Keıingi ýaqytta jańa týǵan sharanasyn kerek qylmaı, tastaı salatyn, tipti, tas jolǵa laqtyryp ketetin bezbúırek analar kóbeıdi. Ókinishke qaraı, ǵalamtor men telearna jańalyqtarynan taralǵan jantúrshiktirer oqıǵalardyń keıipkerleri – ózimizdiń qazaq qyzdary, qazaqtyń áıelderi. Soǵys kezinde bir taba nannyń jartysyn bótenge bólip berip, jatty jatsynbaı qushaǵymyzdy ashyp, qanshama jetimdi baýyrymyzǵa basqan edik qoı. Eshbir ultta joq qazaqtaǵy meıirim men kól-kósir peıil qaıda qaldy? Qazaq balasy mundaı azǵyndyqqa nege úıir bolyp ketti? Jalpy, mundaı keleńsiz oqıǵalar týraly shartarapqa jar salýdyń qajeti bar ma? Kerisinshe, janymyzǵa jylylyq syılap, boıymyzǵa shýaq taratatyn qazaqtyń darqan peıili men erekshe meıirim-yqylasy jaıly kóbirek nasıhattasaq qaıtedi? Ulttyq bolmysymyzǵa qaıta oralyp, joǵalyp bara jatqan qazaqy minezimizdi, bálkim, sonda tabarmyz… Osy oraıda Zeınep Ahmetovanyń áli jaryq kórmegen kitabynan ananyń balaǵa degen meıirimi, aqyl-keńesi men úlgi-ónegesi jaıly úzindini oqyrman nazaryna usynyp otyrmyz.
Aıaǵym aýyrlaǵaly beri aınalany qabyldaýym basqasha aǵysqa túsip, ózgeshe baǵytqa burylyp ketkendeı boldy. Qaraptan-qarap mazasyzdanyp, sál nársege keıip, bolar-bolmasqa tarylyp, tyrs etkennen sekemdenip, buryn bolmaǵan kúı tańdaý, bolmysyma jat enjarlyq pen salbókselik, uıqyshyldyq meńdep barady. Dińkem quryp, boldyramyn da otyramyn. Naqty qaı jerim aýyratynyn dóp basyp aıta almaımyn, biraq, tula boıym túgel saý emes sekildi. Saý bolsam kózim shúńireıip, jaǵym sýalyp, júdemes edim ǵoı. Alǵash bala kótergen áıelde álgi aqyn-jazýshylar asqaqtatyp sýretteıtin alyp-ushqan júrekjardy qýanysh, ana atanaryn sezingen maqtanysh bolady degenge óz basym senbeımin. Ol – bórikti jazǵyshtardyń «osylaı bolýy kerek» dep ushqyr qııalynan týǵyzǵan jańsaq paıymy. Erkek bolyp jaralǵan adam áıeldiń ishki jan dúnıesinde qandaı sezimderdiń arpalysyp jatqanyn, qandaı kúı keship júrgenin qaıdan bilsin?
Al eshqandaı aqyn-jazýshy da, ǵalym da emes, tipti, bir synyp ta oqymaǵan burynǵy ájeler: «Ekiqabat áıeldiń bir aıaǵy – jerde, bir aıaǵy – kórde» dep, ana bolý baqytynyń qasynda tolyp jatqan qaýip-qaterdiń bar ekenin bildirgen. Olar bilgen soń aıtqan. Men sekildi tuńǵyshy boıyna bitken jas kelinshek aldynda ne kútip turǵanyn shamalap boljasa da, bolmaı qoımaıtyn shyndyqpen betpe-bet kelgende qal-jaǵdaıynyń qalaı bolaryn uqpaıdy. Belgisiz bir buldyr dúnıe. Belgisizdik qashanda syry ishine búgilgen qupııaly, tipti, úreıli. Oı salmaǵy ylǵı basyp, burynǵy qalypty tirliginiń qabyrǵasy qaqyrap, burandasy bosap, tóńiregi túgel ózgergendeı kúıge enedi. Basqasyn bylaı qoıǵanda, kıim ekesh kıimniń ózi jaǵdaıyńnyń basqasha ekenin badyraıtyp betińe «basady». Saýsaqqa shaq saqınadaı jarasa ketetin kóılekterińniń birde-bireýin kıe almaısyń.
