Salqam Jäŋgır joŋǧarlardyŋ qazaq elındegı şūraily jerler men Syrdariia özenı boiyndaǧy sauda ortalyqtaryna sūqtanatynyn, solarǧa qol jetkızu üşın üzdıksız şapqynşylyq jasai beretının aiqyn tüsınetın. Şynynda da, Ertıstıŋ bastauynda 1635 jyly «Tört Oirat Odaǧy» (Joŋǧar handyǧy) qūrylyp, oirat taipalary küş bırıktırgennen keiın, olardyŋ bileuşısı Batyr qontaişy būl nietın aşyq körsettı. Sol jyly bırden qazaqtarǧa qarsy alǧaşqy ırı şapqynşylyǧyn jasady. Maqsaty belgılı, köşıp-qonuǧa jaily jer-su men sauda-sattyq jasauǧa qolaily Syr boiy qalalaryna ielık etu. Qazaq qolynyŋ jetekşısı Salqam Jäŋgır mümkındıgınşe qarsylyq ūiymdastyrdy. Bıraq ūrys barysynda özı tūtqynǧa tüsıp qaldy. Edäuır qiyndyqtan keiın qaşyp şyǧyp, qaitadan qorǧanys soǧystaryn jürgızdı. Sozylmaly qandy şaiqastar nätijesınde qazaq jasaqtary jer-suyn negızınen qorǧap qala aldy, degenmen bıraz uaqyt joŋǧarlarǧa salyq tölep tūruǧa mäjbür boldy.
Batyr qontaişynyŋ äskerlerı qazaq elıne jasaǧan joryǧynan keiın şyǧystaǧy moŋǧoldardy da, Enisei boiyndaǧy qyrǧyzdardy da jeŋıp, olardan da alym-salyqtar alyp tūrdy. Joŋǧar ämırşısınıŋ qol astyna būl kezde handyqtyŋ ūstyny bolǧan Batys Moŋǧoliiaǧa qosymşa Ile özenı joǧarǧy aǧysynyŋ jäne oǧan körşı jerlerdıŋ jūrttary da qaraityn. Onyŋ bilıgın Şyǧys Türkıstan halqynyŋ bır bölıgı men Eniseidıŋ orta aǧysyn mekendeitın haqastar da moiyndaǧan. Endı jer-jerdegı oirattardyŋ bırlıgın arttyru qajettıgı kün tärtıbıne şyqqan edı. Eger 13-şı ǧasyrda älemnıŋ jartysyn jaulap alǧan Şyŋǧys han fenomenı Gumilev anyqtaǧandai «passionarlyq dümpu» körınısı bolsa, sondai «passionarlyq dümpudıŋ» jaŋa körınısın 15-şı ǧasyrdyŋ ortasyndaǧy Esen taişynyŋ sätsız äreketınen keiın, 17-şı ǧasyrda qūrylǧan Joŋǧar handyǧy körsetuge tiıs sekıldengen. Batyr qontaişy sondai ahualǧa jetudı armandady, sondyqtan da özı bas bolyp, Joŋǧar handyǧynyŋ küllı bileuşılerı qostap, 1640 jyly küllımoŋǧol qūryltaiyn şaqyrdy. Oǧan Joŋǧariianyŋ özınen, Batys jäne Soltüstık Moŋǧoliiadan, Tibetten, Şyǧys Türkıstannan, Orta Aziiadan barlyq oirat aqsüiekterınıŋ ökılderı keldı. Oirattyŋ torǧauyt taipasyna jatatyn elu myŋ şaŋyraǧyn bastap köşıp baryp, Edıl boiyna, qazaq elınıŋ terıstık-batysyna ornyqqan Ho-Örlük taişy ekı noion ūlymen kep qatysty. Qūryltai Tarbaǧatai audanyndaǧy Ūlan-bura alqabynda öttı. Būl qūryltaidyŋ basty maqsaty bırıkken halhalar (Soltüstık Moŋǧoliia) men oirattardyŋ (Joŋǧariia) negızınde, sony tūǧyr etıp, är ölkedegı handyqtardyŋ özındık imperiiasyn qūru, söitıp