M.H.Dulati. Tarih-i Raşidi. Almaty 2003, 305-306-better).
Jalpy, Kerei men Jänıbektıŋ Äbılqaiyr hannan bölektenuı HV ǧasyrdyŋ 50-60 jyldary retınde qarastyrylǧan. Olar qūrǧan Qazaq handarynyŋ bilık ete bastauyn Mūhammed Haidar Dulati atalmyş äigılı şyǧarmasynda: «Hijranyŋ segız jüz jetpısınşı jylynan bastalady» dep jazady. Būl qazırgı jyl sanau boiynşa 1465-1466 jyldarǧa tura keledı. Otandyq jäne şeteldık ǧalymdar būl merzımge kümän keltırmeidı, ärı Qazaq handyǧynyŋ qūrylǧan jyly dep esepteidı. (Qazaq SSR tarihy. Almaty, 1983, II-tom, 268).
Söitıp, qazaq halqynyŋ tarih sahnasyna köterılgen kezı 1465 jyl ekenın Myrza Haidar şegelei körsetken. Odan ärı ol: «(hijri) 940 (1533-34) jylǧa deiın qazaqtar Özbekstannyŋ köp bölıgıne öz bilıkterın tolyq jürgızgen edı.
Kerei hannan keiın Būryndyq han basqardy. Odan soŋ Jänıbek hannyŋ ūly Qasym han basqardy. Deştı Qypşaq dalasyn tolyq biledı… Joşy hannan keiın ol jūrtta odan ülken han bolǧan emes. Qasym hannan keiın onyŋ ūly Mamaş han biledı. Odan soŋ nemeresı Tahir han biledı. Tahir han zamanynda qazaqtardyŋ sany azaiyp kettı. Odan keiın onyŋ bauyry Būidaş han bilıktı qolyna aldy.
Qoryta aitqanda, Esenbūǧa han zamanynan bastap Raşid han uaqytyna deiın moǧoldar men qazaqtar arasynda dostyq pen tatulyq ornaǧan edı, alaida Raşid sūltan ony būzdy» (M.H.Dulati. Tarih-i Raşidi… 110-111-better) dep jazady ol. Ol ras ta edı. Öitkenı, Äbdıraşid sūltan qazaqtardan görı şaibandarǧa moiyn būrǧan, solardan odaq ızdegen.
Qazaq handyǧynyŋ qūryluy men tynys-tırşılıgı, ömır sürgen ortasy häm körşılerımen bolǧan qarym-qatynasy jaily Myrza Haidar sekıldı osylai jüielı de naqtyly jazǧan qalamgerler kemde-kem-aq.
Söitıp, ol Moǧolstannyŋ handary, dulattan şyqqan ämırlerı men bekterı, onda ömır sürgen türkı taipalarynyŋ tynys-tırşılıgı, Äbılqaiyr han negızın salǧan Deştı Qypşaq memleketı, hannyŋ özı jäne ūrpaqtarynyŋ Mauarannahrde, sondai-aq qazaq handary häm sūltandarymen jürgızgen soǧystary jaily täptıştei baiandaǧan. Myrza Haidardyŋ bır erekşelıgı ol ne jazsa da şyndyqty jazady. Tarihşy ǧalymdardyŋ barlyǧy da onyŋ osy bır qasietıne erekşe män beredı.
