1866 jyldyŋ 5 nauryzy – ūlt kösemı Älihan Bökeihan jaryq dünie esıgın aşqan kün. Qazaq ūltynyŋ el bolyp, halyq bolyp boi tüzeuı üşın bar ǧūmyryn sarp etken, halyq kökıregıne jaryq säule şaşu üşın jarǧaq qūlaǧy jastyqqa timegen Älihan Bökeihannyŋ bırtūtas «Alaş» ideiasyn ūsynuy halyqty bır jūdyryqqa jūmyluǧa, ūlt bolyp ūiysuǧa bastaǧan edı. Amal ne, totalitarizm ūlt kösemderınıŋ būl ideiasyn jüzege asyruǧa jol bergen joq, 70 jyl boiy atyn atauǧa tyiym saldy. Biyl 150 jyldyǧy atalyp ötıletın Älihan Bökeihannyŋ qazaq üşın jasaǧan ūlanǧaiyr eŋbegı qalai baǧalanuda? IýNESKO tarapynan qoldau tauyp otyrǧan mereitoi qalai ötkızılmek? Osy jäne özge de ūlttyŋ ūly mäselelerı jaiynda alaştanuşy ǧalym, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Sūltan Han Aqqūlymen äŋgımelesudıŋ sätı tüsken edı.
– Biyl Älihan Bökeihannyŋ tuǧanyna 150 jyl. Saiasi tūrǧydan Älihan Bökeihanovtyŋ saiasi qairatkerlıgıne qandai baǧa berıldı dep oilaisyz?
– Jalpy, HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy ūlt-azattyq qozǧalysqa ǧylymi jäne tarihi tūrǧydan baǧa berılıp jatyr. Degenmen, jan-jaqty tolyq baǧa berıldı dep aita almaimyz. Öitkenı «Alaş» qozǧalysynyŋ, «Alaş» avtonomiiasynyŋ, «Alaş» ideiasynyŋ, «Alaş» partiiasynyŋ tarihi maŋyzy älı tereŋ zerttelgen joq. Täuelsızdıgımızdıŋ şirek ǧasyrlyq tarihynda «Alaşorda» qozǧalysyna saiasi baǧa beru jaily talpynys ta bolmai otyr. Älihan Bökeihannyŋ aty bızde «Alaş» ideiasymen qatar auyzǧa alynady. Älihan Bökeihan desek, «Alaş» qozǧalysy, «Alaş» qozǧalysy desek, Älihan Bökeihandy oiymyzǧa alamyz. Öitkenı ūlt-azattyq qozǧalysy men Älihan Bökeihan aty bıte qainasyp ketken. Bız bügıngı Qazaqstannyŋ negızı «Alaşorda» avtonomiiasynan bastau alatynyn eskere bermeimız.
– «Jas Qazaq ünı» gazetınde zaŋ ǧylymdarynyŋ kandidaty, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Sabyr Qasymovtyŋ «O nasionalnom geroe Alihane Bokeihanove» atty maqalasy jaryq kördı. Sol maqalada Älihan Bökeihanǧa Qaraǧandy qalasynan köşe berılmegendıgı jaiynda jazylady. Condai-aq, atalmyş maqalada Älihan eŋbekterınıŋ, ol turaly zertteu kıtaptarynyŋ eşqandai memlekettık tapsyryspen basylmaǧandyǧy aitylady. Sonda özı tuǧan qaladan köşe atauyn beruge saraŋdyq tanytuymyzdyŋ syry nede dep oilaisyz?
– Sabyr myrzanyŋ sözınıŋ jany bar. Degenmen, mäselenıŋ ädıldıgın aitqan jön. Älihan Bökeihan şyǧarmalarynyŋ 9 tomdyǧy şyqty. Alaida sonyŋ özın yryŋ-jyryŋ qylyp üş jylda äzer şyǧardyq. Mäselen, 2009 jyly alǧaşqy üş tomdyǧy, 2010 jyly törtınşı-besınşı tomy, 2013 jyly qalǧan tört tomy jaryq kördı. Al qalyŋ oqyrman köpşılık odan beihabar. Sebebı Qazaqstanda äleumettık-saiasi maŋyzy bar ädebietter bar bolǧany 2 myŋ dana taralymmen şyǧady. Qazaqstan halqynyŋ jalpy sany 17,5 million bolsa, solarǧa arnalǧan 12 myŋ kıtaphana bar eken. Al jaŋaǧy ǧylymi köpşılık, tanymdyq kıtaptar bar joǧy ekı myŋ danamen jaryq köredı.
