Qazaqstan jerı b.z.d. I-şı myŋjyldyqtyŋ ekınşı jartysynda asa kürdelı saiasi-äleumettık oqiǧalardyŋ kuäsı boldy. Altai, Jetısudy üisın mädenietıne jatatyn memlekettık därejede ömır sürgen taipalar meken etse, Qarataudan Syrdariianyŋ şyǧys jaǧalauyna deiın qaŋlylar, al Syrdyŋ batysy men Aral teŋızıne deiıngı keŋ alqapty massagetter mekendegen. Araldan bastap Kaspiidıŋ şyǧysynan Oral taularyna deiıngı keŋ dalada sarmattar, Saryarqada issedondar ömır sürgen. Bız atap otyrǧan taipalar atauyn sol kezdegı memlekettık odaq dep tüsınuımız kerek. Öitkenı būl taipalar ışınde ärtürlı atpen atalǧan. Ondaǧan rulyq qūramdar bolǧan.
Alaida būl taipalyq odaqtar ärtürlı atalǧanymen, qazaq jerınıŋ är ölkesın meken etkenımen, barlyǧyna ortaq sipat olardyŋ öz kösemderı, abyzdary, beibıt künde malşy, egınşı, qolönerşı ūstalar, mys balqytyp, temır qorytqan ısmer, zerger taipalastary bolǧan. Olar ärkez alys-jaqyn körşı eldermen bırde beibıt kelısımımen, bırde qaru küşımen bailanysta boldy. Degenmen, köne zaman tūrǧyndarynyŋ tırşılıgı özderı ömır sürıp otyrǧan aimaqtyŋ tabiǧi jaǧdaiymen bailanysty bolyp, oǧan beiımdelıp damyǧan. Bız būl şaǧyn maqalada joǧaryda atap ötken taipalardyŋ Syrdyŋ sol jaq tömengı saǧasyndaǧy bır bölıgınıŋ köne tarihyna şolu jasamaqpyz. Aral teŋızın qūrǧap qaludan saqtap otyrǧan qazırgı kezde Ämudariia men Syrdariia atalatyn qos özen adamzattyŋ mekenı bolǧan. Olardyŋ tırşılık etken qalalary men bekınısterınıŋ orny bügıngı künge deiın saqtalǧan. Joǧaryda atalǧan Syrdariianyŋ ejelgı oŋtüstık arnalary – Iŋkärdariia men Jaŋadariia boiynda Şırıkrabat mädenietın taratuşylar – saq taipalarynyŋ jerleu ǧimarattary men meken etken oryndary ornalasqan.
Sondai qalalardyŋ bırı Bäbış molla qalasy. Ol Syrdariiadan bölınıp şyqqan Jaŋadariia arnasynyŋ oŋ jaǧalauynda, ruhani-äkımşılık ortalyǧy bolǧan Şırıkrabat qalasynan soltüstık-şyǧysta ornalasqan. Qalanyŋ sulandyru jüiesı jaqsy damyǧan. Jaŋadariia arnasy Aqqyr tauynan tömen qarai bırneşe tarmaqqa bölıngen. Keiın, jergılıktı halyq olardan kanaldar men aryqtar tartyp egıstık alqaptaryn sumen qamtamasyz etıp otyrǧan. Osy kanaldardy jaǧalai egın şaruaşylyǧymen ainalysqan taipalar mekendegen. Bırneşe şaqyrymǧa sozylǧan egıs alqaptarynda sūly, tary, bidai jäne t.b. önımderın ösırgen.
Būl aimaqqa 1957-60 jyldary Horezm arheologiialyq-etnografiialyq ekspedisiiasy qazba jūmystarymen qatar, maŋaiǧa barlau jasap 150-ge tarta qonys tapqan bolatyn. Keiın, 2004 jyldan berı Arheologiia instituty ışınen Şırık Rabat arheologiialyq ekspedisiiasy qaita barlau jürgızıp, zertteu jūmystaryn jasap keledı.