Kerei men Jänıbek sūltandardyŋ Moǧolstanǧa kelıp öz bilıgın jasaqtai bastauy turaly Mūhammed Haidar Dulatiden basqa Mahmūd ibn Uäli de habarlaǧan. Avtor būl ekı sūltannyŋ Moǧolstanǧa keluın, Esen Būǧa hannyŋ olarǧa Şu men Qozybasy jailauy arasyndaǧy jerdı bergenıne köŋıl audarady. Esen Būǧanyŋ būl öŋırdı aituly ekı sūltanǧa bergenın «Bahr al-asrar fi manakib al-ahiardyŋ» avtory: «Būl kezde Moǧolstanda Şyŋǧys hannyŋ ūly, Şaǧatai han ūrpaqtarynyŋ bırı Uäiıs han ūly Esenbūǧa han bilık etıp tūrdy. Däl osy tūsta Ämır Temır gurgannyŋ ūly Miranşahtyŋ, onyŋ ūly Sūltan Mūhammed myrzanyŋ, onyŋ ūly Äbu Said myrza joǧaryda atalǧan hannyŋ aǧasy Jünıs handy İraktan (İrannan) aldyrtyp, kömek beredı jäne qoldau körsetedı, söitıp, onyŋ bilıgıne qauıp tönedı. Ekı sūltanǧa ol Moǧolstannyŋ batysynan jer berdı, ol Esenbūǧa hannyŋ ielıgı men Jünıs hannyŋ qol astyndaǧy jerdıŋ arasynda edı. Būl jer – Şu men Qozybasy degen jerler bolatyn», – dei kelıp ärı Kereidıŋ han bolǧandyǧyna da toqtalady. (Materialy po istorii kazahskih hanstv XV-HVIII vekov. A., 1969, 352-353).
Mıne, osylaişa Kerei men Jänıbek handarǧa «Qazaq handyǧy» atty jaŋa etnikalyq bırlestıkke negızdelgen memlekettı qūru jäne ony basqarudyŋ tarihi mındetı jükteldı. Olardyŋ ony atqaruǧa tolyq negızı bar edı. Qazaqtyŋ osy ekı hanynyŋ arǧy ata-babalary Şyŋǧys hannan taralatyn. Sondyqtan Kerei men Jänıbek handarǧa deiın Şyǧys Deştı Qypşaq aumaǧyndaǧy saiasi bilıktı mūragerlık jolmen iemdenıp, atadan balaǧa qaldyryp keldı. Osylaişa būl äulettı iemdengender bilık tızgını ǧasyrlar boiy uysynan ketpegen han tūqymynan edı. Kerei men Jänıbek hannyŋ şyǧu tegı Joşy hannyŋ ülken ūly – Orda Ejennen bastau alady. Kerei men Jänıbek hannyŋ tuystyq qatynasy boiynşa olar bır-bırıne şöbereles tuys edı. Iаǧni, olardyŋ Orda Ejennen Orys hanǧa deiıngı babalary ortaq. Būl jaǧyn tarqatyp aitqanda: Orda Ejen, onyŋ ūly Sasy būqa, onyŋ ūly Erzen, onyŋ ūly Şymtai, onyŋ ūly Oryshan, onyŋ ūly Toqtaqiia, onyŋ ūly Anike Bolat, onyŋ ūly Kerei han bolyp jalǧasady.
Sonymen Kerei men Jänıbek han Şyǧys Deştı Qypşaqtaǧy qazaq taipalaryn Jetısuǧa bastap kelıp, Moǧolstannyŋ batysynda Qazaq handyǧyn qūrdy. Tarihi şyǧarmalarda Moǧolstan halqynyŋ «moǧoldar» dep atalyp kelgenı belgılı. Şyn mänınde «moǧoldar» degen jinaqtauşy etnosaiasi toptyŋ negızgı qūramy: dulattar, üisınder, kerei-kereitter, qaŋlylar, arǧyndar, jalaiyrlar jäne t.b., iaǧni qazaqtardyŋ Ūly jäne Orta jüzderı qūramyna enetın taipalar bolatyn. Qazaq handyǧynyŋ Jetısuda qūrylu uaqiǧasy qazaq halqynyŋ ūlt bolyp ūiysu prosesınde maŋyzdy qyzmet atqardy. Sebebı, Kerei men Jänıbek bastauynda tūrǧan Şyǧys Deştı Qypşaq taipalary men jetısulyq taipalar tılı, mädeni