– Jalpy, alaştanuda, älihantanuda bızdıŋ ūlttyq ǧylym qandai jetıstıkke jettı dep oilaisyz? Jetken jetıstıgımız ne, kemşılıgımız nede? Jüielı zertteu bar ma?
– Jüielı zertteuler bar. Ony joqqa şyǧara almaimyz. Osy salamen qanşama tarihşy, filolog, jazuşy, t.b. da mamandyq ielerı ainalysyp jür. «Alaş» ideiasynyŋ negızgı maŋyzy nede? «Alaşorda» ükımetınıŋ közdegen maqsattarynyŋ qaisysy qazır jüzege asty? 1917 jyldyŋ 12 jeltoqsanynda «Alaş» avtonomiiasynyŋ joǧarǧy atqaruşy bilıgı – «Alaşorda» ükımetınıŋ qabyldaǧan eŋ alǧaşqy Qaulysy ne turaly edı? Jappai bılım beru, ǧylymdy damytu bolatyn. Tıptı, 1941-1945 jyldardaǧy II Düniejüzılık qandy soǧys jyldarynyŋ özınde Keŋester odaǧy ǧylym, bılımge bölınetın qarjyny qysqartqan emes. Al Qazaqstan täuelsızdık alǧan şirek ǧasyrda Qazaqstannyŋ orta jäne joǧary bılımı de, ǧylymy da bırşama tömendep ketkenı aityluǧa tiıs şyndyq. Jaqynda ǧana Qazaqstannyŋ Bılım jäne ǧylym ministrı auysty. Osy şirek ǧasyr aralyǧynda Qazaqstannyŋ Bılım jäne ǧylym ministrı on tört ret auysyp otyr. Demek bır de bır ministr ekı jyldan artyq otyrmaǧan. Är ministr kelgen saiyn, öz reformasymen keledı. Aldyŋǧy ministrdıŋ qolǧa alǧan ısı aiaqsyz qalady. Būdan soŋ, Täuelsız Qazaqstannyŋ ǧylymy men bılımı qalai jetıledı? 2016 jylǧy respublikalyq biudjetten ǧylymǧa bölıngen qarjynyŋ 2014 jylǧydan asyp ketkenı şamaly. Joǧary oqu ornynyŋ janyndaǧy ǧylymi zertteu instituttary azdy-köptı jalaqysyn alyp otyr. Al Bılım jäne ǧylym ministrıne qarasty Şyǧystanu instituty, Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty jalaqylaryn uaqytyly ala almaidy. Demek, qazaq ǧylymyna jetkılıktı köŋıl bölmei, ol öz därejesınde damymaidy.
– Älihan Bökeihannyŋ 150 jyldyǧyn IýNESKO kölemınde atap ötu turaly äŋgımeler aityla bastap edı. Būl ıs qalai jüzege asuy mümkın?
– 2015 jyldyŋ qaraşa aiynda Parijde halyqaralyq IýNESKO ūiymynyŋ 38 sessiiasynda Qazaqstan tarapynan kelıp tüsken Älihan Bökeihannyŋ 150 jyldyǧyn halyqaralyq deŋgeide atap ötu jaily ūsynys qaralyp, qabyldandy. Osy jaily «Aq jol» demokratiialyq partiiasynyŋ parlamenttık fraksiiasy Premer-ministr Kärım Mäsımovtıŋ atyna deputattyq saual joldap: «Älihan Bökeihannyŋ saiasi tūlǧasyna IýNESKO deŋgeiınde köŋıl audaryp otyr eken. Al bızdıŋ Ükımet būǧan qalai qaraidy? Ükımettık komissiia qūrylyp, būl mereitoi memleket deŋgeiınde toilana ma?», – dep sūrady. Oǧan Premer-ministrden arnaiy jauap keldı de. Onda: 2016 jyldyŋ biudjetınde būl mereitoiǧa qarjy qarastyrylmaǧan. Älihan Bökeihannyŋ 150 jyldyǧyn atap ötu jaily memlekettık komissiia qūrudy bız qisynsyz dep sanaimyz. Sol sekıldı memlekettık mekemeler, 2016 jyly özderınıŋ aǧymdaǧy josparlary boiynşa atap ötedı» delıngen.
