Osydan 215 jyl būryn, naqty aitqanda 1801 jyldyŋ 11 nauryzynda Astrahannyŋ şyǧysynan Bökei ordasy qūryldy. Ordanyŋ qūryluy qazaqtardyŋ azattyq aluǧa degen ūmtylystarynyŋ bırı bolatyn. Bökei ordasy qalai qūryldy? I Pavel men Napoleonnyŋ Ündıstanǧa bastaǧan joryǧy nege toqtap qaldy? Būl oqiǧaǧa Bökei hannyŋ qatysy boldy ma? Osy jäne basqa da sūraqtardy 1997 jyldan berı Bökei han turaly zerttep jürgen reseilık tarihşy, napoleontanuşy Kirill Serebrenitskiige qoidyq.
– Kirill myrza, sızdıŋ Bökei hanǧa qatysty eŋbekterıŋızdı qadaǧalap oqyp jürmın. Qazaq oqyrmandaryna sol derekterdı tanystyra otyrsaŋyz eken? Sızşe Bökei ordasynyŋ qūryluyna ne sebep boldy?
– Bökei ordasynyŋ qūryluy ǧajaiyp oqiǧa boldy. Resei imperiiasy barlyq jaǧynan keŋıp kele jatqan kez edı. Körşıles elderdıŋ jerlerın basyp alyp, olardy reseilık guberniialarǧa ainaldyrdy. 1795 jyly Polşa korolı taqtan qūlap, koroldıktıŋ ortalyq bölıgı tolyqtai anneksiialandy. Däl osy jyly Kurliandiia gersogy da taǧynan taidy. Mıne, osyndai tarihi oqiǧalardyŋ tūsynda, iaǧni 1801 jyly Bökei ordasy qūryldy. Būl kezde Gruziia anneksiialanyp, Bagrationi dinastiiasynyŋ ǧūmyry üzıldı. Būl ekı el baiyrdan kele jatqan hristian dinastiialary bolatyn. Al būl kerısınşe, Resei imperiiasy erıktı türde ülken territoriiany Bökeige berdı.
– Ne üşın dep oilaisyz, älde imperatordyŋ közdegen basqa maqsaty boldy ma?
– Men Bökei ordasy jaidan-jai qūryla qaldy degenge senbeimın. Mūnyŋ öz sebepterı bar. 1799 jyldyŋ säuırınde orys äskerlerı Europaǧa kırdı. Basynda Bavariiany, odan keiın Şveisariiany alyp, İtaliiaǧa deiın jaqyndady. Būl kezde antifransuzdyq koalisiianyŋ bar ümıtı Reseide bolatyn. Alaida osy jyldyŋ qyrküiegınde orys äskerlerı talqandaldy. İtaliia, Şveisariia jäne Gollandiiadan sekıldı elderden soqqy aldy. Amaly qūryǧan I Pavel orys äskerın elge qaitaruǧa mäjbür boldy. Alaida, özınıŋ saiasi pozisiiasyn joǧaltqysy kelmedı. Osy jyldyŋ 9 qaraşasynda Fransiiada töŋkerıs boldy, nätijesınde Konsulat qūryldy. Bilık basyna Tūŋǧyş Konsul 30 jasar general Napoleon Bonopart keldı. Būl kezde fransuz basylymdary Moskoviianyŋ Europadan qaşyp, Edılden endı berı öte almastai bolǧany turaly jarysa jazyp jatqan bolatyn. Alaida, olai bolmai şyqty. Pavel 1800 jyldyŋ qaŋtarynda äskerın jasaqtap, Europaǧa qaitadan kırmek boldy. Osy jyldyŋ mamyrynan bastap Parij ben Peterbor arasynda qūpiia kelıssözder jüre bastady. Alaida, Malta mäselesı suyrylyp alǧa şyqty. Malta ol kezde Resei İmperiiasynyŋ proektoraty bolatyn. Alaida ony fransuz äskerlerı basyp aldy. Osylaişa, ekı eldıŋ arasyna jık tüseiın dep tūrǧanda, Maltany Britaniia jaulap aldy. Osylaişa, ekeuıne de būiyrmastan, Britaniianyŋ qūramynda kete bardy.