dästürlerı, tūrmys salty jaǧynan bırdei edı. Söitıp, Ortalyq jäne Oŋtüstık Qazaqstannan asa ülken rulyq-taipalyq toptardyŋ Jetısuǧa keluı, olardyŋ jergılıktı tūrǧyndarmen qarym-qatynastarynda aitarlyqtai şielenıs tuǧyza qoiǧan joq. Nätijesınde Deştı Qypşaqtan qonys audarǧan qazaq taipalary osy alqapty ejelden mekendegen qazaqtyŋ Ūly jüz taipalarymen etene aralasyp kettı. Äbılqaiyr handyǧyndaǧy alasapyran soǧys saldarynan qanjılık bolǧan qazaq halqy būl araǧa kelıp es jiyp, halyqtyŋ tūrmys-tırşılıgı tüzele bastady. Mūny körgen Deştı Qypşaq köşpendılerı Äbılqaiyr bilıgınen qaşyp, qazaq handyǧy aumaǧyna lek-legımen kelıp jatty. XV ǧasyrdyŋ 50-jyldarynyŋ ortasynan 70-jyldarynyŋ basyna deiın 15 jyl ainalasynda Äbılqaiyr hannyŋ qaramaǧynan 200 myŋdai adam köşıp barǧan. (M.H. Dulati. Tarih-i Raşidi. Almaty 2003, 110)
Däl osy tūsta, iaǧni 1462 jyly Moǧolstan hany Esenbūǧa qaitys bolǧan soŋ, būl memlekette ışkı tartys küşeiıp, jaǧdai qiyndaǧan tūsta oirat Amasanjy Taişy bastaǧan joŋǧarlar şabuyl jasap Moǧolstan memleketınıŋ şaŋyraǧyn şaiqaltyp kettı, elde tūraqsyzdyqtar oryn aldy. Sonyŋ saldarynan Moǧolstanǧa qarasty jetısulyq qazaq taipalarynyŋ Qazaq handyǧyna kelıp qosyluy arta tüstı. Būǧan deiın jekelegen handyqtarǧa jıktelıp kelgen qazaq taipalarynyŋ jaŋadan qūrylǧan Qazaq handyǧynyŋ aumaǧyna būlaişa aǧyluy Qazaq handyǧy halqynyŋ sanyn molyqtyryp, handyqtyŋ bedelı men äskeri, saiasi quatyn arttyra tüsken eleulı oqiǧa boldy.
Solai bolǧanymen jaŋadan qūrylǧan Qazaq handyǧynyŋ memlekettık negızderı älı de älsız edı. Bır sypyra qazaq taipalary Äbılqaiyr handyǧynyŋ, Moǧolstannyŋ, Noǧai odaǧynyŋ jäne Batys sıbır handyǧynyŋ qol astynda telım bolyp otyrǧan bolatyn. Onyŋ üstıne Şyǧys Deştı Qypşaqty bilegen Äbılqaiyr han özıne qarsy şyǧyp, Jetısuǧa qonys audarǧan qazaqtardyŋ öz aldyna handyq qūryp, masairap otyrǧandyǧyna, äsırese, köptegen taipalardyŋ handyǧynan bölınıp şyǧyp, oǧan aǧylyp baryp jatqanyna azuyn bılep, qylyşyn qairap, jaŋa qūrylǧan Qazaq handyǧyn tarpa bas salyp, joiyp jıberu nietınen ainymady. 1468 jyly qysta Äbılqaiyr han Qazaq handyǧyn qiratpaq maqsatynda Jetısuǧa joryqqa attandy, bıraq sapary sätsız bolyp, özı opat boldy. Äbılqaiyrdyŋ qaza boluy qazaq handyǧynyŋ nyǧaiuynyŋ tynys-tırşılıgın keŋeite tüstı. Eŋ qyzyǧy Äbılqaiyr han ölgennen soŋ, onyŋ elınde qiian-keskı qyrqys bastalyp, handyq ydyrap, şaŋyraǧy şaiqala bastady. Ondaǧy halyqtyŋ ülken bölıgı Kerei han men Jänıbek han qūrǧan Qazaq handyǧyna kelıp qosyldy. Mūndai jaǧdaidy tiımdı paidalanǧan qazaq handary Kerei men Jänıbek būdan on ekı jyl būryn özderı auyp ketken ata qonysy Deştı Qypşaqqa qaita oraldy. Qazaq handyǧy damudyŋ jaŋa bır satysyna qadam basty.