Aqpan aiynyŋ basynda Mädeniet jäne sport ministrı Arystanbek Mūhamediūly Parlamenttıŋ kezektı bır otyrysynan keiın, jurnalisterge «Älihan Bökeihannyŋ 150 jyldyǧyn atauǧa memleketten qarjy bölınetın boldy» dep aityp qapty. Ony jurnalister jer-jahanǧa jariialap, süiınşı de sūrap jıberdı. Bıraq, Premer-ministr būl şaraǧa qarjy bölınbegenın aityp otyrsa, Mädeniet ministrı joq qarjyny qaidan tauyp beruı mümkın? Onyŋ üstıne, Almatydaǧy bır baspa üiı Älihan Bökeihannyŋ kıtabyn memlekettık tapsyrys boiynşa şyǧarudy sūrap Mädeniet jäne sport ministrlıgıne hat jazady. Oǧan osy ministrlıktıŋ vise-ministrı qarjy joq degen jauap qaitarady. Sol sebeptı de, biyl Älihan Bökeihannyŋ 150 jyldyǧy IýNESKO deŋgeiınde atalyp ötedı degenge kümänım bar.
– Sızder Älihan Bökeihanovtyŋ mereitoiyn atap ötu üşın elden qarjy jinauǧa kırıstıŋızder. Būl aksiia qalai jürıp jatyr? Jalpy, mereitoidy atap ötuge jetkılıktı qarjy jinaluy mümkın be?
– Jaŋa jyldyŋ aldynda L. N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ janyndaǧy «Alaş» ǧylymi zertteu institutynyŋ bastamasymen eldegı barlyq alaştanuşy ǧalymdar, onyŋ ışınde Parlament deputattary bar, qoǧam qairatkerlerı bar, bärımız bas qosyp, Älihan Bökeihannyŋ 150 jyldyq mereitoiyn qalai atap ötetınımızdı aqyldasyp, 67 punktten tūratyn ūsynys daiyndadyq. Sonyŋ bırneşeuın atar bolsam, Älihan Bökeihannyŋ 150 jyldyǧyna arnalǧan arnaiy moneta şyǧaru, Qazaq poştasynda arnaiy marka şyǧaru. «Qazpoşta» markını şyǧaruǧa kırısken körınedı. Öitkenı maǧan markanyŋ eskizın joldady. Al monetany Ūlttyq bank şyǧara ma, şyǧarmai ma, ol jaǧy belgısız. Älihan Bökeihannyŋ atynda Qaraǧandy qalasynda köşe joq. Onyŋ esesıne, Lenin köşesı men Oktiabr audany bar. Osy bır ataulardy Älihan Bökeihannyŋ atymen atasa. Älihannyŋ kındıgı kesılgen Aqtoǧai audanynda Taldy bi, Qasym qystaǧy degen jerler bar. Älihannyŋ äke-şeşesı, ata-babalary tūrǧan jer. Sol jerge Älihanǧa arnalǧan keşendı memorialdy keşen tūrǧyzu, Almaty qalasyndaǧy Agrarlyq universitetke, Almaty qalasyndaǧy tūŋǧyş metroǧa Älihan atyn beru, Almatydaǧy ülken alaŋdardyŋ bırıne «Alaş» alleiasyn aşyp, sonyŋ qaq ortasyna Älihannyŋ zäulım eskertkışın ornatu turaly ūsynystar aityldy. Däl osyndai hattar Qaraǧandy, Şyǧys Qazaqstan oblystarynyŋ jäne Astana qalasynyŋ äkımderıne joldandy. Astana qalasyndaǧy sol jaǧalauda rezervte tūrǧan bes daŋǧyl bar. Sol daŋǧyldyŋ bırıne Älihan Bökeihannyŋ esımı berılse, sol jaǧalaudaǧy eŋ körnekı jerdıŋ bırıne taǧy da «Alaş» alleiasyn aşyp, onda da Älihan eskertkışın ornatsa degen ūsynystar aityldy.
