Qyz Jıbek pen Tölegen qosylyp baqytty boldy degendı esıtıp pe edıŋız? Äi, qaidam! Būl ekeuı qosyla almai armanda ketken ǧaşyqtardyŋ simvoly bolyp sanamyzǧa sıŋgelı qaşan?! Bıraq, jyraulyq önerdıŋ ūşar biıgıne şyqqan Teŋızbai jyraudyŋ arqasynda osy qos ǧaşyq qosylyp, baqytty ömır sürıptı.
Arqaly jyrau Aqtöbege barǧan bır saparynda «Qyz Jıbektı» jyrlaǧan ǧoi. Sonda jyrdaǧy oqiǧa jelısın būrynnan bıletın jūrt Tölegennıŋ öletın jerı jaqyndaǧanda egılıp jylai bastapty. Osy kezde tyŋdarmanyn aiaǧan Teŋızbai jyrau Tölegendı öltırmei, Qyz Jıbekke qosyp berıptı. Jyrǧa yntasy auǧan tyŋdauşylar da jyr nūsqasynyŋ dälsızdıgıne qinalmai, jyrauǧa qatty riza bop tarasqan deidı.
Būl bız qazaq qazaqtyǧynan aiyrylǧan kez dep jürgen Keŋes zamanynda, alpysynşy jyldarda bolǧan oqiǧa.
Qorqyt zamanynan bastau alǧan jyraulyq önerdıŋ, handyq tūsynda handardyŋ keŋesşısı bolyp, el basqaru ısıne aralasqan jyraulardyŋ tarihtaǧy orny barşamyzǧa mälım. Handyq tūsynda jyraular halyqqa ruhani azyq beruşı öner ielerı ǧana emes, kädımgıdei saiasi qyzmet atqarǧan ülken tūlǧalar edı. Ol jaiyndaǧy äŋgıme bölek. Handyq qūlap, qazaq bodan bolyp, ūlttyq menınen aiyrylyp qala jazdaǧan keŋestık kezeŋde de jyraulyq öner ölgen joq. Būrynǧydai saiasi mänı bolmaǧanymen halyq jyrdy tyŋdaityn. Jyraulardy alystan at sabyltyp ızdep, aldyryp, jyrlatatyn. Ǧaşyqtyq dastandaryn, batyrlar jyrlaryn, nasihat˗termelerdı jūrt taŋdy taŋǧa ūryp, ūiyp tyŋdauşy edı. Toiǧa ataqty jyrşy-jyraulardy şaqyru toi ielerıne ülken märtebe bolatyn. Önerı elge qajet bolǧan soŋ ol uaqtardaǧy jyrşy˗jyraulardyŋ abyroi˗bedelı zor, qarym-qabıletterı, kütım-baptary myqty edı. Ömırı qosylmaǧan Qyz Jıbek pen Tölegendı qosyp jıbergen tyŋdauşy yqylasy men jyraudyŋ şeberlıgıne qarap-aq o kezdegı jyraulyq önerdıŋ deŋgeiın baǧamdai berıŋız. Būl ürdıs toqsanynşy jyldarǧa deiın osylai jalǧasyp keldı.
Al bıraq, ölgenımız tırılıp, öşkenımız janǧan Täuelsızdık jyldarynda jyraulyq dästürdıŋ şyraǧy jandy ma? Ärine, öştı deuden aulaqpyz. Jyraulyq öner bar, jyrşylar da köp. Tek jetımnıŋ küiın keşıp tūr.
Aitalyq, qazır pälenşe jyrşy, tügenşe jyrau degendı köp esıtimız. Bıraq, sol jyrşylardyŋ qandai jyr jyrlap jür? Bügıngı bızdıŋ jyrşylar baiaǧydai taŋdy-taŋǧa jalǧap, epostardy jyrlamaq tügıl, ǧaşyqtyq dastandarynan azyn-aulaq üzındı de aitpaidy. Jyrşylar köbıne dästürlı änder, nasihat-termeler aitumen ǧana şekteledı. Onyŋ özınde ol aitqandary halyqqa bırde jetse, bırde jetpeidı. Halyqqa tanylyp, önerın düiım jūrtqa körsetu üşın jyrşymyz da, dästürlı änşımız de qalasyn-qalamasyn estradanyŋ auylyna bır at ızın salyp qaituǧa mäjbür. Öitpese, onyŋ şyǧarmaşylyǧy öz auyl-aimaǧynan, jyrǧa äues azǧantai ortadan aryǧa ūzap şyǧa almaidy.