Joǧaryda körsetılgenındei, tarihi şyǧarmalar qazaqtyŋ alǧaşqy hany retınde Kerei handy ataidy. Jazba derekterde hannyŋ «Girei», «Gerei», «Kerei» türınde jazylǧan esımderın otandyq tarih ǧylymynda «Kerei» dep jazu ornyqqan. Tarihi derekközder osy Kereidıŋ Qazaq handyǧynyŋ han taǧyna «10 jyl mölşerınde» otyrǧanyn jazady. Bıraq būl «on jyldai» uaqyttyŋ qai jylǧa saima-sai keletını älı de bolsa tübegeilı zertteudı qajet etedı.
Kerei han dünieden ozǧannan keiın Qazaq handyǧynyŋ bilık basyna Jänıbek han otyrdy. Jänıbek hannyŋ azan şaqyryp qoiǧan aty Äbu Said, oǧan taǧy Jänıbek han degen qosymşa esım berılgenın «Tauarih-i guzida-ii nusrat-nama» siiaqty tarihi şyǧarmalar habarlaǧan. (Materialy po istorii kazahskih hanstv XV-HVIII vekov. A., 1969, 42-46).
Būl jaǧyn Qadyrǧali Jalaiyr eŋbegındegı «Baraqtyŋ ūly «kışı Jänıbek han» dep jazǧan maǧlūmaty da däleldei tüsedı. Sol siiaqty onyŋ atynyŋ Äbu Said ekenın Äbılǧazy da jazyp qaldyrǧan. (Äbılǧazy. Türık şejıresı. A., 2006, 117) Degenmen, tarihi derekközder de Kereiden soŋ Jänıbektıŋ han taǧyna otyrǧany aitylǧanymen, bıraq onyŋ qai jyly han bolyp sailanǧandyǧy jönınde naqty mälımet joq. Sol siiaqty Jänıbek hannyŋ Deştı Qypşaqqa oralǧannan keiıngı han bilıgın qalai küşeitkenı turaly, ömırınıŋ soŋǧy jyldary men ölımı turaly da derekter beimälım.
Jänıbek dünie salǧannan keiın Kereidıŋ ūly Būryndyq taqqa otyrdy. Osydan keiıngı han bilıgı Jänıbek hannyŋ toǧyz ūlynyŋ bırı Qasym hanǧa (1445 -1521) öttı. Al, Qasym han däuırı Qazaq handyǧynyŋ küşeiuı jäne nyǧaiu däuırınıŋ bastamasy boldy.
Qasym hanǧa, sol tūstardaǧy qazaqtardyŋ ömır tırşılıgıne de M.H. Dulati bırneşe bet arnaǧan. Qazaq handary men halqyn, olardyŋ ädet-ǧūrpy turaly söz etkende M.H. Dulatidyŋ atalarymyzǧa qūrmetpen qaraitynyn baiqaimyz.
HVI ǧasyr basynda Moǧolstan hany Sūltan Ahmet hannyŋ üşınşı ūly şaibanidıŋ qas jauy Said hanǧa (1487-1533) Orta Aziiaǧa şabuyldai kırıp, ataqty Mūhammed Zahir ad-din Babyrdy (1483-1530) bilıkten aiyrǧan şaibani Şahibek hannyŋ (1451-1510) Taşkenttegı ınısı Süiınışke (Süiınşıkke) (?-1525) Şu boiyndaǧy qazaq hany Qasym han şabuyl jasady degen habar jetedı. Said han tezdetıp Taşkentke attanady. Bıraq jolai Qasym hannyŋ Şuǧa qaityp ketkenın estidı. Ol Qasym hanǧa baryp qazaqtardy Taşkenttı şabuǧa qaita kötermek bolady.