– Sız bır maqalaŋyzda Semei qalasynyŋ atauyn «Alaş» dep atau turaly ūsynys aitasyz. Būl ūsynysty qaida joldadyŋyz? Ol qanşalyqty qoldau tapty?
– Semei qalasy qazaq örkenietı üşın öte erekşe qala. Ol «Alaşorda» ükımetınıŋ, iaǧni 1917 jyldyŋ jeltoqsanynan 1920 jyldyŋ qyrküiegıne deiın Qazaqstannyŋ tūŋǧyş astanasy bolǧan Semei qalasyna Alaş esımın berse, ol – Älihannyŋ 150 jyldyǧyna da, kelesı jyly toilanǧaly otyrǧan «Alaş» qozǧalysynyŋ 100 jyldyǧyna da keremet eskertkış bolar edı. Semei qalasynyŋ atyn «Alaş» dep özgertu üşın köp qarajattyŋ qajetı de joq. 1917 jyldyŋ jeltoqsan aiynda ötkızgen ekınşı jalpyqazaq sezınıŋ qaulysy bar. Osy qaulyny arada 100 jyl ötkende jüzege asyrsa, jetıp jatyr. Būl jalpy qazaqtyŋ tılegı bolatyn. Basqa qaulynyŋ qajetı de joq.
– Alda «Alaş» qozǧalysynyŋ 100 jyldyǧy kele jatyr. Būl da eleusız qala ma?
– Ol jaǧy belgısızdeu. Älihan Bökeihandy bükıl elder älemdık tūlǧa retınde moiyndap otyr. Alda nauryzdyŋ 5-ı – Älihan Bökeihannyŋ tuǧan künı eskerusız qalaiyn dep otyr. Al tuystas, bauyrlas Türkiia respublikasynda nauryzdyŋ 4-ınde Gazi universitetı men IýNESKO-nyŋ Türkiiadaǧy klasterlık biurosy bırlesıp halyqaralyq konferensiia ötkızgelı jatyr. Būnyŋ syry nede? Barmaq şainatatyn jaǧdaida otyrmyz.
– «Alaş» ideiasy ǧylymi ainalymǧa engenımen, saiasi tūrǧydan eşteŋe ıske aspady deisız. Bır eŋbegıŋızde «Älihan Bökeihan Qazaqstandy Japoniianyŋ deŋgeiınde memleket jasaǧysy keldı. Sol üşın Japoniianyŋ tyŋşysy retınde qudalanady» dep jazasyz. Arystardyŋ Japoniianyŋ damu ürdısın Qazaqstanǧa äkelu turaly ideiasyn tarqatyp aityp ötseŋız…
– Ärine, Älihan Bökeihanǧa «japon tyŋşysy» dep aiyp taǧuǧa tyrysqan. Sondai aiyp taǧylǧanda Älihannyŋ keremet jauap qaitarǧany turaly alaştanuşy ǧalym Tūrsyn Jūrtbai ädemı jazady. Sol sebeptı de oǧan «japontanuşy» degen aiyp taǧylady. Al onyŋ üzeŋgılesterıne, Ahmet Baitūrsynūly jäne basqalarǧa «japon tyŋşysy» degen aiyp taǧylǧany ras. Olardy ölım jazasyna kesuge sebepker bolǧan aiyptyŋ bırı de osy edı. Älihan bastaǧan alaş qairatkerlerı Japon täjıribesıne qatty qyzyqqan. Söitıp, Qazaq dalasyn Japoniia men Batys Europa elderınıŋ deŋgeiıne 20-25 jylda jetkızudı naqty josparlady. Eger Japoniiany 1868-1889 jyldar aralyǧynda, iaǧni jiyrma bır jylda artta qalǧan feodaldyq memleketten älemnıŋ eŋ quatty elderınıŋ bırıne ainaldyrǧan «Meizi jaŋǧyruy» desek, «Alaş» ideiasy osy baǧdarlamanyŋ qazaqşa balamasy bolatyn. Alaş arystary