Taǧy da... «Qairat Nūrtas otyz myŋ körermen jinap konsert berıptı», «Jäne bır änşı şyǧarmaşylyq esep berıptı», «Ana bır aqynnyŋ jyr keşı ötıptı», «Aitys bolypty, oǧan mynadai avtokölık tıgılgen eken» degen aqparattardan qūlaǧymyz da, közımız de jauyr bolyp boldy, al, «Belgılı jyrşy konsert berıptı, onda pälen jyr tolǧapty» nemese «Täuelsızdık künıne arnalǧan merekede äigılı jyrau «Qyrymnyŋ qyryq batyrynan» jyrlapty» degen jaŋalyqtardy teledidardan nemese internetten körgenıŋız bar ma? Ondaidy osy şirek ǧasyrdyŋ ışınde körmedık desek, eşkım ötırık dei qoimas.
Ras, ǧasyrlar boiy qazaqqa qaltqysyz qyzmet etken, ūlttyŋ bükıl bolmysyn boiyna sıŋırıp, eldıktı, erlıktı, patriottyqty, adaldyq pen adamdyqty ūrpaqtan-ūrpaqqa därıptep kelgen jyraulyq öner baiaǧy mazmūnynan äldeqaşan aiyryldy. Jazba ädebiet auyz ädebietın, onyŋ ışınde jyraulyq önerdı de bır şetke yǧystyryp tastady. Bıraq, neşeme jyldar boiy qazaqtyŋ qanyna sıŋgen, qazaq ekenımızdıŋ bırınşı belgısı bolǧan būl öner ūlttyq qūndylyǧymyz, mädeni mūramyz ǧoi. Endeşe, ol mädeni mūralarymyzdyŋ qatarynda jarqyrap tūruy, jan-jaqty zerttelıp, jüielenuı, töl önerımız retınde baǧalanyp, aldymen özımızge, sodan soŋ özgelerge därıpteluı kerek emes pe?
Qazır «jyraulardyŋ konsertı» degen ūǧym, tıptı, aqylǧa qonymsyz siiaqty da körınedı. «Saǧattap jyrlanatyn dastandardy kım tyŋdaidy?» degen oi sanada qylaŋ beredı. Alaida, aitysty da eşkım tyŋdamaǧan kezder boldy. Ony sahnaǧa alyp şyǧudyŋ özı bır mūŋ bolǧany da belgılı. Janaşyrlyqtyŋ, janūşyra araşa tüsudıŋ arqasynda aitys aman qaldy. Osy künde «Aitys körmeimın» deu «qazaqpyn» degen azamattarǧa ūiat sanalatyn deŋgeige jetken. Ruhaniiattan şettep jürgen bylaiǧy jūrtty aitpaǧanda, ädebi, mädeni deitın ortada jürgen jandar aitysty köredı, talqylaidy, aityskerlerdı tanidy. Bıraq, solardyŋ ışınde jyr tyŋdaityndary kemde-kem. Bügıngınıŋ ziialy qazaǧyna jyrdy bılmeu, tyŋdamau ūiat emes. Sözımızge senbeseŋız, keibır jas jazuşylardan nemese jurnalisterden Qobylandynyŋ ne Alpamystyŋ mazmūny, oqiǧa jelısı turaly sūrap körıŋızşı, bıle me eken?
Eldıŋ esınde qalǧan ülken jyrşylar saiysy 1989 jyly ötıptı. Almatydaǧy Lenin atyndaǧy saraida (qazırgı Respublika saraiy) ötken jyrşy-jyraulardyŋ halyqaralyq konkursyna köptegen jyrşy-jyraular qatysqan edı. Sol konkurs jyr süier ortada älı künge aŋyzǧa bergısız äŋgımelerdıŋ arqauy bolyp keledı. Europadaǧy qazaqtar sondaǧy terme-tolǧaulardyŋ beinetaspasyn bügıngı künge deiın saqtap, balalarynyŋ boiyna qazaqylyqty sıŋıru maqsatynda jiı-jiı tyŋdatatyny turaly da estıdık. Būl – «Qazırgınıŋ qazaǧy jyr tyŋdamaidy» deitınderge uäj. Jyrdy Keŋes däuırınde de tyŋdaǧan qazaq Täuelsızdık alǧanda neǧyp tyŋdamaidy? Qiyr şette, özge jūrtta jürgen qandastarǧa kerek jyr öz elınde, atajūrtynda otyrǧan bızge nege kerek bolmasyn?
