1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisi – elimizdiń táýelsizdik jolyndaǵy mańyzdy tarıhı oqıǵalardyń biri. Sonymen qatar, 1917 jyly dál búgin, ıaǵnı, 24 aqpan – Torǵaı dalasynda ataqty Doǵal shaıqasy boldy. Bul Amangeldi Imanov bastaǵan ult-azattyq qozǵalystaǵy eń iri shaıqas sanalady. Tómende ólketanýshy Asqar Daıyrbektiń osy bir tarıhı kúnge baılanysty maqalasyn usynamyz.
Patsha úkimetiniń otarlaý saıasatyna jáne buratana halyqtarynyń jasy 19 ben 31 arasyndaǵy jigitterin Birinshi dúnıejúzilik soǵysynyń maıdanyna qosalqy qara jumystaryna alýyna qarsy búkil qazaq halqy jáne kórshiles Orta Azııa elderi kóterildi. Kóterilistiń asa iri oshaqtary da boldy. Shyǵys Qazaqstanda Tarbaǵataı taýynyń baýraıynda kóterilisti Múrsálim bolys bastasa, Baıanaýyldyń elin Qaqabaıdyń Aǵybaıy, Bismildániń Nurǵalıy kóteriliske úndedi. Qaraǵandy oblysynda Ospan Shońov, Nurlan Qııashevtar bastaǵan el patsha úkimetine baǵynbaıtynyn bildirdi. Aqtóbeniń Yrǵyzynda Qanaıuly Aıjarqyn men onyń 9 serigi kóterilisti bastady. Yrǵyz eliniń kúresine qyzylordalyqtar da óz úlesin qosty. Biraq kóterilistiń eń basty aımaqtary – Jetisý men Torǵaı edi. Mysaly, Shý-Merki óńirinde Aqkóz men Dosmaıyl batyr bastaǵan 7 bolystyń eli kóterildi.
Kóterilisshiler 1916 jyldyń 29 tamyzynda Merkini qorshasa, qyrkúıektiń 17-sinde qazirgi Tarazdyń mańaıynda Alakól qumynda jazalaýshy otrıadpen shaıqasty. Qordaıda Álı Nurǵojauly bastaǵan kóteriliske Alataýdyń bulbuly aqyn Kenen qatysty. Kenenniń «Álı batyr» atty dastany, «Bulbul» degen áni 1916 jylǵy oqıǵalarǵa arnalǵan. Úshqońyrda Jambyl jyrlaǵan Bekbolat batyr kóterilisti bastaǵan. Qyrkúıektiń 9-ynda qolǵa túsken batyr Almatynyń Boraldaıynda darǵa asyldy.
Al Qarqaradaǵy Alban kóterilisin Muhtar Áýezov «Qıly zaman» degen shyǵarmasynda beınelep qoıǵan. «Bala ólgenshe, shal ólsin» dep belin býǵan Uzaq Saýryqov, Jámeńke Mámbetov jáne olardyń serikteri patsha úkimetine qarsy shyǵyp, kóterilis bastap, jazalaýshy otrıadtarmen shaıqasyp, aqyry qolǵa túsken, qazirgi Qyrǵyzstannyń Qarakól degen qalasynda qyrǵyz kóterilisshilermen birge darǵa asylatyn boldy.
Al, erlik mekeni ór Torǵaıdyń 13 bolystarynda kóterilis basqa jerlerde sııaqty 2-3 aı emes, jarty jyldan asqan ýaqytqa sozyldy. Qaı qazaqtyń balasy Amankeldiniń atyn bilmeıdi? Áke-sheshelerimiz, tipti ata-ájelerimiz «Amankeldi» fılmin kórip ósti. Ábdiǵappar, Ospan, Qasym, Keıki batyr, Amankeldi, Álibı Jangeldın 1916-1917 jyldary erlik kórsetti. Tatyrdan Úrpekke deıin jol – táýelsizdik joly, erlik dastany. Shaıqastan shaıqasqa berilmeı, soǵysqan atalarymyz óz qanymen halqymyzdyń azattyq shejiresin jazdy. 40 myń sarbaz ben jazalaýshy otrıadtar arasyndaǵy alǵashqy shaıqas Tatyr kóliniń mańaıynda 1916 jyly qazannyń 21-inde ótken. 15 myń sarbaz Torǵaıdy qorshap aldy. Odan keıin kúz ben qys boıy birneshe shaıqas bolǵan.
Sońǵy shaıqas – Doǵal qopasy men Úrpek qonysy qasynda kúntizbeniń eski stıli boıynsha 1917 jyly aqpannyń 22 men 24 arasynda ótken. Bul qazirgi kúntizbemizdiń naýryz aıynyń basyna sáıkes keledi. Iaǵnı, 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilistiń sońǵy Doǵal-Úrpek shaıqasy budan buryn dál 104 jyl buryn ótken. Amankeldiniń sarbazdary patsha áskerleriniń qolynan kóp qyrylsa da, múlde berilmedi. Jazalaýshy otrıadtar kóterilisshilerdi tolyǵymen jeńbeı, Torǵaıǵa qaıtýǵa májbúr boldy.
Reseıde bolǵan Aqpan tóńkerisi kóterilisti toqtatyp, qazaq halqyna bostandyq berip, Alash týyn kóterýge múmkindik berdi. Keıin Oktıabr da keldi, azamattyq soǵys ta bastady, bul endi tarıhymyzdyń basqa oqıǵalary. 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisiniń tarıhı oqıǵa, qubylys retindegi sońǵy beti – Doǵal-Úrpek shaıqasy.
Jumat Ánesuly óleń-hıkaıatynda jazǵandaı:
Doǵal -Úrpek shaıqasy,
Aq pen Erlerdiń aıqasy.
Zeńbirektiń gúrsili,
Vıntovkanyń dúrsili,
Myltyqtardyń tútini,
Sadaqtardyń zýyly,
Soldat pen sarbaz aıqasyp,
Qylyshtardyń shańqyly,
Soldattar boldy ker qashqan,
Kúrkirep ketti qara aspan.
Bári boldy!
Jeńdi báribir, sarbazdar,
Erlik pen namystan jaralǵan!
