Taşkent 16-şy ǧasyrdyŋ basynan Şaiban äuletı ūrpaqtarynyŋ qolynda bolatyn. Ǧasyr soŋyna qarai (1598 j.) ony Täuekel han, odan keiın bırneşe dürkın Esım han bilegen. Ara-arasynda bır-bır jyldan aştarhandyq Jäni Mūhammed pen qaraqalpaq jetekşısı Abdalǧafar, 1612 jyly Eskendır sūltan (Būhara taǧyndaǧy İmamqūli hannyŋ ūly) basqarǧan. Osy kezde, jeŋıstı şaiqastar jürgızu arqyly, saiasi arenaǧa Tūrsyn Mūhammed sūltan şyǧady.
Tūrsyn Mūhammed 1576−1582 jyldarǧy Taşkent ämırşısı Baba sūltannyŋ qolynan Haqnazar hanmen bırge qaza tapqan Jalym sūltannyŋ ūly edı. Būhara handyǧynyŋ ämırşısı İmamqūli han osy qazaq sūltany Tūrsyndy 1613 jyly Taşkenttıŋ bileuşısı retınde tanydy. Būǧan ony qazaq qoldarymen bolǧan şaiqastar nätijesı mäjbür etken bolatyn. Al Tūrsyn han (bükıl qazaq elınıŋ emes, Taşkent aimaǧynyŋ hany, kışı han) Taşkenttıŋ Būhar handyǧyna (Mäuerennahr hanyna) baǧynbaityn derbes, täuelsız handyq ekenın körsetu üşın, öz teŋgesın şyǧardy. Ol küllıqazaq hany (bas han, qahan) Esımge täueldı bolatyn. Oǧan adaldyǧyn aiǧaqtap, ekı ret ant ışken, bıraq ekeuın de özı būzǧan edı. Alaida tūtas halyqtyŋ ışınde öz kınäsınen özara qantögıs boldyrmau maqsatynda, Esım han ony özımen teŋ qūqyqty sanap, ekeuara kelısımge kelgen, söitıp oǧan bırşama erkındık bergen bolatyn. Tūrsyn han äuelde ekı su arasyn (Mäuerennahrdy) bilegen aştarhandyqtarmen (jänilıktermen) tatu bolatyn, keiın qarsylyq körsettı. Ülken jasaqty bastap baryp, İmamkūli hannyŋ äskerımen Şahruh bekınısı maŋynda şaiqasty. Jeŋıske jettı. Osy jäit onyŋ täbetın oiata tüstı…
Būl kezde şyǧysta joŋǧarlar qazaq jerıne qauıp töndıre bastaǧan edı. Sol sebeptı Esım han qyrǧyz elın basqaryp otyrǧan Qoqym bimen tatu qatynas jasai otyryp, ekı el odaǧyn nyǧaita tüsken. Moǧolstanmen de dostyq qarym-qatynasta bolǧan. Söitıp küş bırıktırıp, Qazaq handyǧyna şapqynşylyq jasaǧan oirattarǧa oisyrata soqqy berdı. Alaida elde tynyştyq ornai qoimady. Esım hannyŋ joryqta jürgen şaǧyn tūtas qazaq elınıŋ hany boludan dämelı Tūrsyn han paidalanyp qalǧysy keldı. Qalyŋ äskerımen Taşkentten şyqty da, qazaq astanasy Türkıstan qalasyna şabuyl jasady. Qazaq elınıŋ bas hany Esım hannyŋ ordasyn şapty. Qalany talan-tarajǧa tüsırıp, tonady. Esım hannyŋ otbasyn tūtqynǧa aldy. Osylai ol – Taşkent handyǧynyŋ bileuşısı Tūrsyn han – Qazaq elınıŋ ışkı bırlıgıne, tūtastyǧyna qauıp töndırdı. Sonda Esım han qazaq äskerlerınen ülken küş jiyp, oǧan qarsy joryqqa şyqty. Şeşuşı ūrystar jürgızdı. 1627 jyly äuelı Sairamda, odan Taşkent maŋynda bolǧan qandy şaiqastarda Tūrsyn hannyŋ äskerın tas-talqan etıp jeŋdı. Taşkenttı aldy. Tūrsyn han men onyŋ jaqyndaryn öltırdı. Taşkent handyǧyn joidy. Qala men aimaq halqyn qazaq memleketınıŋ qūzyryna qaratty.