M.Haidar Dulati: «Said han (1514 jyly) jolǧa şyǧyp, Moǧolstannyŋ mäşhür jerı – Şuǧa (Judke) kelıp jettı. Men ol sapardan syrqattanuyma bailanysty qalyp qoidym… Qasym hannyŋ sol uaqytta jasy alpystan asyp, jetpıske taiap qalǧan kezı. Al [Said] hannyŋ qylşyldaǧan şaǧy bolatyn, jasy otyzǧa jete qoiǧan joq edı…»
Sūltan Said han kım? «Ol – Şaǧatai ūrpaǧy. Moǧolstan hany Ahmet hannyŋ üşınşı ūly. (Mūhammed Haidardyŋ äpkesı Habiba sūltan haniştyŋ küieuı, iaǧni ūly ǧalymnyŋ jezdesı. Ä.D.) 1487–1533. 1514 j. dulat ämırı myrza Äbu Bäkırden Qaşǧardy tartyp alyp, Şyǧys Türkıstanda 1533 jyldyŋ 9 şıldesıne deiın bilık qūrǧan» (M.H. Dulati. Tarih-i Raşidi. A., 2003, 308, 532).
«Qasym han [Said] han aldyna kelgende jyly jüzdesıp qūrmettegenı sondai, han ömırınıŋ soŋǧy sätıne şeiın onyŋ kışıpeiıldılıgın ūmytqan emes» – dep eske alady M.H.Dulati. Ärqaşan syrlasa qalǧanda han ony eske alyp <Allanyŋ nūry jausyn>: Qasym han asqan märt adam bolǧan dep otyratyn jäne onymen qalai tanysqanyn baian etetın-dı.
Osyndai bır kezdesude Qasym han [Said] hanǧa jaqyndap: «Bız dala halqymyz, būl jerde qymbat būiymdar men taǧamdar joq. Eŋ qymbat bailyǧymyz – jylqy jäne eŋ dämdı taǧamymyz – onyŋ etı. Ärı eŋ süiıktı susynymyz – onyŋ qymyzy men odan daiyndalatyn taǧamdar.
Bızdıŋ ölkemızde bau-baqşa men zäulım üiler joq. Seruendeitın jerımız – maldyŋ jailauy, sonda baryp bärımız bırge boi jazyp, sairan salyp, jylqylardy qyzyqtaimyz», – dedı. [Said] han odan ärı üiırge jaqyndap, Qasym han talai attardy körsetıp, bylai degenın aitqan edı. «Menıŋ ekı arǧymaǧym bar, ekeuı bükıl üiırge tatidy», – dep arǧymaqtardy alyp keldı. [Said] han myna ekı säigülıktei jylqyny eşqaşan körmegenın talai ret süisıne äŋgımeledı.
Bırde Qasym han: «El – jylqynyŋ küş-quatyna qarai tırşılık etedı. Mende osy ekı arǧymaqtan basqa özıme laiyq senımdı at joq. Sondyqtan ekeuın bırdei sızge tartu ete almaimyn. Endı sız qadırlı qonaǧym bolǧandyqtan ekeuınıŋ bırın taŋdap, qabyl alyŋyz», – dedı. Ol ärqaisysyn jeke-jeke sipattap şyqty. [Said] han bıreuın aldy. Ol arǧymaqtyŋ aty – Oǧylan Türık edı. Şynynda da ondai arǧymaq būdan keiın tuǧan joq. Qasym han taǧy bırneşe atty sol üiırden taŋdap aldyna tartty.
Sonan soŋ qymyz qūiǧan kesenı hannyŋ aldyna ūstap tūryp Qasym han: «Bızdıŋ qonaq syilauymyz osylai, eger dämın tatsaŋyz bız üşın ülken märtebe bolmaq», – dedı. [Said] han osydan bıraz uaqyt būryn ışımdıktı qoiyp ketken edı. Sol sebeptı aitty: «Qoiǧanym būl oqiǧadan būryn bolǧan, endı serttı būzuym qalai bolar eken?». Qasym han: «Būryn aitqanymyzdai, bızdıŋ susynymyzdyŋ eŋ keremetı – jylqynyŋ sütı jäne odan daiyndalatyn tamaşa önımder. Sızge qandai qyzmet körsetıp, köŋılıŋızden qalai şyǧu kerektıgın bıle almadym. Sızdei qadırlı qonaq bızdıŋ dastarqanǧa künde kele bermeidı, men künde qonaq iesı bola bermeimın. Al men sızdı dūrystap qonaq etıp, küte almasam, būl armandy qalai oryndai alar ekenmın?», – dep basyn tömen salyp, jüzınen mūŋaiǧan nyşan körındı. [Said] han aşylyp Qasym hanǧa: «Serttı būzamyz, qymyz ışemız!» – dedı. Qasym han qatty quandy. Äŋgıme bastalyp kettı. Jiyrma kün qatarynan qymyz kesesın tauysa bosatyp ışıp jürdı.
