15-şı ǧasyrdyŋ soŋǧy jiyrma jyldyǧynan 16-şy ǧasyrdyŋ alǧaşqy jiyrma jyldyǧy boiy Qazaq handyǧynyŋ ırgesı edäuır ūlǧaidy. Nyǧaidy. Būl üderıske Būryndyq hannan keiın, 1511–1521 jyldary bilıkte bolǧan Qasym han zor üles qosty. Ol öz kezınde qazaq jer-suy men halqyn jinastyryp, bırıktıru şaralaryn jedel jüzege asyrdy. Alaida handyqtyŋ örkendeuınde tūraqty üderıske qol jetkızu mümkın bolmady…
Qazaq halqynyŋ qazırgı zamanda meken etıp jürgen aumaǧy negızınen, şyntuaitynda, sol jyldary qalyptasty. Sol jyldary Mäskeu memleketımen, Qazan, Orta Aziia, Sıbır handyqtarymen sauda jäne elşılık bailanys jasaldy. Batys Europa da qazaq memleketın Qasym han tūsynda tanyp bıldı. Degenmen handyqtaǧy bilık qūrylymy tek Qasym hannyŋ bedelı arqasynda ǧana tūtastyq körsetıp, abyroiy asqaqtap tūrǧan edı. Al onyŋ bedelı Būryndyq han tūsynda köterıle bastaǧan-tyn. Qasym sūltan öz ielıgındegı Arqa jerıne Şaiban tūqymdarynyŋ bırneşe ret jasaǧan şapqynşylyǧyna han äskerınıŋ qoldauynsyz-aq toitarys bergen. Eleulı qarsylyq körsetıp qana qoimai, dūşpandy tas-talqan etıp jeŋgen. Osynau jeŋımpaz jasaqtyŋ sardary retınde, tiısınşe, el ışındegı ataq-abyroiy ösken bolatyn. Qasym sūltannyŋ jeŋılıstı bılmeitın qalyŋ qosyndary ol han sailanǧannan keiın de aibyndylyǧyn arttyra tüsıp, eldegı tynyştyqty, körşı handyqtarmen beibıt qatar ömır sürudı qamtamasyz etıp tūrǧan. Hannyŋ osyndai aibarynyŋ arqasynda el ışınde şaruaşylyq jäne äleumettık-tūrmystyq özara bailanystardy jaqsartu, ädet-ǧūryp zaŋdaryn qoldanudy retke keltıru mäselelerın közdep jasalǧan küllı reforma kıdırıssız jüzege asyp jatty.
Mūhammed Haidar Dulati äigılı «Raşid tarihynda» Joşy hannan keiın onyŋ därejesıne parapar ülken bilıkke Qasym han ǧana jettı, odan basqa eşkım de qol jetkıze almady dep atap körsetken. Qasym han öte qūdırettı bileuşı boldy.
Qysqasy, Qasym handy asa ırı memleket qairatkerı, saiasi tūlǧa, qaharly ämırşı retınde moiyndauşylyq – handyqta ūiymdastyrylǧan maŋyzdy şaralardyŋ mültıksız oryndaluyn qamtamasyz ettı. Iаǧni biık pärmennıŋ el ışınde oidaǧydai jüzege asyryluyna memlekettık jüienıŋ, äkımşılık baǧynys qūrylymynyŋ qataŋ ortalyqtandyryluynan görı, joǧary därejelı ämırşınıŋ qahary, aibary şeşuşı röl atqardy.
Alaida memlekettıŋ myqtylyǧyn tūraqtandyryp, memlekettık tärtıptıŋ būljymastyǧyn qamtamasyz etu üşın onyŋ basşysy qūrǧan äkımşılık jüie de ömırşeŋ boluǧa kerek. Eldı basqaru qūrylymy bilıktıŋ türlı deŋgeilerınde joǧaryly-tömendı özara täueldılıktı, baǧynyştylyqty qamsyzdandyruǧa tiıs. Bıraq naqty jaǧdai olai bolmai şyqty. Qasym han 1521 jyly Saraişyqta mäŋgılıkke tynşyǧannan keiın memlekette bilıkke talasuşylar boi körsetıp, būl oraidaǧy kemıstıktı tez aşyp berdı.