ortaq jauǧa qarsy küş jinau, syrttan dūşpan tiısken jaǧdaida özara kömek berudı qamtamasyz etu bolatyn. (Osy şaqta manchjurlar Soltüstık Qytai üşın soǧysqan, Qytaidy jaulap alǧan da, onda manchjurlardyŋ Sin dinastiiasyn ornyqtyrǧan). Qūryltaida handyqtyŋ Kavkazdaǧy ielıkterınen bastap Ündıstan şekarasyna deiıngı barlyq bodandaryna – moŋǧoldar men oirattarǧa, qalmaqtarǧa ortaq, özara kelıspeuşılıkter men qaqtyǧystardy boldyrmauǧa tiıs moŋǧol-oirat zaŋdarynyŋ jinaǧy qabyldandy. Şyŋǧys hannyŋ Iаsasynan bastau alyp, köşpendılerdıŋ ädet-ǧūryp zaŋdaryn boiyna sıŋırgen «Dalalyq Zaŋdar jinaǧy» (İki Saadjin Bichik – Ūly Zaŋdar Kodeksı) dep atalatyn būl zaŋnamalyq qūjat barlyq oirat ielıkterıne küşı jüretın bırtūtas zaŋdardy belgıledı. Sondai-aq, Qūryltaiǧa Buddalyq joǧary dınbasylarynan ǧalym jäne aǧartuşy, oirat älıpbiın (dıni mätınderdegı jazbalardy oŋailatu jäne söileu men jazudy jaqyndatudy közdeitın todo bichig – aiqyn jazu erejesın) jasauşy hoşouyt Zaia-Pandita qatysqan-dy. Ol jasynda Tibetke baryp, buddizmnıŋ qisyny (teoriiasy) men ıs-daǧdysyn üirenuge jiyrma ekı jylyn arnaǧan, odan elıne oralǧannan berı Budda ılımın taratu jolynda belsendı missionerlık jūmys jürgızıp jürgen bolatyn. Sol kezde Batyr qontaişynyŋ bükılmoŋǧol qūryltaiyn ötkızu jaiyndaǧy jobasyn maqūldap, şaqyruyn quana qabyl aldy. Qūryltai onyŋ missionerlık ūmtylysyn zaŋdastyrdy. Oirattardyŋ barşasy ūstanuǧa tiıs bıryŋǧai dın retınde Gelugpa (Raqymşyl) mektebı dästürındegı buddizmdı bekıttı. Qūryltai közdegen basty maqsattyŋ özı moŋǧol tıldes ärtürlı taipalardy buddizm jäne bıryŋǧai qūqyqtyq normalar men zaŋdar auqymynda bırıktırudı jüzege asyratyn qūjat qabyldau edı. Ol jüzege asty.
Batys Moŋǧoliia men Edıl–Jaiyq aralyǧynda (Qalmaq handyǧynda) tūryp jatqan barlyq oirat handary men aqsüiekterınıŋ ökılderı qūryltaida özderı qabyldaǧan şeşımderdı jüzege asyruǧa bır kısıdei qūlşyndy. Olar Qazaq handyǧyna batystan da (Edıldegı Qalmaq handyǧy), şyǧystan da (Joŋǧar handyǧy) üzdıksız şabuyl jasap tūrdy. Jäne, alǧan jerlerın qūzyrlaryna bırjola bekıtıp qoiu üşın, özderınıŋ dıni ǧibadathanasyn – Budda hramyn salyp otyrǧan. (Bügınderı de tarihi oryn retınde aitylyp jüretın Öskemen maŋyndaǧy Ablaikit monastyrı 1654–1656 jyldary salynǧan. Oirattardyŋ ūzyndyǧy bır şaqyrym, enı jarty şaqyrym jerdı alyp jatqan būl dıni ordasyn qazaq jasaqtary 1670 jyly qausatqan. Joŋǧariianyŋ HVIII ǧasyrda jasalǧan kartasyna qaraǧanda, oirattar Jetısuda 58 buddalyq hram men monastyr salǧan).