Jaz mausymynyŋ aiaǧy edı. Qazaqtar Qasym hannyŋ būiryǧymen qystauǧa bet aldy. Qasym han: «Būl kezde Şaiban hanǧa şabuyl jasau qiyn. Dala elı qazırden qystyŋ qamyn jemese bolmaidy. Qazırgı kezde joryq jasau mümkın emes. Ärı būl uaqytta äsker de jinala almaidy», – dedı. Ol sypaiy türde joryqqa şyǧudan bas tartty. Keşırım sūrady. Bıraq ärtürlı adamgerşılık, ıltipat körsetıp, [Said] hanǧa qaituyna rūqsat ettı. Öz köşın tuǧan jerıne qarai bastady. [Said] han öte qatty riza bolyp Ändıjanǧa attanyp kettı. Şılde aiy edı. Han saraiynyŋ bır ǧalymy būl oqiǧaǧa «Aşti-ii qazaq» («Qazaqtarmen tatulasu») sözınen hronogramma tapty. Ol – 919 (1513-1514) jyl» dep eske alady.
Mūhammed Haidar Dulati būdan basqa qazaq jerındegı jer-su, qalalar men kentter, ru, taipa attaryn da keltırgen. Mysaly, jalaiyr 2 jerde, dulat 15, kerei (kereiıt) 2, qazaq, qazaqtar 7, Jete 19, qaŋly 1, qypşaq 3, moǧol 102, naiman 1, Merkıt 2, Maŋǧyt 2, özbek-qazaq 11; qalalardan Otyrar 2 jerde, Almaty 2, Balasaǧūn 2, Aspara 1, Taraz (Iangi) 5, Aq Sümbe 1, Kökkesene 1, Sairam 14, Türkıstan 21, Şelek (Şılık) 4, Qaialyq 1, Saraişyq 1, Deştı Qypşaq 13, Ertıs 2, Kökşe teŋız (Balhaş kölı) 2, Qaraspan 1, Qaratau 1, Qozybasy 1, Şu 2, Ile 5, Qaratal 2, Arşaly 1 jerde kezdesedı.
Abai üşınşı qara sözınde: «Bilık jürgızu üşın «Qasym hannyŋ qasqa jolyn, Esım hannyŋ eskı jolyn, Äz Täuke hannyŋ Kültöbenıŋ basynda künde keŋes bolǧanda «Jetı jarǧysyn» bılmek kerek», – deidı. (M.H.Dulati. Tarih-i Raşidi. Almaty 2003, 308-310, 542) Būl da jaidan jai aityla salǧan söz emes.
Auyryp qaluyna bailanysty Said hanmen bırge Şu men Qozybasyda tūŋǧyş qūrylǧan qazaq handyǧynyŋ ordasyna bara almai, Qasym hanmen kezdese almai qalǧan Mūhammed Haidar Dulati joǧaryda aitylǧandai 1514 jyly jezdesı Said hanǧa ılesıp Qaşqariiaǧa ketedı. Hanmen bırge jaŋa memleket «Qaşǧar handyǧynyŋ» ırgetasyn qalasyp, sonda 17-18 jyldai ǧūmyr keşken. Sonda oqydy. Bılım aldy. Bırte-bırte Said hannyŋ äskeri qolbasşysy därejesıne jettı. 1524-1525 jj. Moǧolstan memleketınıŋ soltüstık şekarasyn nyǧaitu maqsatymen Said han jäne onyŋ ūly Äbdıraşidpen (1510-1563) bırge bırneşe ret osy küngı Qyrǧyzstannyŋ Jūmǧal, Qoşqar, Atbasy sekıldı jerlerı men eldı mekenderınde bolady.