Europada on saǧat jandy dauysta än aitqan adamdy Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna engızıptı. Bızdegı jyraular künı keşege deiın üş kün, üş tün jyrlaityn. Ondai «taŋǧa şabatyn» jyraularǧa degen qūrmet bölekşe edı. Sodan da şyǧar, jyrşylyq önerge kelgen ärbır jas «taŋǧa şabuǧa» talaptanǧan. Keşegı ötken Qūdaibergen kerderı, Sügır, Teŋızbai, Nauryzbek siiaqty köptegen jyraular bırneşe kün boiy toqtamai jyrlaǧanda sarqylmas jyr telegeiın tasytatyn. Būǧan olardyŋ repertuarlary da, jyraulyq şeberlıkterı men küş-quattary da molynan jetetın. On saǧat än aitqanǧa auyzdary aşylyp jürgen europalyqtar mūny estıse ne der edı? Ondai, jyr önerın ömırınıŋ mazmūny etken, tarihi jyr-dastandardy saǧattap jyrlaityn, maqamy men dauysy tyŋdarmandy elıtıp äkete alatyn jyraular ortamyzda älı de bar. Olar öz ortalarynda ülken sūranysqa da, qūrmetke de ie. «Öz ortasy» dep otyrǧanymyz babadan jetken asyl mūra – jyrşylyq önerdı janyna serık etkender, önerdıŋ ainalasynda jürgen adamdar. Al jalpaq jūrtqa būl jyraulardyŋ özderı de, önerlerı de tanymal emes. Köŋıl alaŋdatar taǧy bır jäit. Bız aityp otyrǧan jyraulardyŋ bärı de aǧa buyn ökılderı. Al jastardyŋ arasynda jyrşylyq önerge qyzyǧyp, terme-nasihat aityp jürgen önerpazdar bar bolǧanymen, olardan baiaǧydai taŋdy taŋǧa jalǧap jyrlauǧa degen ūmtylysty köre almaimyz. Öitkenı, oǧan sūranys joq. Jas jyrşylarǧa da saǧattap jyrlanatyn dastandardy jattau asa qiyn bola qoimas, bıraq, ony tyŋdaityn jūrt bolmasa etken eŋbek eş ketpei me?
HHI ǧasyrdyŋ adamdary tereŋnen görı şalşyqty, saf tūnyqtan görı qūr jyltyrdy jaqsy köredı. Ūzaq jyrdyŋ tereŋ mänıne üŋılıp, ondaǧy filosofiialyq oilardy tergenşe, estradanyŋ äuenıne eltıp, bırer minut köŋıl serpıgen tyŋdarmanǧa oŋai. Qaptaǧan arzanqol dünienıŋ ortasyna qymbat, bıraq, qūny da soǧan tūrarlyq baǧaly dünienı aparyp ötkızu qandai qiyn bolsa, asyqqan, aptyqqan, elırgen, esırgen zamanda jūrtqa jyraulyq önerdı därıptep, tanytu da sondai maşaqatty şarua bolar. Alaida, osynyŋ üdesınen şyǧyp otyrǧandar bar. Qyrǧyz aǧaiyndar, mäselen. Qyrǧyzda ataqty bır ǧana jyr bar. Sonyŋ özın olardyŋ qalai qasterlep, älemge qalai tanytyp otyrǧanyn körgende bızdıŋ «jyr-dastan ūzaq, efirge, sahnaǧa şyǧaruǧa yŋǧaisyz» dep jürgenımızdıŋ bärı qūr syltau ekenıne közımız anyq jetedı. Qyrǧyzdyŋ qandai merekesınde de «Manas» jyry jyrlanady. Ony jyrlaityndardy «Manasşy» dep airyqşa qūrmetteidı. Älemge de mädeni qūndylyǧy retınde sol jyrdy körsetıp, ony älemdegı eŋ ūzaq jyr retınde rekordtar kıtabyna engızıp te qoiypty. Şyndyǧynda, bızde ondai jyrdyŋ talaiy bar emes pe? «Qyrymnyŋ qyryq batyry» «Manastan» kem be? Körkemdıgı jaǧynan da, kölemı jaǧynan da eş kem emes. Bıraq, ony özge tügıl, özımız bılmeimız.