qazaq dalasyn 20-25 jyldyŋ ışınde älemdegı eŋ quatty elderdıŋ bırıne ainaldyrǧysy keldı. Ol sondai-aq, Batys Europanyŋ da damu ürdısın ülgı etıp alǧysy keldı. Germaniia, Daniia, Angliia, AQŞ, Şveisariia, Australiianyŋ täjıribesın mūqiiat zerttedı. Älihan 1910 jyly «Qazaqtar» atty tarihi-tanymdyq ocherk jazdy. Onda ol qazaq mädenietın Europa deŋgeiındegı mädenietke jetkızudı naqty josparlaidy. 1924 jyly «Teŋdık» gazetıne şyqqan «Ülgı alyŋyzdar, Daniia kooperativı jäne el şaruaşylyǧy» degen eŋbegınde Daniianyŋ 1878 jyldan 1900 jylǧa deiıngı aralyqta agroönerkäsıbı eŋ damyǧan elge ainalǧany turaly aitylady. Älihan osylardy köldeneŋ tarta otyryp, Qazaq elın de eŋ damyǧan agrarlyq jäne önerkäsıbı bar elge ainaldyrudy közdegen. Būl «Alaş» baǧdarlamasynyŋ bırden bır strategiialyq maqsaty bolatyn.
– Jalpy, aştyq bolmaǧanda, halyq quǧyn-sürgınge ūşyramaǧanda, soǧys bolmaǧanda qazaqtardyŋ sany bügınde kem degende 30 millionǧa jeter edı degen de äŋgımeler aitylyp jatady ǧoi.
– 1897 jyly Resei imperiiasynda tūŋǧyş halyq sanaǧy bolyp ötedı. Älihan Bökeihannyŋ «Qazaqtar» atty eŋbegınde ana tılım – qazaq, ūltym – qazaq dep aitqan adamdardyŋ sany 4 million 84 myŋ adam bolǧan. «Bıraq, – deidı Älekeŋ, – osy halyq sanaǧynda qazaqtar ūldarynyŋ sanyn jäne malynyŋ sanyn kemıtıp körsetken». Sebebı jūrt balalaryn armiiaǧa alyp ketedı dep qoryqsa, köp malǧa köp salyq salynady dep qoryqqan. 1917 jyly «Alaş» avtonomiiasyn jariialarda Älihan Bökeihan, Mırjaqyp Dulatūly jäne Ahmet Baitūrsynūly üşeuınıŋ «Alaş azamattaryna» degen ündeuı jaryq kördı. Sonda: «Baiaǧy ädetpen balalaryŋyzdyŋ sanyn, maldaryŋyzdyŋ sanyn jasyryp qalatyn zaman öttı. Eger bızdıŋ halqymyzdyŋ sany az bolatyn bolsa, bükıl Resei qūryltaiyna qatysatyn deputattarymyzdyŋ sany da kem bolady. Eger malymyzdyŋ sanyn kem körsetsek, onda bızge bölınetın jer normasy da azaiady» degen. 1897 jylǧy esep boiynşa, Hiua, Būqaradaǧy özbekter men täjıkterdıŋ jalpy sany bır millionǧa jetpegen. Älihannyŋ 1924 jyly «Eŋbekşı qazaq» gazetınde «Qazaq qanşa?» degen maqalasy jaryq köredı. Sonda ol 1897, 1907, 1914 jylǧy esepterdı aita kelıp, I düniejüzılık soǧys bastalarda qazaqtyŋ sany alty million tört jüz jetpıs myŋ bolǧan edı deidı. Arada on jyl ötkende qazaqtyŋ sany pälenşe boluy tiıs edı, bıraq 1916 jylǧy köterılıs, azamat soǧysy, 1921-1922 jylǧy aştyq qazaqtyŋ tabiǧi ösımın joidy da, qazaqtyŋ sany osy alty million jarymnyŋ ainalasynda qaldy deidı.