Bäbış molla ortalyǧy bar ülken qala. Qalanyŋ oŋtüstık-şyǧys bölıgı biık dualdarmen qorşalǧan. Qabyrǧalaryn jau almastai etıp mūnaralar tūrǧyzyp, olardy oq atatyn oiyqtarmen küşeitken. Qala ortalyǧy soltüstıgınde ornalasqan, onyŋ kölemı 100h100 m. Biıktıgı 2 m bolatyn qabyrǧalaryn jartylai döŋgelek mūnaralarmen bekıtken. Qabyrǧalary men mūnaralarynda bır nemese üşeuden oq atatyn tesıkter ornalasqan. Qala ortalyǧynyŋ oŋtüstık- batys kıreberıs qaqpasynda «donjon» degen atauǧa ie bolǧan kölemı 30h30 m bolatyn quatty bekınıs boi kötergen. Onyŋ qabyrǧalary 4-5m biıktıkte saqtalǧan. Işı bırneşe bölmeden tūrady. Bölmeden-bölmege qatynaityn esıkterın arka qylyp kömkergen. Basty kıretın qaqpasy osy jerde bolǧandyqtan jaudy kütıp alatyn mūnara retınde qoldanyp, keiın jauyngerlerdıŋ mekenjaiy retınde paidalanǧan.
Al qala ortalyǧynda «ülken üi» dep atalatyn şarşy tektes, jalpy audany 44h44 m ǧimarat orny saqtalǧan. Qabyrǧalarynyŋ qazırgı biıktıgı 1,5m. Ǧimaratty oq atatyn oiyqtary bar, mūnaraly qabyrǧalarmen qorşaǧan, būl mūnaralar ortalyqtyŋ būryştarymen kıreberıstegı oŋtüstık qabyrǧanyŋ orta tūsyn tūtastai qamtyǧan. Kırer tūsta ǧimarat dälız tärızdes ekı bölıkke bölıngen. Qazba barysynda şyǧys bölıgınen bırneşe öndırıstık peşter men karkastan tūrǧyzylǧan üidıŋ oryndary arşyldy. Olardan, saz balşyqtan küidırılgen müsınşeler men mys qaldyqtary jäne tūrmystyq ydystary tabyldy.
Qala maŋynda kısı jerlegen molalary da saqtalǧan. Olar jūmbazdalǧan sazdan jäne şikı kesekten tūrǧyzylǧan kesenelerden tūrady. Solardyŋ bırı qalaǧa tıkelei jaqyn batys bölıgınde Bäbış molla 2 delınetın monumenttı, jerleu ǧimaraty ornalasqan. Jalpy aumaǧy 21h21 m, jobasy şarşy tektes ışkı jospary simmetriialy kelgen, onyŋ biıktıgı 7 m. Biıktıgı jarty metrden asatyn alty paqsa bloktarynan tūratyn negızgı tūǧyry piramida tärızdes. Joǧarǧy jaǧy şikı kesektermen tūrǧyzylǧan. Kesenenıŋ basty esıgı batys bölıgınen şyǧady. Işkı jaǧy tört bölmeden tūratyn olar bır-bırıne dälız arqyly bailanysqan. Olardyŋ esıkterı doǧa tärızdes bezendırılgen. Keibır bölmelerdıŋ edenderıne törtbūryşty bolatyn şikı kırpışter tösegen. Bölmelerdıŋ barlyǧy alebastrly sylaqpen sylanyp, şahmattyq jüiede qyzyl jäne aq boiaumen kömkerılgen.
Bölmelerden, qazba barysynda kısını tıkelei edenge nemese taqtaişalarǧa qoiumen qatar ydys ışıne salu salty da qoldanǧan jerleuler tabylǧan. Kısımen olardyŋ monşaqtary, temır jebe ūşy, altyn syrǧalar men ydystary bırge qoiylǧan.
Qala maŋaiynda jäne Jaŋadariia arnasy men odan tartylǧan kanaldardyŋ boiynda bırneşe auyldar men jekelegen üilerdıŋ oryndary bar ekendıgın joǧaryda aityp ketken bolatynbyz. Olar tömpeşık türınde, taqyr jerlerde şoqy türınde, al kei jerlerde qyş ydys synyqtardyŋ şaşyrandy türınde saqtalǧan. Keibır auyldarda qyş küidıretın peşterdıŋ qaldyqtary qalǧan. Sondai auyldyŋ bırıne 2015 jyly qazba zertteu jūmystary jürgızıldı. Auyl (Bäbış molla 7) Bäbış molla qalasynan oŋtüstık-şyǧysqa qarai 5 şaqyrym jerde, keuıp qalǧan arnanyŋ boiynda ornalasqan. Zertteu barysynda anyqtalǧandai, auyldyŋ ışı qyş öndıretın öndırıs oşaǧy bolǧanyn atap ketu kerek. Olai deitınımız, auylda 9 qyş küidıretın peş, 7 şeberhana men tūrǧyn üiler jäne bırneşe bölmeden tūratyn ülken üidıŋ orny tabyldy. Auyldyŋ ışıne qarai arnadan bölek suqoimasy tartylǧan. Öndırıske sudy osy suqoimasynan alǧan boluy kerek.