Özbekterde bızdegıdei jyraulyq öner bolǧan joq. Bıraq, olar «Alpamysty» enşılep alǧaly qaşan?! «Alpamystyŋ ūrpaqtarymyz» degen sözdı teledidardan künde qaitalaidy, osy jyrdyŋ jelısı boiynşa körkem film de tüsırıp tastady. Jyraulyq önerın joǧaltyp almai, därıptep kele jatqan aǧaiyndardyŋ bırı – qaraqalpaqtar. Qaraqalpaqstanda qazırgı kezde «Qaraqalpaqstannyŋ halyq jyrauy» degen resmi ataq bar. Ondai ataq jyr-terme aitumen elge tanylǧan, memlekettık merekelerde jyr-dastandardy naqyşyna keltırıp oryndap jürgen önerpazdarǧa berıledı. «Qyryq qyz» dastany, «Edıge» jyry tärızdı jyr-dastandardy qazırgı jyraulardyŋ oryndauynda efirden berıp, turisterge tyŋdatyp jatqanyn özımız közımızben kördık.
Ūiǧyrlardyŋ ūlttyq muzykaǧa degen közqarastarynan da üirenerımız bar. Olar on ekı «mūqamyn» tügendep, jüielep qoiǧan. Al qazaqta qanşa jyr maqamy baryn bır Qūdaidan basqa äzırge eşkım bılmeidı. Ony tügendep, zerttep jatqan eşkım joq.
Ötken jyly Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyn toiladyq. Osy mereitoidyŋ sebebımen bırtalai tarihi, mädeni jädıgerlerımızdı jaŋǧyrttyq. Kerei men Jänıbekten bastap, Kenesaryǧa deiıngı el basqarǧan handar turaly köptep aityldy, jazyldy. Handar şejıresı jasaldy. Ärbır hannyŋ tūsyndaǧy saiasi oqiǧalar, jaugerşılık jyldary, onda erlık körsetken batyrlar da nazardan tys qalmady. Elımızdıŋ tüpkır-tüpkırınde ıs-şaralar ötıp, eŋ soŋynda Tarazda dürkıregen toi ötkızıp baryp, merekenı qorytyndyladyq.
Alaida, osy tarihi, saiasi mänı zor şara kezınde jyraulyq öner taǧy da ūmyt qalǧandai. 550 jyldyqqa orai aitys ūiymdastyryp, eldıŋ ötkenı men bügının jyrlatqanymyz tärızdı, jyraulardyŋ da basyn qosyp, är kezeŋderdegı tarihi oqiǧalar surettelgen handar men batyrlar jaiyndaǧy tarihi jyr-dastandarymyzdy jyrlatuǧa bolmas pa edı? Gazetterde jyraulyq poeziia turaly ǧylymi baǧyttaǧy maqalalar şyǧyp jatty. Şyndyǧynda, osy mereitoiǧa orai jyraulyq öner turaly, handardyŋ aqylgöiı bolǧan, handyq kezeŋde ülken saiasi, ideologiialyq qyzmet atqarǧan jyraular turaly sübelı eŋbekterdı jaryqqa şyǧaratyn jönımız bar edı. Ökınışke orai, mūnyŋ bırı de atqarylǧan joq.
Jyr – halyqtyŋ tärbie qūraly. Jyrda halqymyzdyŋ tarihy, dünietanymy, bükıl bolmysy körınıs tapqan. Dın de, dıl de, filosofiia da, körkem, bai tıl de bar mūnda. Tarihi jyr-dastandardy sözdık qorymyzdyŋ mūraǧaty deuge bolady. Ony oryndy paidalanyp, nasihattap, därıpteu arqyly jas ūrpaqtyŋ sanasyna sıŋıre bılsek, ūtarymyz köp. Jyraulyq öner qazaqtyŋ bai mūrasy, ūlttyq ruhani qazynasy. Onyŋ qadırıne jetıp, öz biıgıne qondyryp, ūlt igılıgıne paidalanu jyrşylyq önerdıŋ ainalasynda jürgen azǧantai qauymnyŋ ǧana mındetı emes, memlekettık deŋgeide atqarylatyn ülken şarua.
Nūrbanu KAMAL