Küllımoŋǧol qūryltaiynan keiın Joŋǧar handyǧynyŋ qazaq elıne jaŋa da joiqyn basqynşylyq jasamaq nietpen joryqqa daiyndalyp jatqanyna bailanysty, Salqam Jäŋgır Būhara handyǧymen kelıssözder jürgızdı, qyrǧyzdarmen bailanysyn nyǧaitty. Jäne Batyr qontaişy äskerınıŋ qazaq jerıne Joŋǧar Alatauy arqyly basyp kırmek tūsyn aldyn ala bılıp, qorǧanys şaralaryn jasady. Äskerı ışınen sol zamanǧy ozyq oq-därılı myltyqpen qarulanǧan arnaiy ekpındı top jasaqtady. Osy arnaiy jasaqty dūşpannyŋ jolyn tosuǧa bölıp, ekı tau arasyndaǧy qysaŋ tūsqa or qazyp bekındırdı. Äskerdıŋ ekınşı bölıgı beles syrtynda tosqauylda tūrdy. Keŋ taralǧan derekke qaraǧanda, qorǧanystaǧy qazaq äskerınde alty jüz sarbaz, al jaulap aluǧa kele jatqan joŋǧar qolynda elu myŋ adam bolǧan. Batyr qontaişynyŋ būl qaterlı joryǧyna «Dalalyq Zaŋdar jinaǧy» bırıktırgen köptegen oirat noiondary qatysqan, olardyŋ qatarynda şyǧys-moŋǧol (halha) ämırşısı Altan hannyŋ ūly Ombo-Erdeni, sondai-aq, Ho-Örlük taişy jıbergen Edıl qalmaqtary da jürdı degen derek bar. Osy joryqta olar Jäŋgır jasaqtarymen betpe-bet kelgenge deiın Alatau qyrǧyzdarynyŋ bıraz jerın, Şu özenınıŋ joǧarǧy jaǧyndaǧy jūrtty jaulap alǧan-dy. Degenmen qazaq jasaqtarynyŋ közsız erlıgı olardyŋ şapqynşylyǧy aldyna alynbas qamal tūrǧyzdy. Or qazyp bekıngen, myltyqpen qarulanǧan qazaq sarbazdary joŋǧardyŋ qalyŋ qolyna batyl qarsy tūryp, alǧaşqy tegeurındı äskeri toitarys berdı. Az qolmen ülken äskerge tıkelei tötep berudıŋ qiyndyǧyn tüsıngendıkten jasalǧan äskeri aila oŋ nätijege jettı, orlarǧa bekıngen üş jüz jauynger qalyŋ qolǧa myltyqtan oq jaudyrsa, qalǧan üş jüz sarbaz syrtynan şabuyl jasaidy. Aldy-artynan jauǧan oq pen ekı jaqtaǧy taudan tömen qūlatylǧan tastar şapqynşylar qataryn qatty sirettı. Ūzamai qazaqtarǧa kömekke Būqar handyǧynan Samarqan ämırşısı Jalaŋtös bahadür jiyrma myŋ äskerımen keledı (Jalaŋtös Seiıtqūlūly – qazaq batyry, äskerbasy, Samarqan qalasynyŋ Registan keşenındegı säulet önerınıŋ jauhary bolyp tabylatyn Şir-Dor, Tillia-Kary medreselerın saldyrǧan bileuşı, ataqty Äiteke bidıŋ atasy). Kömekke qyrǧyz jasaqtary da jetedı. Tarihta Orbūlaq şaiqasy degen atpen bederlengen osynau 1643 jylǧy ūrysta joŋǧarlardyŋ oisyrai jeŋılgenı belgılı. Būl şaiqasta Jäŋgır han zor qolbasşylyq daryn men äskeri şeberlık tanyta bılgen. Sol daŋqty şaiqastyŋ 350 jyldyǧyn täuelsız Qazaqstan 1993 jyly atap öttı.