Būl kezde Kışı jüzde ūlaspaly azamattyq soǧys jürıp jatty. Bökei sūltan taq mūragerlerınıŋ bırı edı. Alaida onyŋ han boluy ekıtalai bolatyn. Sondyqtan ol bar aqyl-parasatyn paidalanyp, müldem basqa jol ızdedı. Biler jaǧy Bökeidıŋ yǧyna jyǧyldy. Bökeidıŋ bar mūraty kezınde qalmaqtar jailaǧan Astrahan guberniiasynyŋ şyǧysyndaǧy Edıl men Jaiyq arasynda jatqan şöleittı aimaqty ielenu bolatyn. Sol maqsatta 1797 jyldan bastap, Astrahanmen kelıssözder jürgıze bastady. Osy jyly jaŋa ükımet – Han keŋesın qūrdy. Bökeidıŋ Astrahanda polkovnik Pavel Popov degen jaqyn dosy boldy. Ol kezde Popov kardon küzetı otriadynyŋ komandirı edı. Bökei osy Popov arqyly älgı jerlerdı sūratty.
– 1797 jyly bastalǧan kelıssöz 1801 jyly ǧana nätijesın berdı. Sız ünemı Bökei ordasynyŋ qūryluyn Pavel pen Bonoparttyŋ Ündıstanǧa joryǧymen bailanystyryp jürsız. Şynynda, Bökei hannyŋ būl jerdegı orny qandai boldy?
– 1800 jyldyŋ qaraşasynda Resei men Fransiia bırıkken türde Britaniianyŋ koloniiasy – Ündıstanǧa qarsy joryq bastady. Qazır būl oqiǧa turaly jiı jazylyp jür, bıraq ol kezde mūny aituǧa tyiym saldy. Būl joryq jaily fransuz tılındegı eŋ alǧaşqy habar 1840 jyly jariialandy. Al orys basylymdarda būǧan qatysty mälımetter 1872 jyldan bastap jaryq kördı. Sondyqtan 1800-1801 jyldary būl joryq jaily sanauly adamdar ǧana bıletın. Joryq qalai bastaldy? Rein armiiasynyŋ ışınen 35 myŋ ştykşydan tūratyn korpus qūryldy. Al Reseide 25 myŋ jaiau äsker men Don äskerınıŋ ışınen 10 myŋ kazak sarbazy jinaqtaldy. Osylaişa ekı eldıŋ äskerı Astrahanda bırıktırıldı. Olardyŋ qolbasşysy bolyp fransiia divizion generaly Andre Massen taǧaiyndaldy. Būl jasaq Kaspii teŋızı arqyly İranǧa qarai jürıp Astrabad portyna jetıp, odan ärı Auǧanstannyŋ Qandaǧar jäne Geraty (ol kezde būlar täuelsız ämırlıkter bolatyn) arqyly Ündıstanǧa jaqyndap, sol jerden Lahor men Delige basyp kırmekşı boldy.