Bet demekshi, onyń da jetisip turǵany shamaly. Kúni keshegi kirshiksiz júzińe kóldeneńdeı túsken qurym qońyr noqtaǵa, mańdaıdan ıekke deıin jaıylǵan sekpilderge kóziń túskende, adamnyń kóńiline pysqyrmaıtyn, berekesi ketken betińdi áshkerelep beretin aınany jek kóresiń. Qaraǵyń kelmeıdi. Abaısyzda qaraı qalsań, kóńil-kúıiń nildeı buzylyp, ózińdi aıap, músirkeı bastaısyń. Bul – eń bir súıkimsiz sezim. Osy álginde baılaýy sheshilip, basymnan syrǵyp túsken oramaldy jóndep qaıta salarda qyrtysy qalyń qyrsyqtyǵym ustap, sharaınaǵa kóz salmadym. Óshimdi alǵandaı kekireıip, qasynan ótip kettim.
Aıtsa da, osy oramaldy ár nársege jaýaby daıyn jer túbindegini biletin sheshem enshige bergendeı maǵan myqtap jabystyrǵan. Tulymshaǵym jelbirep júrgen kishkene kezimde uıyqtar aldynda basyma jympıtyp turyp oramal baılaıtyn da: «Tún aýyr, tún tylsym, tún qaýipti. Qarańǵyda jyn-shaıtandar shashaý jatqan, ashyq-shashyq qalǵan nárselerdi ańdıdy. Jalańbas jatsań, sol báleler ıektep ketedi», – deıtin. Anamnyń mundaı sózderinen keıin túnde túgili, kúndiz de oramal salýǵa beıil edim. Keıin óskenimde «Asúıde júrgende oramal-sharshysyz bolma, ázirlegen tamaǵyńnan shashyń shyqsa, abyroıyń tógiledi, jasaǵan asyń aram bolady» deıtindi qulaqqa quıdy. Endi kelip: «Aıaǵy aýyr áıel shashy qobyrap jalańbas júrse, ishtegi balaǵa albastydaı kórinip shoshytady. Ol bárin kóredi, bárin estıdi», – dep záremdi ushyrdy. Ras bolsa, ras shyǵar, mamandar: «Ishtegi sharana syrttaǵy jaqsy-jaman áserdiń bárin qabyldaıdy», – dep aıtyp ta, jazyp ta júr ǵoı.
Oramaldy aıtam dep anamdy eske alýym sol edi, judyryqtaı júregim bulqynyp-aq ketti. Aılap-jyldap júzdespegendeı saǵynysh tolqyny sanamdy kerneı bastady. Shyndyǵynda, ol kisini kórmegenime eki aptadan asty. Ásııa deıtin jeńgemniń tórkinderi turatyn Tashkent qalasyndaǵy qudalaryna qonaqqa ketken.
Keıingi kezderi menshikti mekenime aınalǵan syqyrlaq dıvanǵa kelip qısaıdym. Qııalmen ár qıyrdyń basyn bir shalyp, syrǵyma oıdyń jetegine erip, jabyrqap jatqanymda esiktiń qońyraýy syldyrlady. Ornymnan súıretile turyp, shubalańdap baryp esik ashtym. Ashtym da, eles kórgendeı óz kózime ózim senbeı, ańyraıyp turyp qalyppyn. Mundaı da keremet bolady eken-aý, kelip turǵan – álginde saǵynyp esime alǵan anam eken!
– Apa, apataıym! – dep qushaqtaı aldym.
– Botam-aý, botam! – dep qaıran sheshe emirenip, aınalyp-tolǵanyp, aımalap jatyr.
Alǵashqy abyr-sabyr qaýyshý, aman-esendik surasýdan keıin anam jaılanyp otyryp, jan-jaǵyna barlaı qarap:
– Qazanbasym kórinbeıdi ǵoı, – dedi. Basy úlken kúıeý balasyn erkeletip osylaı ataıtyn.