Taqqa mūragerlık jolmen Qasym hannyŋ ülken ūly Mamaş otyrǧan, bıraq handyqtaǧy özge sūltandarǧa onyŋ aidyndylyǧy kem körındı. Edäuır jasqa kelıp qalǧan Mamaş hannyŋ ainalasyna bırden äkesındei äser ete almauy tüsınıktı jäit, alaida taǧdyr oǧan özınıŋ bileuşılık qabıletın tolyq aşuyna uaqyt jaǧynan mümkındık bermedı. Ol han taǧynda bır-ekı jyldai ǧana bolyp, äldebır şaiqas kezınde qaza tapty.
Sodan keiın Joşy tūqymdary arasynda qazaq elındegı bas bileuşınıŋ ornyna talasu äreketterı üdei tüstı. Han boludan dämesı bar sūltandar özara qyrqysty. Tıptı bolmaǧan soŋ olar öz ölkelerınde jeke-dara bilıkke ūmtylyp, handyqty bırneşe ūsaq ūlysqa bölşektep jıberdı. Ne kerek, Kerei men Jänıbek qūrǧan, Qasym tūsynda kemelıne jetken handyq ainalasy bırneşe jyldyŋ ışınde bırın bırı moiyndamaityn aimaqtyq handyqtarǧa bölındı. Syrt jūrt ta Qasym han kezındegı Qazaq elıne qūrmetpen qarauşylyǧyn jiyp qoiyp, qazaq bileuşılerıne qarsy joryqtarǧa şyqty, sol jolda özara odaq qūra bastady.
Osyndai alasapyran kezeŋde Qasym hannyŋ kışı ūly, Sozaq qalasynyŋ ämırşısı Haq-Nazar (Haqnazar, Aqnazar) sūltan batyl türde eldı bırıktıru şaralaryn jasauǧa kırıstı…
Mamaş han ūrys üstınde opat bolǧan soŋ, sūltandar arasynda el tızgının qolǧa alu üşın taǧy bıraz talas-tartys ötken de, aqyry, 1523 jyly taqqa Qasym hannyŋ nemere ınısı Tahir (Taiyr) otyrǧan. Ol 1532 jylǧa deiın bilıkte boldy, bıraq, memleket basqaru ısınde şyn mänınde qairatkerlık qabılet körsete almaǧan siiaqty. Ataqty qazaq tarihşysy Qadyrǧali Jalaiyr özınıŋ äigılı «Jylnamalar jinaǧynda» («Jämi at-tauarih») ol jaiynda: «bıraz uaqyt handyq qūrǧanmen, patşalyqtyŋ syryn bılmedı» dep jazǧan. Zertteuşıler Taiyr hannyŋ boiynda erekşe bır mämılegerlık, sondai-aq aita qalarlyqtai äskerbasylyq qasiettıŋ bolmaǧanyn aitady.
Şynynda da ol eleulı qolbasy qabıletın tanytpady, eŋ bastysy, bas han retınde, eldegı bileuşılermen ekı arada özara tüsınıstıkke qol jetkıze almady. Jetısu bileuşısı Būidaş, Syǧanaq ämırşısı Ahmet sekıldı yqpaldy sūltandar ony eleŋ qylmady. Olarǧa özın moiyndatuǧa mūnyŋ şamasy jetpedı. Sondai ahualdyŋ saldarynan şyǧar, Tahir hannyŋ bilıkte bolǧan kezınde qazaq memleketınıŋ syrtqy qatynastary da kürt naşarlady. Qasym han tūsyndaǧy noǧailarmen arada ornaǧan tatulyq äskeri qaqtyǧysqa ūlasty. Taşkent bileuşısı Keldı-Mūhammedpen tüsınıse almaǧandyqtan, özbektermen de şaiqasuǧa tura keldı. Türkıstan maŋynda jeŋılıske ūşyrady. Onyŋ bilıkte bolǧan kezınde Moǧolstan handarymen aradaǧy jarasymdy qatynas ta būzyldy.
Ne kerek, osy kezeŋde Qazaq handyǧy oŋtüstıktegı jäne soltüstık-batystaǧy jerınıŋ bırer bölıgınen airyldy.
Degenmen Taiyr han Jetısudy jäne Ystyqköl aimaǧyn saqtap qaluǧa köp küş jūmsady. Qyrǧyzdarmen odaqtasyp, eldı moǧoldar men qalmaqtardyŋ şapqynşylyǧynan qorǧady. Şamamen 1532 jyly qaza tapty.