Salqam Jäŋgır han Joŋǧar handyǧynyŋ quatyn ädıl baǧalai bıldı, Batyr qontaişynyŋ Edıl qalmaqtaryn, jer-jerdegı barlyq oirat bırlıkterın «İki Saadjin Bichik» negızınde öz handyǧy mūrattarymen tūtastyra alatyn mümkındıkterın esepke aldy. Sondyqtan, bıtım jasap, beibıt kelısımşartqa otyru maqsatymen Joŋǧariiaǧa özınıŋ ūldary Täuke (bolaşaq han) men Apaqty bas etıp ekı ret elşılık attandyrdy. Alaida dauly mäseleler bärıbır şeşımın tappady.
Būl kezde Qytaidaǧy manchjur (jürjen) taipalary qūrǧan Sin dinastiiasy körşı elderdı öz imperiiasyna qosu saiasatyn jürgıze bastaǧan. Olar şyǧysyndaǧy Koreia men oŋtüstıgındegı Vetnamdy jaulaumen jürıp, alǧaşqy kezde Joŋǧariiaǧa nazar audara qoimaǧan edı. Osy jäit oirattardyŋ qazaq elıne joryqtarǧa şyǧa beruıne qolaily boldy. Qazaqtardan kek qaitaru üşın olar 1646 jyly qaitadan atqa qondy, tūtqiyldan şabuyldap, qazaqtardyŋ bırer belgılı tūlǧalaryn bala-şaǧasymen tūtqynǧa tüsırdı, mol oljamen kerı oraldy. Alaida mūndai ūsaq jeŋıs Batyr qontaişyny qanaǧattandyra qoimaǧan. Onyŋ basşylyǧymen Qazaq elıne jaŋa da ülken joryq jasauǧa joŋǧarlar mūqiiat daiyndaldy. Orys patşasynyŋ Sıbırdegıäkımşılıgınen bolaşaq soǧysqa qajet sauyt-saiman, qaru-jaraq, oq-därıler satyp alyndy. Söitıp, 1652 jyly Qazaq handyǧyna taǧy bır ülken joryq jasady. Osy ırı şaiqasta qazaq jasaqtary jeŋılıske ūşyrady. Memleket basşysy retınde kemel saiasatymen, tuǧan elın qorǧauda köregen qolbasşylyǧymen jäne qolyna qaru alyp tıkelei şaiqasqa kıretın eren erlıgımen bükıl Ortalyq Aziia elderı arasynda keŋ tanymal bolǧan Salqam Jäŋgır maidan dalasynda qaza tapty.
Azdaǧan üzılıstermen 18-şı ǧasyr ortasyna deiın jürgen joŋǧar-qazaq soǧysynyŋ 1635 jyldan bastalǧan bastapqy kezı – Jäŋgır han (Esım hannyŋ ekınşı ūly, alǧaşynda taqqa onyŋ ülken ūly Jänıbek otyrǧan) qaza tapqan 1652 jylǧa deiıngı kezeŋı – oirattardyŋ üzdıksız şapqynşylyǧyna toly boldy. Olar Jetısudaǧy, Şyǧys jäne Ortalyq Qazaqstandaǧy şūraily jaiylymdarǧa talasyp, Syr boiyndaǧy sauda joldary men egınşılık aimaqtaryn qolǧa tüsıruge ūmtylǧan edı. «Tört Oirat odaǧynyŋ» Qazaq handyǧynan qonys tartyp aludy maqsat etıp, tolassyz şabuyldaudan taimauy sol şaqta Qazaq memlekettıgınıŋ saqtalyp qalu-qalmau mäselesın tarazyǧa tüsırgen bolatyn. Osyndai qiyn şaqta Jäŋgır hannyŋ ülken saiasatkerlıgı, körşı handyqtarmen diplomatiialyq qatynastar jasauǧa män beruı, äskerın ot-qarumen jaraqtandyra aluy, Būharamen, Samarqan ämırı Jalaŋtös bahadürmen, Tian-Şan qyrǧyzdarymen dostyq qarym-qatynasta boluy, qolbasşylyq daryny men jeke basynyŋ batyrlyǧy qazaq eldıgınıŋ ırgesın būzǧyzbaudy qamtamasyz ettı.
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