– «Bir jumysym bar» dep baǵana ketken, ıt bilsin be qaıda júrgenin, – dep qyrtııa jaýap berdim. Qyrtııatyn jónim bar, meni úıge jalǵyz tastap, ózi qydyryp ketken jubaıyma biraz «dámdi» sóz arnaǵym kelip, sony aıtyp shaǵynýǵa oqtalyp, kómekeıim búlkildeı bastaǵan.
– E-e-e, er-azamatty úıden bezdiretin áıeldiń qabaǵy ǵoı. Seniń shıki órikteı kógergen júzińe qarap otyrýǵa kim qushtar deısiń, – degeni. Aıaq astynan men kútpegen tuzdyǵy mol sózdi estigenime shydamaı, ernim dirildep, murnym tyrjıyp, kemseńdep jylaýǵa tyrystym.
– Táıt ári! Kózińniń jasyn kórsetpe maǵan! – dep zekip jiberdi. Al kerek bolsa! Jańa ǵana aıalap turǵan alaqany jumylǵan judyryqqa aınalyp shyǵa keldi. Ay bolsa da ashyǵyn aıtatyn, tótesinen týra sóıleıtin bul kisimen taıtalasýǵa meniń qaýqarym jetpeıdi. Shapanyna astar bolýǵa jaramaımyn. Osyny jaqsy bilgendikten qulaǵymdy qarıtyn sýyq sóz estisem de, ary qaraı ýshyqtyrmaı, kózimniń jasyn jutýǵa týra keldi.
– Botam-aý, sol! – dedi biraz únsizdikten soń jylandy ininen shyǵaratyn jyly únimen. – Qazir seniń jaǵdaıyńda kózdiń jasy ishtegi sharanaǵa kesirin tıgizedi, jasyq bolyp qalyptasady. Keıin beımaza jylaýyq, áljýaz osal bolady. «Ishten qısyq týǵandy tezge salsań túzelmes» dep ata-babalar beker aıtty deısiń be?! Anasy neǵurlym sergek, kóńildi júrse, jaryq dúnıege keletin balanyń minez-qulqy jaıdary ári jaqsy jetilip, jeńil shıraıdy, aınalasyna tez beıimdeledi. Júktilik – aýrý emes, Jaratqan ıemniń mańdaıyńa bergen keremet syıy, teńdesi joq meıirim-sharapaty. Bul kúnge jetken de bar, jetpegen de bar. Júregińniń astynda bir tirshilik ıesi ómir súrip jatyr. Boıyńdaǵy buryn bolmaǵan ártúrli beımálim ózgerister – sol tiri jannyń qalyptasyp ósýine baılanysty týyndaǵan qajettilikter. Al sen bolsań ózińdi «naýqaspyn» dep sendirip, soǵan beıimdelip, tósekten turǵyń kelmeıdi. Túske deıin uıyqtap, keshke deıin kózin ýqalaıtyn jalqaýlyqqa, maýbastyqqa ábden daǵdylanyp alǵansyń. Sýy tartylǵan kólshiktegi qurbaqadaı qurysyp-tyrysqan suryń bar bolsyn! Bir jýmaı jatyp boıaýy ketetin sapasyz bózdeı ońyp, unjyrǵań túsip, myljalanyp otyrsyń. Aınalańnan ylǵı aıaýshylyq esirkeý kútip, músápirsigenińdi qoı, balań ynjyq, raqym tilegish beıshara bolyp qalady. Saǵan qazir keregi – serpilip sergý, silkinip eńseńdi kóterý. Úgilip úıde otyra bermeı, dalaǵa shyǵyp, myna irgeńde turǵan baqqa baryp, keń tynystap, erkin serýende. Kóńildi án-kúı tyńda. Tıegi ketken dombyra sekildi mińgirlemeı, meıirlenip ashyq-jarqyn sóıle, jaqsy sóz aıt. Sonda oıyń ushtalyp, qııalyń qanattanady. Aýyr nárse kóterme, biraq, kóp qozǵal, keıin tolǵaǵyń jeńil, sábıiń deni saý ómirge keledi. Bile bilseń, sen qazir eń kórikti, eń ádemi áıelsiń! Óıtkeni, bir áýletke urpaq ákelip, aq jaýlyqty ana atanaıyn dep otyrsyń. Áıel adamda budan ótken baqyt bolmaıdy. Jaratqannan jaqsylyq tilep, osy kúnińe shúkirshilik et. Júrek taza bolsa, tilek qabyl bolady. Alla keńshiligin, raqymyn bersin! – dep sózin bir qaıyrdy.