Odan keiın qazaq elıne Toǧym sūltan han sailandy. Bıraq Jetısu ämırşısı Būidaş pen Syǧanaq ämırşısı Ahmet sūltandar onyŋ da bilıgıne moiynsūnbai, öz aimaqtarynda özderın han sailatyp aldy. Tiısınşe, Toǧym hannyŋ tūsynda da özara qyrqysular toqtalǧan joq. Osy tūsta qazaq memleketınıŋ bolaşaq qūtqaruşysy Qasymūly Aqnazar sūltan körıne bastaǧan. Ol Sozaq ämırşısı bolatyn. Bıraq, handyqty bölşektegen Jetısu ämırşısı Būidaş pen Syǧanaq ämırşısı Ahmet sekıldenbei, bırden Toǧym hannyŋ bilıgın moiyndap, oǧan qoldau körsettı.
Būl kezde ıs jüzınde bırneşe handyqqa bölınıp ketkendıkten, qazaq jerınde syrtqy jauǧa bırlesıp qarsy tūru qiyndap ketken. Bırıgıp qimyl üilestırudıŋ ornyna, handar öz betterınşe äreket etken. Toǧym han men Būidaş han Jetısu men Syrdariia öŋırın moǧol jäne özbek handarynyŋ şapqynşylyǧynan saqtap qalu üşın kürestı. Ahmet han qazaq elınıŋ ortalyq jäne batys öŋırın qorǧamaqqa Noǧai Ordasyna joryqqa attandy. Sol joryqta tūtqynǧa tüsıp, 1435 jyly maŋǧyt Oraq batyrdyŋ qolynan qaza tapty. Öŋırdıŋ bıraz bölıgı noǧailardyŋ bilıgıne ötıp kettı. Moǧoldardyŋ özbektermen bırıkken äskerıne qarsy şaiqasta, şamamen 1537 jyly, Toǧym han qaza tapty. Būidaş han Ystyqköl maŋynda ūrys jürgızıp jatty.
Osyndai ahual kezınde Aqnazar sūltan äuelı oŋtüstıktegı Ahmet han bilegen aumaqty, sosyn Būidaş han bilegen Batys Jetısudy Qazaq handyǧyna qaita qosty. Östıp, bölşektenu saldarynan älsıregen memlekettı qalpyna keltıru ısın qolǧa aldy. Nyǧaiu jolyna tüsıre bastady.
Söitıp, igılıktı ısımen közge tüsken Haq-Nazar, eldegı baiyrǧy han sailau saltyna sai, 1538 jyly aq kiızge otyrǧyzylady. Molda tiıstı dıni joralǧy jasaidy. Sodan soŋ biler han otyrǧan aq kiızdı jan-jaǧynan ūstap joǧary köteredı. Tanystyru räsımınıŋ talabyna säikes, jinalǧan jūrtşylyqtyŋ aldynan alyp ötedı. Eldegı berekesızdıkten qajyǧan halyq jaŋa hanǧa ülken ümıt arta qaraidy…
Işkı jäne syrtqy saiasatta Haqnazar han äkesı Qasym hannyŋ jolyn jalǧastyrudy mūrat tūtty. Ol han taǧynda otyrǧanda Qazaq handyǧy bırlıkke, tūtastyqqa iek artqanmen, öz territoriiasynyŋ jartysyna juyǧynan airylǧan küide edı. Eldıŋ batysy – noǧailardyŋ, şyǧysy – oirattardyŋ, soltüstıgı – Sıbır handyǧynyŋ, Moǧolstan men Taşkent – Būhara handyǧynyŋ qol astyna tüsken bolatyn. Qasym han tūsynda handyq şekarasy Ūlytau men Balqaştan asqan, Jaiyq pen Syrdariiaǧa ketken, jobalap aitqanda bügıngı Qazaqstan territoriiasynyŋ şamasyndai edı.