Östıp özara soǧys doǧaryldy, Qazaq elınıŋ barşa aimaqtary bır ortalyqqa baǧyndyrylyp, memlekettık tūrǧyda tūtastanuyna qol jetkızıldı. Tūrsyn han bülınşılıgı «Qataǧan qyrǧyny» degen atpen tarihta qaldy. Esım han tūsynda ömır sürgen Marqasqa jyrau jauyngerlık ruhy joǧary köptegen joryq jyrlary men tolǧaular şyǧarǧan kısı, solarynyŋ tek keibırı ǧana bızdıŋ zamanymyzǧa jetkenı belgılı. Jyraudyŋ «Eŋsegei boily er Esım» jyrynda mynandai joldar bar: «Ei, Qataǧan han Tūrsyn! Kım aramdy ant ūrsyn. Jazyqsyz eldı jylatyp, Jer täŋırısıŋ, jatyrsyŋ, Han emessıŋ qasqyrsyŋ, Qara albasty basqyrsyŋ! Altyn taqta jatsaŋ da Qazaŋ jettı qapylsyŋ! Eŋsegei boily er Esım, Esıgıŋe kelıp tūr, Şaşqaly tūr qanyŋdy, Keşıkpei sodan qatarsyŋ!» Mūnda halyqtyŋ küllı el iesı bop otyrǧan Esım hanǧa senımı jäne aimaqtyq bileuşı Tūrsyn hanǧa nazasy beinelengen. Tūrsyn hannyŋ tūtas eldı bölşektep, derbestengenı, bülık jasap joǧarǧy bilıkke ūmtylǧany, handyǧyndaǧy tek özı süienetın qataǧan ruyn bülınşılıkke köterıp, tynyş jūrtqa qarsy qoiu jolymen qantögıs tudyrǧany osynau qaharly jyr joldaryn ömırge äkelgen bolatyn.
Esım han auyr ışkı saiasi kürestı bastan keşe otyryp, memlekettıŋ küşeiuıne baǧyttalǧan tübegeilı özgerıster, jaqsartular jürgızdı. Onyŋ otyz jyl el basqarǧanda jüzege asyrǧan reformasynyŋ män-maǧynasy memleket bilıgıne halyq ökılderın keŋırek tartuda jatqan edı. Būryn el ışın bileudı jabyq tūrpattaǧy elita – töreler jüzege asyryp kelgen bolsa, endı halyqty basqaru ısterınde bırınşı kezekke el ışındegı biler men ru-taipalardyŋ basşylary, aqsaqaldar, bas adamdar – iaǧni, elitanyŋ aşyq tūrpaty şyǧaryldy. Ol memlekettıŋ äskeri quatyn arttyruǧa erekşe köŋıl qoiǧan bolatyn. Būl oraida sūltandar men batyrlarǧa airyqşa äskeri-saiasi ökılettılıkter bergen. Osynau äskeri qabıletterıne tiısınşe senım artylatyn sonau Şyŋǧys han tūqymdarynyŋ beibıt ömırdegı saiasi qūqtaryn şektedı. Esesıne qauymdar (ru-taipalar, atalyqtar) men olardyŋ jetekşılerıne – rubasylaryna, auyldardyŋ bas adamdaryna, aqsaqaldaryna keŋeitılgen qūqtar berdı. Iаǧni, Esım hannyŋ tıkelei basşylyǧymen el ışınde özındık bır revoliusiia – biler töŋkerısı jasaldy. Būl orasan zor jaŋalyq «Esım hannyŋ eskı joly» atty jaŋa zaŋnamalyq qūjatty qabyldau arqyly jüzege asty.
Osynau zaŋdar jinaǧyn «Esım han salǧan eskı jol» dep te ataidy. Öitkenı, Esım han köşpendı ru-taipalardyŋ ömır saltynda ǧasyrlar boiy qalyptasqan basqaru jüiesın – eskı joldy – jaŋaşa jaŋǧyrtqan edı. Ol Qasym hannyŋ zaŋdaryn tolyqtyru sipatynda qabyldandy. Jäne bırden jūrtşylyqtyŋ rizaşylyǧyna ie boldy. Öitkenı halyqtyŋ basym bölıgı köşpendı mal şaruaşylyǧymen ainalysatyn, sondyqtan olarǧa ömırde şariǧat zaŋdarynan görı ädet-ǧūryp tärtıpterı men qisyndaryn qoldanu ädıl de qolaily körınetın. Būl qūqyqtyq akt hannyŋ, biler men batyrlardyŋ ökılettılıkterın naqtylady. Olardyŋ özara qatynastaryn, atqaratyn mındetterı men paidalanatyn qūqtaryn belgıledı. «Eskı jol» arqyly Esım han aqsüiekterdıŋ bileuşılık mümkındıkterıne şekteu qoiyp, el arasyndaǧy bilerge, rubasy, auylbasy, aqsaqaldarǧa arqa süiedı.