Osy úzilisti paıdalanyp, áńgime aýanyn basqa baǵytqa burǵym keldi. Áıtpese, meni birese – shıki órikke teńedi, birese – qurbaqaǵa qosaqtady, boıaýy ketken bóz de, tıegi taıǵan dombyra da boldym. «Ustaǵan jerde qoly, tistegen jerde tisi ketetin» suńǵyla adamǵa qarsy sóz aıtyp, bereke tappaısyń. Sózben shalam deseń óziń shalqańnan túsesiń. Sondyqtan ary qaraı taǵy da túıdektetip, tógildirip áketpeýi úshin beıkúná suraqty kóldeneńdete saldym.
– Táshkennen qashan keldińiz?
– Aldyńǵy kúni kelgenmin. Keshe qozǵalmaı otyryp, saǵan eki kóılek tiktim. Men seniń qalyp-razmerińdi bilemin, sonda da kem-ketigi joq pa eken, kıip kórshi, – dep sómkesinen oramalǵa oralǵan túıinshekti shyǵardy.
Apamnyń qoly óte sheber, bir kórgen úlgisin aınytpaı keltirý bul kisige qıyn emes. Ákelgen kóılekteriniń bireýi – ádemi gúldi bátesten, ekinshisi – álemniń qaı túkpirinen kórseń de: «Men ózbektikimin!» – dep jar salyp turatyn túrli-tústi sháıiden eken. Ekeýin de keýdesinen sándep búrip, etek-jeńin keń-mol tigipti.
– Men mundaı kóılekterdi kımeımin, – dep birden yrshyp tústim.
– Túh, osy seniń tyz etpe mineziń-aı! Týlamaı aldymen tyńda, – dedi ıyǵymnan silkı ustap ózine qaratyp. – Bul kóılekterdi erikkennen ermek etip, kóz maıymdy taýysyp tikkenim joq. Seniń qamyńdy, jaryq dúnıege áli kelmegen sharananyń amandyǵyn oılap tiktim. Qıqarlanbaı, qarsylyqsyz kıesiń. Nege ekenin aıtaıyn. «Meni kór» degendeı ishińdi tyrsıtyp kóshede kele jatqanyńda, qarsy aldyńnan shyqqan kez kelgen adamnyń kózi eń aldymen qarnyńa túsedi. Ár adamda ártúrli deńgeıde nazar bolady, kóziniń suǵy bolady, keıbireýlerdiń janarynda otty ýyt ta kezdesedi. Ol adamdar saǵan ádeıilep kesirin tıgizeıin demeıdi, sende sharýasy joq. Alaıda, óziniń kózinde qanshalyqty nazar baryn bilmeıdi, ony oılamaıdy da. Al kólgemedeı kólkildegen kóılek kóldeneń kózderdiń eriksiz qadalar suǵynan saqtaıdy, ári onsyz da tar qursaqta jatqan balaǵa syrttan qosymsha qysym túspeıdi. Balanyń dene músheleriniń emin-erkin ósýine keń kıim aıtarlyqtaı septigin tıgizedi. «Jaman aıtpaı, jaqsy joq», náreste ishten kem-ketikti týmaýy úshin bul da bir saqtyq sharasy. Ásirese myqyndy qysatyn kıim aıaǵy aýyr áıelge qaýipti. «Qaıter deısiń, kıimde turǵan ne bar, ózime unaǵanyn kıem» dep ózimshildikke salyný orny tolmas ókinishke uryndyrýy ábden múmkin. Kimge bolsa da Qudaıym ondaıdyń betin aýlaq etsin. Pende paqyr qashan, qaı jerde qaýip-qater, jazym baryn boljaı almaıdy. Jaratqan ıem saqtanǵandy saqtaıdy, – dep bir tynystady.