Mūhammed Haidardyŋ qyrǧyzdar turaly jazǧandary da köŋıl audararlyq ekenın aitqan jön.
M.Haidar 1527 jyly Hunza, Gilgit Chitral, Iаgistan sekıldı būrynǧy Bolor ölkesındegı (Qazırgı İndiia, Päkıstan jerlerı) eldı mekenderge joryq jasady.
1531 jyly qazırgı Ündıstan jerındegı Ladak aimaǧyna joryq jasady.
1533 jyly şıldede Lhasadaǧy «bükılqytailyqtardyŋ» hramyn qiratu üşın joryqqa şyqty, odan keiın bırneşe myŋ äskermen Kaşmirge attandy. Būl 1533 jyldyŋ soŋy bolsa, al 1539 jyly bölesı Babyrdyŋ (1483-1530) İndiiada bilık qūryp jatqan ūldary Kamran (1509-1557) men Humaiunge (1508-1556) qosylady. Humaiunnyŋ İndiia bilıgıne talasyp jürgen auǧan tektı Şerşahpen (1472-1545) Ganga jaǧasyndaǧy Kanaudj degen jerde 1540 jyly bolǧan ataqty şaiqasyna qatysady. Bıraq olar onda jeŋılıs tabady. Aqyrynda Mūhammed Haidar Kaşmirge ekınşı ret kelıp, bır oq ta şyǧarmai beibıt jolmen bilık taǧyna ie bolady. Būl eldı ol 1540-1551 jyldary on, on bır jyldai bilegen. Sonda jürıp joǧaryda aitylǧandai «Tarih-i Raşidide» Şu men Qozybasyǧa tu tıkken tūŋǧyş qazaq handyǧy jaily da jazudy ūmytpaǧan.
Qazaqstan men Orta Aziia elderın zertteuşılerdıŋ, tıptı türkı tektes halyqtardyŋ mädenietın zerdelegen Europa ǧalymdarynyŋ da eşqaisysy sol sebeptı künı bügınge deiın «Tarih-i Raşidige» jügınbei, oǧan soqpai kete almaidy. Eŋbek osynysymen de qūndy, osynysymen de baǧaly.
«Tarih-i Raşididı» jazu üstınde Myrza Haidar özıne deiın ömır sürgen arab, parsy, türkı tektı Mir Giias ad-Din Mansur, Jamal ad-Din Qarşi, Iaqūt äl-Hamaui ar-Rumi, Raşid ad-Din, Hamdallah Kazvini, Abd ar-Razzaq Samarqandi, Ūlyqbek, Mūhammed Qazi, Mūhammed Zahir ad-Din Babyr, Ata Mälık Juvaini, Şaraf ad-Din Äli Iazdi, Mirhond, Hondemir sekıldı belgılı tarihşy, jylnamaşylar eŋbekterıne belgılı bır şamada iek artqan. Mūnyŋ özı onyŋ ortaǧasyrlyq türkı ädebi tılı – şaǧatai tılınen basqa arab, parsy tılderın de jaqsy bılgendıgın körsetedı. Atalmyş avtorlardyŋ tuyndylaryn ol Ortalyq Aziia elderı men ony meken etken türlı taipa, ru, ūlystardyŋ tarihyn baiandaǧanda jazba derek-būlaq közderı retınde ornymen paidalanǧan. Söitıp, ol «Tarih-i Raşididıŋ» derektılıgın, däiektemelerınıŋ däldıgı men qūjattylyǧyn arttyra tüsken.
Men «Tarih-i Raşididıŋ» köptegen jerlerınde aitylatyn Kaşmir, Agra, Kanaudj, Päkıstandaǧy Lahor jäne t.b. jerlerde bırneşe ret boldym.
«Qazaqfilm» kinostudiiasy «Mūhammed Haidar Dulati» atty derektı film tüsırgende Babyr men Humaiun, Myrza Mūhammed Haidar Dulati sekıldı türkı halqynyŋ t.b. ūly perzentterınıŋ ızderı qalǧan tarihi jerlerdı aralap, olardy közımmen kördım. Kaşmir universitetınıŋ qoljazba qorynan «Tarih-i Raşididıŋ» HVI ǧasyrda köşırılgen, tüpnūsqaǧa öte jaqyn eŋbegın közben körıp, qolmen ūstap, ataqty şyǧarmany qarap şyqtym.