Alaida, bır kedergı şyǧa keldı, ol İran bolatyn. Sebebı, būl jasaq İran arqyly ötuı kerek edı. İran sarbazdardy jaraqtandyryp, tıptı özınıŋ atty äskerın qosyp beruge tiıs bolatyn. Alaida, qolbasşy Andre Massen İrannyŋ tılın taba almady. Negızınde, fransuz agentterı İranmen odaqtastyq turaly kelısımge kelgen edı. Alaida, sol kezderde İrannyŋ Reseige degen közqarasy dūrys bolmady. Gruziia būryn İran şahinşahyna täueldı bolatyn. Reseidıŋ 1800 jyly Gruziiany alǧany İrannyŋ şamyna tidı. Osy jyldyŋ qaraşa-jeltoqsan ailarynda Tegerannyŋ būiryǧy boiynşa Avar handyǧy Gruziiaǧa basyp kırdı. Alaida, orys äskerlerı ol qoldy qaitaryp tastaǧan bolatyn. Būl oqiǧany Djon Malkolm bastaǧan britan agentterı tiımdı paidalandy. 1801 jyldyŋ 4 qaŋtarynda Britaniia men İran arasynda kelısımge qol qoiyldy. Şahinşah Britaniiaǧa fransuz äskerlerın İran territoriiasyna kırgızbeuge ant berdı. Mıne, älgı qoldyŋ İrannyŋ jerıne kıre almauynyŋ basty sebebı osynda jatyr.
– Osydan keiın joryqtyŋ ekınşı jospary jasalyp, Bökei sūltannyŋ kömegıne jügındı, solai ǧoi?
– İä, Resei jäne fransuz ofiserlerı Ündıstanǧa kırudıŋ basqa josparyn qarastyrdy. Būl jospardyŋ mätını eş jerde jariialanbaǧan, menıŋşe arhivterdıŋ bır jerınde jatqan siiaqty. Būlai deitınım, joryqtyŋ İranǧa qatysty jospary Şvesiiada saqtalǧan. Reseidegı şved elşısı graf Ştedingktıŋ qūjattarynda bar eken. Soǧan qaraǧanda, ekınşı jospar da Resei men Fransiiadan jat jerde saqtalǧan boluy kerek. Menıŋşe, osy qūjat tabylsa, Bökeidıŋ beinesı aşylar edı.
– Būl qandai jospar, tolyqtai tarqatyp berseŋız?
– Būl jospar boiynşa äsker ekı plasdarmǧa bölındı. Fransuz äskerlerı Astrahanda, orys äskerı Orynborda qaita jasaqtaldy. Odan ärı osy ekı äsker bırıgıp, Hiua men Būqarǧa baru kerek boldy. Sol jerde jaŋa baza daiyndalyp, 1801 jyly tolyqtai territoriia bekıtılıp, 1802 jyly ekspedisiia Ündıstanǧa kıru kerek bolatyn. Mıne, osy jospar üşın Bökei sūltan eŋ qajettı adam boldy. Astrahannyŋ şyǧysynan Qazaq handyǧyn qūru Ündıstan joryǧy üşın taptyrmas täsıl bolatyn.
Būl kezde Kışı jüz Reseidıŋ būiryǧyna baǧynbai, būlqynyp jatqan edı. Aişuaq han men onyŋ ükımetı jaǧdaidy eŋseruge tyrysqanymen, bärı bekerge kettı. Qazaq otriadtary Astrahan guberniiasynyŋ aimaǧyna jaqyndap, uezdık qalalardyŋ basyna būlt üiırdı. Bökei sūltan arqyly Edıl men Jaiyq arasynan dala plasdarmyn jasap, jasaqtyŋ Hiuaǧa ötuıne kömektesedı dep oilady. Orda sondai-aq jasaqty Kışı jüz qazaqtarynyŋ şabuylynan qorǧap, jasaqty atpen jäne azyqpen (etpen) qamtidy dep küttı. Soŋynda, Bökei otriady da osy jasaqqa qosylyp, Hiuaǧa qarsy köterıledı dep oilaidy. Onyŋ üstıne Hiua jaqta ataqty Syrym batyr bar bolatyn. Osylaişa, Bökeidı Syrymǧa qarsy qoiǧysy keldı.
– Būl jospardyŋ avtory kım: I Pavel me älde Napoleon Bonopart pa?