Anamnyń qashanǵy ádeti, basymdy bura tartyp, bulqynyp turǵan kezdiń ózinde quryǵyna túsirip, jýasytyp jiberedi. Álgindegi tamyrynan tartyp, tóndire aıtqan, tústep-túgendegen ýájderi kókeıime qonyp, oılantyp-aq tastady. Oılantyp qana qoımaı, júıesimen sendirdi. Meniń ıkemge kelip, jumsarǵanymdy bile qoıǵan apamnyń daýsy tipti jarqyn-jarqyn shyqty.
– Myna sháıi – ózbekterdiń «hanatlas» dep atalatyn eń átýerli, eń qadirli, kez kelgenniń qoly jete bermeıtin óte joǵary sapaly jibegi. Atam zamanǵy kóne ádispen qoldan toqylatyn bul atlas tek Ózbekstanda ǵana jasalady deıdi. Bizdiń dúkenderdegi Táshkennen keletin túrli-tústi sháıiler «hanatlastyń» shúıinshisine turmaıtyn, qolyna sý quıyp berýge áreń jaraıtyn ánsheıin kópshilik qoldy kezdemeler eken.
Al bátestiń aty – bátes. Jerden ónetin maqta talshyǵynan toqylǵan tabıǵı mata. Baıqaısyń ba, eki kóılektiń de tústeri ashyq, boıaýy qanyq. Solaı bolǵany jaqsy. Nege deseń, suqtana qaraǵan kózdi aldaıdy, alǵashqy nazar ishińe emes, kóılekke túsedi. Sodan keıin saǵan bóten qospasy bar jasandy jipten daıyndalǵan kıim kııýge bolmaıdy, aýa jibermeı, tándi tunshyqtyrady. Ol da balaǵa zııanyn tıgizedi. Qane, bálsine bermeı, mynalardy kıip kórseńshi, – dep taýaryn saýdalaǵan saýdagerdeı kóılekterdiń tórkininen bastap, maqtaýyn jetkizip, baǵasyn aspandatyp tastady.
Sytylyp keter syltaýym joq bolǵan soń, «moda» kórsetýdi dardaı aty bar «hanatlastan» bastadym. Báse deımin-aý, anamnyń bilmegenin ıt jesin, aıtsa, aıtqandaı-aq bar eken. Kóılekti ıyǵyma ilgennen onyń matasynyń asyldyǵy, teginiń tazalyǵy birden sezildi. Ózi jep-jeńil, qustyń mamyǵyndaı jumsaq, denege úlbirep óte jaǵymdy tıdi. Tyrystyryp kıip júrgen kóılekten qutylyp, tula boıym qursaýdan sytylǵandaı erkinsip, jyrǵap qaldy…
Mata, kóılek týraly bul áńgime ótken ǵasyrda, meniń eki múshelge de tolmaǵan kezimde bolyp edi. Qazir múmkin sóz etýge turmaıtyn kórinis shyǵar. Nege deseńiz, «defııt» kelmeske ketken. Daıyn kıimniń de, matanyń da alýan túri izdemeı-aq tabylady. Ásirese matalardyń arzany da, ortaqoldysy da, asyl-qundysy da kózdiń jaýyn alyp, dúken sórelerinde jaınap tur. Jaǵdaıyńa qaraı boı-turqyńa, talǵamyńa laıyqtap tigip kıe ber. Biraq, amal qansha, bir kezdegi qolǵa túspeıtin mata kóbeıgenimen, kóılek kıetin áıel azaıǵan. Bul kúnde urǵashy qaýymy kóılekten jerigen zaman. Kári-jas, aryq-semiz demeı, jarasqan-jaraspaǵanyna qaramaı, shalbarlanyp shaýyp júr. Ásirese ústindegi kıiminiń tigisi jyrtylardaı tyrystyryp, tóńkerilgen tegenedeı ishin alǵa shermıtip kele jatqan aıaǵy aýyr kelinderdi kórgende: «Áttegen-aı, bul beıbaqtardyń aqyl aıtar anasy, qamqor bolyp úlgi kórseter enesi joq pa eken?» – dep qynjylamyn.