Memlekettıŋ aumaǧyn äkesı qalyptastyrǧan kölemge jetkızudı Aqnazar han el tızgının qolǧa alysymen armandady. Qazaq rularynyŋ ata qonystaryn öz qalyptarynda, böten jūrtqa tigızbei saqtauǧa, handyqtyŋ körşı elder aldyndaǧy yqpalyn qalpyna keltıruge küş saldy. Eldı Qasym han kezınde 1511 jyly qabyldanǧan «Qasqa jol» zaŋdar jiyntyǧyn («Qasymnyŋ qasqa joly») basşylyqqa alu arqyly basqardy. Memlekettıŋ baiyrǧy aumaǧyn qalpyna keltıruge tyrysty. Alaida būl oryndaluy qiyn şarua bolyp şyqty. Äitse de Haqnazar han mümkındıgınşe qazaq müddesı üşın kürestı. Onyŋ tūsynda Qazaq handyǧy qaita bırıgıp, dami tüstı.
Ol memlekettık bilıktı nyǧaituǧa jäne küşeituge qajyrly qairat jūmsady. Özınen būryn bytyraŋqy jaǧdaiǧa tüsken Qazaq handyǧyn qaita bırıktırdı. Qazaq-qyrǧyz odaǧyn odan ärı nyǧaitty, sol zamannyŋ tarihi derekterınde ony «qazaqtar men qyrǧyzdardyŋ patşasy» dep ataǧan. Haqnazar osy qazaq-qyrǧyz odaǧyna süiene otyryp, Moǧolstan handarynyŋ Jetısu men Ystyqköl alabyn jaulap alu äreketıne toitarys berdı.
Haqnazar handyq qūrǧan kezde Qazaq handyǧynyŋ syrtqy jaǧdaiynda asa ırı tarihi oqiǧalar bolyp jatty.
Memlekettıŋ soltüstıgınde Mäskeu kniazdıgınıŋ şekarasy qazaq dalasyna qarai edäuır taqaldy. 1552 jyly Qazan, 1558 jyly Astrahan handyqtaryn basyp alǧan Mäskeu patşalyǧy Edıl özenınıŋ barlyq aŋǧaryn, būrynǧy Altyn Orda qaǧanatynyŋ bas qalalary ornalasqan aumaqty ielengen. (Sonau bır basqa kün tuǧan şaqtarda qonys audara beruge mäjbür bolǧan, taǧy da jer-suynan airylǧan jūrttyŋ: «…Būrynǧy ötken atamyz Köşemın dep öldı me, Qyrymdy tastap Edılge Aqyly joqtan keldı me… Edıl menen Jaiyqqa Eşbır jerdıŋ teŋı joq!.. Meken etken qonysyn – Edıl menen Jaiyqty Qatyn-bala saǧynar», – degen ökınıştı jyr joldary bızdıŋ zamanymyzǧa jettı). Mäskeu jihangerlerı Başqūrt jäne Sıbır handyqtaryn kniazdık qūramyna engızdı. Edıl men Jaiyq arasyndaǧy öŋırdı mekendegen Noǧai Ordasyn ydyratyp, halyqty qyrǧynǧa ūşyratty. Aman qalǧan noǧailardyŋ denı Kavkazǧa, odan türık elıne kettı.
Ūlystyŋ edäuır halqyn (būlardyŋ denı qazaq ru-taipalary bolatyn, el ışınde noǧai men qazaqtyŋ airyluynan körınıs beretın türlı jyr, küi saqtalǧan) Haqnazar han memleketıne qaratyp aldy. Soǧan orai Haqnazar «qazaqtar men noǧailardyŋ hany» dep ataldy. Söitıp, noǧailarmen aralas-qūralas tūryp kelgen qazaq taipalary 1560-şy jyldary etnostyq territoriiasymen bırge Qazaq handyǧyna bırıktı.
Būryndyq pen Qasym handar bilegen zamandardan basqa uaqyttarda Noǧai Ordasynyŋ astanasy bolyp kelgen Saraişyq qalasy Qazaq handyǧy qūzyryna öttı.
18-şı ǧasyrda Orynbor ölkesınde qyzmet ıstegen tarihşy Petr Rychkov Haqnazar han tek noǧailardy ǧana emes, başqūrttardy, Qazan, Sıbır jäne Astrahan handyqtaryn, Būharany, Hiuany, Taşkenttı jäne basqa köptegen qalalardy öz bilıgıne qaratyp, olardan alym-salyq jinatyp tūrdy dep jazdy.
Qazırgı zertteuşıler Haqnazardyŋ tūsynda qazaq memleketı tap ondai därejege jetpegenın, alaida aumaǧynyŋ keŋeiıp, quatynyŋ arta tüskenın, handyqtyŋ edäuır nyǧaiǧany dausyz ras ekenın aitady.
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