Mūnyŋ özı tarihi mäselelerge qalam terbegende köp septıgı tietındıgıne köz jetkızdım.
Kaşmirdıŋ kındık qalasy Srinagardaǧy «Mazari Salatinnen» («Sūltandar Ziratynan») Mūhammed Haidar Dulatidyŋ da ziratyn taptym. Ol jaily jūrtymyzǧa «Egemen Qazaqstan» gazetı kezınde paş ettı.
Sonymen «Tarih-i Raşidi» qazaq jerınde tūŋǧyş ret tu tıkken handyq turaly naqty da däl, qyzyqty derekter qaldyrǧan bıregei qūndy şyǧarma.
Şoqan Uälihanov (1835-1865) Myrza Haidar eŋbegın zerdelei oqyp, qūrmetpen qarasa, V.V.Veliaminov-Zernov (1830-1904) onyŋ qazaqtar turaly derekterıne qatty män bere kele: «Mūhammed Haidardyŋ jazǧandarynyŋ barlyǧy derlık jaŋalyq jäne meilınşe qyzǧylyqty. Äŋgımelerı qai jaǧynan qaraǧanda da üilesımdı jäne jauapkerşılıgımen erekşelenedı» – deidı. Ärı ol ǧalym jazbalaryn öz zertteulerıne molynan paidalanǧan. Orta Aziia men Qazaqstan tarihyn keŋınen zerttegen V.V. Bartold te Myrza Haidardyŋ eŋbegıne zor män bergen. Keŋes däuırınde «Tarih-i Raşidi» jaily qazaq ǧalymdarynan är jyldary Ä.H.Marǧūlan, T.İ.Sūltanov, N.N.Mingulov, özbek oqymystylarynan R.G.Mukminov, S.Ä.Äzımjanova, H.Hasanova jäne taǧy basqalardyŋ ülkendı-kışılı zertteulerı jariialandy. Älkei Marǧūlan Myrza Haidardy qazaqtyŋ tūŋǧyş tarihşysy dese, körnektı jazuşy Şerhan Mūrtaza ony «Qazaq Gerodoty», «Qazaq tarihynyŋ atasy» dep oryndy ataǧan.
* * *
İä, Elbasymyz N.Ä.Nazarbaevtyŋ pärmenımen Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧynyŋ atalyp ötıluın elımızde, qoǧamdyq sanada jaŋa bır sılkınıs tuǧyzyp otyrǧan halyqaralyq ırı saiasi oqiǧa dep baǧalauymyz kerek, būl qazaqstandyq patriotizmdı qalyptastyrudyŋ eŋ bır quatty arnasy.
Kerei men Jänıbek han qūrǧan Qazaq handyǧy tarih sahnasyna köterılgennen bastap talai tar jol, taiǧaq keşulerge toly jyldar men ǧasyrlardy bastan keştı. Bır ölıp, bır tırılgen kezder de boldy. Aqtaban şūbyryndy, XX ǧasyr basyndaǧy 3 million qazaqty jalmaǧan aştyq, stalindık terror, Ūly Otan soǧysy da öz zardabyn tigızbei qoimady. Osyndai zūlmatqa toly auyr kezeŋderden soŋ Jaratuşy iemız 1991 jyly halqymyz köpten kütken, aŋsaǧan azattyqty Nūrsūltan Äbışūly tūsynda syi ettı. Endı sol qiyn jyldar kelmeske ketsın deumen qatar, bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧara otyryp, Mäŋgılık El boluǧa ūmtyluymyz kerek. Elımızge Alla taǧala sony näsıp etsın!
Qazaqstan – bolaşaǧy zor memleket.
Äbsattar DERBISÄLI,
R.B.Süleimenov atyndaǧy
Şyǧystanu institutynyŋ direktory,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor,
ALMATY.