Memlekettegı eŋ joǧarǧy zaŋ şyǧaruşy ökımet retınde būrynǧysynşa Mäslihat tanylyp, ädettegısındei jūmysyn ıstei berdı. Mäslihatqa müşe biler jylyna bır ret küzdı künderı el astanasy Türkıstanda, iaki Ūlytauda, nemese Taşkent aimaǧyndaǧy Hanabad döŋınde jinalatyn. Saiasi jüiedegı hannyŋ rölı «Eskı jol» boiynşa älsıretıluıne bailanysty, handy taŋdap sailau prinsipı özgerıske ūşyrady. Resmi türde sūltandar arasynan han boluǧa laiyq, elge eŋbegı sıŋgen tūlǧany taŋdau, iaǧni, bügıngı tılmen aitqanda meritokratiia (sūltandar ışındegı eŋ aqyldylar men eŋ ıskerlerge, qabıletıne, sıŋırgen eŋbegıne qarai közge tüsıp jūrt qūrmetıne bölengenderge, memleket müddesın qorǧauda batyrlyǧymen tanylyp, elge eŋbegı sıŋgenderge bilık tūtqasyn beru) prinsipı saqtalyp qala bergen. Dei tūrǧanmen, ıs jüzınde halyq arasynda qūlaqqa sıŋıstı bop ketken jol – han därejesın mūragerlık jolmen ielenu täjıribesı de bolaşaq täjıribede asa dau-damaisyz qoldanyla berdı.
Esım han tūsynda, sondai-aq, memleket basqarudyŋ būrynǧy ūlystyq jüiesı uaqyt talabyna jauap bermeitının körsetken edı. Mūndai ahual qazaq jer-suynyŋ onda mekendeitın küllı halqymen bırge bır şaŋyraq astyna jinaluyna, söitıp el şekarasynyŋ keŋeiuıne bailanysty tuǧan-dy. Ekonomikany oŋtaily damytu maqsatymen, barlyq qazaq jerı üş şaruaşylyq-aumaqtyq bırlestıkke – jüzderge bölıp berıldı. El ışıne jüzdık ūiym engızıldı. Jüzderdıŋ basynda biler men küştı ru-taipalardyŋ basşylary tūrdy. Olar qūraǧan Biler Keŋesı eldıŋ tynys-tırşılıgın basqaryp, ıs jüzınde han bilıgın şektep otyrdy. Han ülken şaralar qabyldar aldynda ärdaiym Biler Keŋesımen aqyldasuǧa tiıs boldy. Onyŋ pıkırımen sanasuǧa mäjbür edı. Qysqasy, han endı öz betınşe ırı şeşımder jasai almaityn. Esım han memlekettık basqaru jüiesıne osyndai reforma jasady. El müddesı üşın solai ettı.
Alaida onyŋ zaŋyna süienıp derbes bilık qūruǧa beiımdelgenderdı, är kezeŋdegı jaumen soǧysta adal üzeŋgıles bolǧanyna qaramai, jazalaudan tartynǧan joq. Būl rette äskerbasy, batyr, beibıt kezeŋde bır qauym eldıŋ bileuşısı bolǧan Jiembet jyrau sözderı tereŋ oiǧa qaldyrady: «Eŋsegei boily er Esım, Esım, senı esırtken Esıl de menıŋ keŋesım. Es bılgennen, Esım han, Qolyŋa boldym süiesın, Qoltyǧyŋa boldym demesın. …Men joq bolsam, Esım han, İt türtkını köresıŋ, Jiembet qaida degende Ne dep jauap beresıŋ? Menımen hanym oinaspa, Menıŋ erlıgımdı sūrasaŋ – Jolbarys pen aiudai, Örlıgımdı sūrasaŋ – Jylqydaǧy asau taiyŋdai, Zorlyǧymdy sūrasaŋ – Bekıre men jaiyndai, Berıktıgımdı sūrasaŋ – Qaraǧai menen qaiyŋdai. …Jūmyskerıŋ men edım Satyp alǧan qūlyŋdai, Jüruşı edım araŋda Özıŋnıŋ ınıŋ men ūlyŋdai. …Men ölse qūnsyz keter deme sen Keşegı özıŋnıŋ ūryp öltırgen Tıleuberdı qūlyŋdai! Tıleuberdı qūlyŋ men emes, Mūnyŋ, hanym, jön emes. Menıŋ er ekenımdı körgensıŋ, Äuelden bırge jürgensıŋ, Degenımdı qylǧansyŋ, Qairatymdy bılgensıŋ. …Tal şarbaqqa mal saqtap, Tas qalaǧa jan saqtap, Tasqan eken myna han! …Qairatym qanşa qaitsa da, Mūnyŋa, hanym, şydaman! Arqaǧa qarai köşermın, Alaşyma ūran desermın, At qūiryǧyn kesermın, At saurysyn berermın, Alysta däuren sürermın, Qaramasaŋ, hanym, qarama, Sensız de künımdı körermın!»
Esım han qys ailarynda qazaq elınıŋ tūraqty astanasy Türkıstan şaharynda tūrdy, al jazda ordasyn Ūlytau öŋırıne tıktı. Memleket jaŋǧyru, örkendeu üderısterın bastan keşe berdı. Sonymen bırge qazaq elıne jaŋa qauıpter töndırgen qaharly kezeŋder de taqalyp kele jatty…
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