Zertteu barysynda üş peş aşyldy. Olardyŋ kölemderı ärtürlı, ūzyndyqtary 2 m 3,5 metrge deiın, enı 2,1 m 2,7 m jetedı. Biıktıkterı 80 sm-den 1 metr bolady. Peştıŋ ottyq salatyn auyzdarymen qatar, ystyq aua ötetın oiyqtary jaqsy saqtalǧan. Bır peştıŋ özınde 16 tesıktıŋ orny saqtalǧan. Qalyŋdyǧy 0,7-0,8 m bolatyn qabyrǧalary jūmbazdalǧan sazdan tūrǧyzylǧan.
Qyş küidıretın peştermen qatar, ainalasynda ornalasqan şeberhanalary arşyldy. Bırneşe bölmeden tūratyn şeberhanalardyŋ qabyrǧalary paqsa bloktarynan tūrǧyzylǧan. Bölmelerde tūrmysqa arnalǧan ydystar, közeşılerdıŋ şaryqta ainaldyratyn tastary, būdan özge ydys jasauǧa äzırlengen qamyrlary saqtalǧan.
Ūstalardyŋ meken etken üi-jaiyna da zertteu jürgızılıp, üidıŋ tolyq üş bölmesı aşyldy. Üidıŋ, qazırgı saqtalǧan qabyrǧalarynyŋ biıktıgı 1 m-ge deiın jetedı. Qabyrǧalardyŋ tömengı tūǧyry paqsa bloktarynan tūrǧyzylsa, keiın joǧarǧy jaǧyn şikı kırpıştermen kötergen. Bölmelerden astyq, su saqtaityn ydystarǧa arnalǧan bırneşe şūŋqyrlar men oşaqtyŋ oryndary jäne sol däuırden qalǧan jädıgerler tabyldy.
Şeberhanalar men üidıŋ oryndarynan tabylǧan ydystarda ärtürlı taŋbalar kezdesedı. Negızınen mūndai taŋbalardy ydys jasaǧan är ūsta jeke taŋbasy retınde paidalanǧan. Keibır ǧalymdardyŋ pıkırınşe, syrtqy sauda ainalymdyq sanau kezınde şatyspau üşın är ydysqa taŋba salynyp otyrǧan. Mūndai taŋbalar Bäbış molla jäne Şırıkrabat qalalarynan tabylǧan ydystarda kezdesken bolatyn.
Auyldan tabylǧan peşter men şeberhanalar tek qana Bäbış molla halqyn ǧana emes, ainalasyndaǧy Şırıkrabat, Būlandy qalalaryn jäne Qabyldyŋ, Alyptyŋ qamaldaryn qamtamasyz etıp otyrǧan. Olar, mūnymen şektelmei syrtqy sauda ainalymǧa da şyǧaryp otyrǧan.
Egın şaruaşylyǧymen ainalysyp qana qoimai qolönerşılık önerın de damytqan. Özderınıŋ dınımen qatar salt-joralǧylaryn ūstanǧan jergılıktı halyq, qala men kesenelerdıŋ salynu arhitekturalyq ädısıne köp köŋıl bölgendıgın köremız.
Sonymen, b.z.d. I-myŋjyldyqtyŋ ekınşı jartysynda tūrǧyzylǧan Bäbış molla qalasy otyryqşy egın jäne qolönerşılık mädenietı damyǧan taipalardyŋ ortalyǧy bolǧan.
Joldasbek QŪRMANQŪLOV,
Ä.Marǧūlan atyndaǧy arheologiia institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı,
tarih ǧylymynyŋ kandidaty
Janbolat ÜTIBAEV,
aǧa ǧylymi qyzmetker, "Ana tılı".