Birdi aıtyp, birge ketippin ǵoı, bastaǵan negizgi áńgimege qaıta oralaıyn. Sóıtip, álgi eki kóılek aıaq-qolymdy baýyryma alǵansha ústimnen túsken joq. «Hanatlas» kóılegim meniń birkıerime aınaldy. Mine, búgin de sony kıip, emhanaǵa baraıyn dep jatyrmyn. Shynymdy aıtsam, barý kerek bolǵan soń, bosanarda perzenthanaǵa dáriger jazbalary qajet bolatyndyqtan baramyn. Obaly ne kerek, meni baqylaıtyn úki kóz dáriger aı saıyn áldebir aýytqýlar joq pa dep tekserip, qan qysymymdy ólshep, dárýmender berip degendeı, óz mamandyǵy boıynsha mindetin atqaryp, qyzmet kórsetedi. Qamqorlyǵyna rızamyn. Áıtse de, úki kózdiń taqpaq aıtqandaı taqyldatatyn «konsýltaııasy» anamnyń aqyl-keńesinen artyq emes. Dáriger bile bermeıtin, múmkin, bilse de jetesine jetkize almaıtyn talaı máseleniń qyr-syryn anam qarapaıym uǵymdy tilmen sanama sińirip, mıyma quıady.
Aıaǵym aýyrlaǵan bastapqy aılarda men kóp qınaldym, kóńilime ártúrli kúdik kirip, úreı uıalady. Uzyn dúnıe qysqaryp qarys qalǵandaı, selt etkizeri joq bedersiz birkelki surǵylt kúnder bitpeıtindeı kórindi. Sabyrym sarqylyp, taǵatym taýsylyp, shamam eki kózime jetip júrgen kezde anam óziniń parasatymen, meıirimimen meni rýhanı júdeýlikten, tyǵyryqtan alyp shyqty. On qursaq kóterip, ómirdiń buralań burylysy kóp soqpaqtarynan ótken anamnyń qasıeti me, ol kisi aıtatyn babalar ulaǵatynyń qudyreti me, sanamdy tumshalaǵan tumandy oılardan arylyp, keler kúnge úreımen emes, úmitpen qaraıtyn shamaǵa jettim. Ras, aldaǵy qaterli sát jaqyndaǵan saıyn qobaljyp, alańdap qalam. Ol jaıly oılamaýǵa tyrysamyn, alaıda, jaryq dúnıeni kórgisi keletin ishtegi «keremet» búıirimdi túrtkilep, esime sala beredi.
…Emhanaǵa jaqyndap qalǵanymda qarsy kele jatqan ózim sekildi kelinshekke kózim tústi. Ol da dárigerdiń keńesinde bolsa kerek. Qazaqtan sóz qalǵan ba, «aılas áıel – muńdas» dep tegin aıtpaǵan, myna beıtanys, biraq, maǵan uqsaıtyn áıelge birtúrli júregim eljirep, tileýlestikpen úzilip qaraıyn kelip. Pa, shir-ke-en! Júrisiniń saltanat-sánin-aı! Basyn shalqaq ustap, keýdeni keńge salyp, aıaqty kerbez de mańǵaz basady! Júrip emes, qalqyp kele jatqandaı. Iapyr-aı, buryn qalaı baıqamaǵanmyn, aıaǵy aýyr áıelder tómen qarap júrmeıdi eken-aý! Olar muny pańdanyp ádeıi istemeıdi, Jaratýshynyń ózi bylaıǵy adamdardan erekshelendirip, asqaqtatyp, ádemilep qoıǵan. Osyǵan deıin basyma kelmegen oıyma jańalyq ashqandaı tańǵaldym. Tańǵaldym da, ózime-ózim rıza bolyp, kóńilim shalqyp ketti. «Oý, jarandar! Júzinen kún shýaǵy shashyraǵan, aq alǵysty bolǵan sulý áıel mamyrlaı basyp kele jatyr! Adamzat urpaǵyn órbitetin bolashaq anaǵa qurmetpen jol berińder!» – dep maǵan uqsas kelinshek úshin mynaý jalpaq álemge jar salǵym keldi.
Kenet… «Qudaıym-aý, men de… Men de…» dep jan-jaǵyma masattana qaradym.
Zeınep AHMETOVA,
"Almaty aqshamy".