– Hiua joryǧyna qatysty jospardy Bonaparttyŋ özı jasady dei alamyn. 1817 jyldyŋ säuır-mamyr ailarynda Napoleon Äulie Elena aralynda doktor Barri O’Miramen kezdestı. Būl doktor imperatordyŋ bükıl qadamyn hattap otyrǧan. Mıne, sol hattamalardyŋ bırınde Hiua joryǧyn Napoleonnyŋ jasaǧany aitylady. Alaida, I Pavel de būl jospardy quattap, dem berıp otyrǧan. 1801 jyldyŋ 12 qaŋtarynda Paveldıŋ jarlyǧymen Don äskerı tügeldei köterılıp, Edıl arqyly Orynborǧa, odan ärı Hiua arqyly Ündıstanǧa attanuy kerek edı. Ataman Vasilii Orlov 40 don kazaktary polky men 1 qalmaq otriadyn bastap, 1801 jyldyŋ 28 aqpanynda Orynborǧa jettı. Kazak otriadtarynyŋ Edıldı tastap, Saratov guberniiasyna qarai attanǧany Bökei üşın paidaly boldy. 11 nauryzda I Pavel Bökei sūltanǧa Edıl men Jaiyq arasy, sondai-aq Kaspii teŋızınıŋ jaǧasyn jailauyna rūqsat bergen jarlyqqa qol qoidy. Sol jarlyq boiynşa Pavel Popovqa general-maior şenı berılgen. Negızınde, I Pavel Bökei ordasyn qūru turaly jarlyqqa taŋǧy 6-9 aralyǧynda qol qoiǧan bolatyn. Sol künı keşte I Pavel kısı qolynan qaza tapty. Al kelesı künı onyŋ ūly Aleksandr joryqty toqtatu turaly būiryq şyǧardy.
– Paveldıŋ ölımıne Bökeidıŋ qatysy bar dep oilaisyz ba?
– Bökeige Fransiianyŋ İrandaǧy tyŋşylary kömektestı dep oilaimyn. Ol kezde bükıl Aziiany jailaǧan tyŋşylar tobyn armiandar qūrady. Armiandardan qūralǧan būl ūiym Ystambūldan Delige deiın jaiyldy. Ony kniaz David Melik-Şahnazarian basqardy. Melik-Şahnazariannyŋ tyŋşylary Resei jerın de şarlady. Astrahan men Bökei ordasy arasyndaǧy sauda bailanysyn osy armiandar jürgızdı. Bökei hannyŋ stavkasynda da armian saudagerlerı bolatyn. Bökei öte täjıribelı saiasatker edı. Ol Europadaǧy jaǧdaidy bes sausaǧyndai bıldı. Sodan qorytyndy şyǧaryp otyrdy. Orynborda, Ufada öz tyŋşylaryn ūstady. Sonyŋ bırı ataqty müfti, özınıŋ qūdasy Mūhametjan Guseiınov bolatyn. Sondai-aq Bökeidıŋ saraiynda äigılı ärı äulie kısı Seiıt baba bar edı. Sopylyq jolyn ūstanyp, Ündıstanda, Auǧanstanda bolǧan, Mekkede qajylyq paryzyn ötegen adam. Mıne, Bökei han osyndai jandarmen aqyldasa otyryp, saiasi jaǧdaidyŋ nüktesın taba bıldı. Bökeidı Pavel de, Bonopart ta paidalanuǧa tyrysty. Alaida, ol ekı «quyrşaqty» öz maqsatyna paidalanyp kettı. Ündıstan joryǧyna arnalǧan äskeri bazany öz handyǧyna ainaldyrdy. 1812 jyldyŋ 7 mausymynda Bökei sūltan qazaqtardyŋ qoldauy jäne I Aleksandrdyŋ jarlyǧymen Işkı orda qazaqtary men Astrahan maŋy halyqtarynyŋ hany bolyp taǧaiyndaldy. 1815 jyly dünieden öttı. Bökeidıŋ qūrǧan sol ordasy 75 jyl ömır sürdı.
Sūhbattasqan Serıkbol HASAN,
"Aiqyn".