1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısı – elımızdıŋ täuelsızdık jolyndaǧy maŋyzdy tarihi oqiǧalardyŋ bırı. Sonymen qatar, 1917 jyly däl bügın, iaǧni, 24 aqpan – Torǧai dalasynda ataqty Doǧal şaiqasy boldy. Būl Amangeldı İmanov bastaǧan ūlt-azattyq qozǧalystaǧy eŋ ırı şaiqas sanalady. Tömende ölketanuşy Asqar Daiyrbektıŋ osy bır tarihi künge bailanysty maqalasyn ūsynamyz.
Patşa ükımetınıŋ otarlau saiasatyna jäne būratana halyqtarynyŋ jasy 19 ben 31 arasyndaǧy jıgıtterın Bırınşı düniejüzılık soǧysynyŋ maidanyna qosalqy qara jūmystaryna aluyna qarsy bükıl qazaq halqy jäne körşıles Orta Aziia elderı köterıldı. Köterılıstıŋ asa ırı oşaqtary da boldy. Şyǧys Qazaqstanda Tarbaǧatai tauynyŋ bauraiynda köterılıstı Mürsälım bolys bastasa, Baianauyldyŋ elın Qaqabaidyŋ Aǧybaiy, Bısmıldänıŋ Nūrǧaliy köterılıske ündedı. Qaraǧandy oblysynda Ospan Şoŋov, Nūrlan Qiiaşevtar bastaǧan el patşa ükımetıne baǧynbaitynyn bıldırdı. Aqtöbenıŋ Yrǧyzynda Qanaiūly Aijarqyn men onyŋ 9 serıgı köterılıstı bastady. Yrǧyz elınıŋ küresıne qyzylordalyqtar da öz ülesın qosty. Bıraq köterılıstıŋ eŋ basty aimaqtary – Jetısu men Torǧai edı. Mysaly, Şu-Merkı öŋırınde Aqköz men Dosmaiyl batyr bastaǧan 7 bolystyŋ elı köterıldı.
Köterılısşıler 1916 jyldyŋ 29 tamyzynda Merkını qorşasa, qyrküiektıŋ 17-sınde qazırgı Tarazdyŋ maŋaiynda Alaköl qūmynda jazalauşy otriadpen şaiqasty. Qordaida Äli Nūrǧojaūly bastaǧan köterılıske Alataudyŋ būlbūly aqyn Kenen qatysty. Kenennıŋ «Äli batyr» atty dastany, «Būlbūl» degen änı 1916 jylǧy oqiǧalarǧa arnalǧan. Üşqoŋyrda Jambyl jyrlaǧan Bekbolat batyr köterılıstı bastaǧan. Qyrküiektıŋ 9-ynda qolǧa tüsken batyr Almatynyŋ Boraldaiynda darǧa asyldy.
Al Qarqaradaǧy Alban köterılısın Mūhtar Äuezov «Qily zaman» degen şyǧarmasynda beinelep qoiǧan. «Bala ölgenşe, şal ölsın» dep belın buǧan Ūzaq Sauryqov, Jämeŋke Mämbetov jäne olardyŋ serıkterı patşa ükımetıne qarsy şyǧyp, köterılıs bastap, jazalauşy otriadtarmen şaiqasyp, aqyry qolǧa tüsken, qazırgı Qyrǧyzstannyŋ Qaraköl degen qalasynda qyrǧyz köterılısşılermen bırge darǧa asylatyn boldy.
Al, erlık mekenı ör Torǧaidyŋ 13 bolystarynda köterılıs basqa jerlerde siiaqty 2-3 ai emes, jarty jyldan asqan uaqytqa sozyldy. Qai qazaqtyŋ balasy Amankeldınıŋ atyn bılmeidı? Äke-şeşelerımız, tıptı ata-äjelerımız «Amankeldı» filmın körıp östı. Äbdıǧappar, Ospan, Qasym, Keikı batyr, Amankeldı, Älıbi Jangeldin 1916-1917 jyldary erlık körsettı. Tatyrdan Ürpekke deiın jol – täuelsızdık joly, erlık dastany. Şaiqastan şaiqasqa berılmei, soǧysqan atalarymyz öz qanymen halqymyzdyŋ azattyq şejıresın jazdy. 40 myŋ sarbaz ben jazalauşy otriadtar arasyndaǧy alǧaşqy şaiqas Tatyr kölınıŋ maŋaiynda 1916 jyly qazannyŋ 21-ınde ötken. 15 myŋ sarbaz Torǧaidy qorşap aldy. Odan keiın küz ben qys boiy bırneşe şaiqas bolǧan.
Soŋǧy şaiqas – Doǧal qopasy men Ürpek qonysy qasynda küntızbenıŋ eskı stilı boiynşa 1917 jyly aqpannyŋ 22 men 24 arasynda ötken. Būl qazırgı küntızbemızdıŋ nauryz aiynyŋ basyna säikes keledı. Iаǧni, 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıstıŋ soŋǧy Doǧal-Ürpek şaiqasy būdan būryn däl 104 jyl būryn ötken. Amankeldınıŋ sarbazdary patşa äskerlerınıŋ qolynan köp qyrylsa da, mülde berılmedı. Jazalauşy otriadtar köterılısşılerdı tolyǧymen jeŋbei, Torǧaiǧa qaituǧa mäjbür boldy.
Reseide bolǧan Aqpan töŋkerısı köterılıstı toqtatyp, qazaq halqyna bostandyq berıp, Alaş tuyn köteruge mümkındık berdı. Keiın Oktiabr da keldı, azamattyq soǧys ta bastady, būl endı tarihymyzdyŋ basqa oqiǧalary. 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısınıŋ tarihi oqiǧa, qūbylys retındegı soŋǧy betı – Doǧal-Ürpek şaiqasy.
Jūmat Änesūly öleŋ-hikaiatynda jazǧandai:
Doǧal -Ürpek şaiqasy,
Aq pen Erlerdıŋ aiqasy.
Zeŋbırektıŋ gürsılı,
Vintovkanyŋ dürsılı,
Myltyqtardyŋ tütını,
Sadaqtardyŋ zuyly,
Soldat pen sarbaz aiqasyp,
Qylyştardyŋ şaŋqyly,
Soldattar boldy ker qaşqan,
Kürkırep kettı qara aspan.
Bärı boldy!
Jeŋdı bärıbır, sarbazdar,
Erlık pen namystan jaralǧan!
Ūqsas jaŋalyqtar