– Zertteulerıŋızde Älihan Bökeihannyŋ mason qozǧalysynda bolǧandyǧy jaiynda aitasyz. Ol müşesı bolǧan kadet partiiasy masondardyŋ partiiasy bolǧan delınedı. Ol osy partiianyŋ qatarynda 12 jyl bolady. Keiınnen tastap şyǧyp, «Alaş» qozǧalysyn qūrady. Būǧan ne türtkı boldy?
– 1837-1847 jyly patşa otarşyldyǧyna qarsy Kenesary hannyŋ köterılısı, hannyŋ qaiǧyly qazaǧa ūşyrauyna bailanysty sätsız aiaqtalady. Osy köterılıs sätsızdıgınıŋ saldaryn tereŋ zerttegen bırden bır qazaq bolsa, ol – Älihan Bökeihan bolatyn. Söitıp, ol älemdegı eŋ alyp, eŋ otarşyl Resei imperiiasyna qarsy qaruly köterılıs jeŋıske jete almaitynyn jäne ony bükıl qazaq qoldai qoimaityndyǧyn tüsınedı. Sol sebeptı ol Patşa ükımetıne beibıt, saiasi küş arqyly qarsy tūruǧa ūmtylady. Ol küş bılım ekenın jaqsy tüsıngen. Onyŋ osy küres jolynda tüigenı, Reseidegı samoderjavielık bilıktıŋ özın tübegeilı reformalamai, qazaqtardyŋ eşqaşan ūlttyq täuelsızdıgın ala almaityndyǧyna köz jetkızgen. Sol sebeptı Älihan Reseidıŋ özın reformalauǧa küş salady. Ol 1905 jyldan 1917 jylǧy Aqpan töŋkerısıne deiın sol kezdegı Reseidegı eŋ ırı, eŋ yqpaldy partiia, Konstitusiialyq demokratiialyq partiia – halyq bostandyǧy partiiasy dep te atalǧan, kadet partiiasyna müşe bolyp kıredı. 1912 jyldan 1917 jyldyŋ şıldesıne deiın osy partiianyŋ ortalyq komitetınıŋ müşesı bolǧan. Ol 1906 jyly Semei qazaqtary atynan I memlekettık Dumaǧa sailanǧannan keiın, ol Resei imperiiasyndaǧy mason ūiymyna müşe bolyp qabyldanady. Öz maqsaty men masondardyŋ alǧa qoiǧan maqsatynyŋ ūştasatynyn sezgennen keiın, olardyŋ ūsynysyn qabyl alady. HH ǧasyr basyndaǧy Resei masondyǧynyŋ atasy, professor Maksim Maksimovich Kovalevskii degen kısı. Onyŋ 1906 jyly Fransiiadan emigrasiiadan oralǧanda aitqan bır sözı bar, samoderjavienı tek masondyq qana jeŋe alady. Demek, Älihan men mason ūiymynyŋ maqsaty bıreu – ekeuı de Reseidegı samoderjavielık monarhiialyq bilıktı qūlatu. Ol Kadet partiiasyna ömırınıŋ soŋyna deiın müşe bolamyn dep uäde bergen joq. Aqpan töŋkerısı Reseidegı samoderjavielık bilıktı qūlatty. Resei konstitusiialyq memleket boluǧa aiaq basty. 1917 jyldyŋ qaraşa aiynda Bükılreseilık qūryltai jinalysyna sailau boldy. Osy sailauda Reseidı demokratiialyq, federativtı, parlamenttık respublika dep jariialauǧa tiıs bolatyn. Ol özınıŋ aldyna qoiǧan bır josparyna qol jetkızdı. Endı ekınşı ärı basty maqsaty – «Qazaq» avtonomiiasyn qūru jolyndaǧy kürestı bastauǧa bel şeşıp kırısedı. Söitıp, «Alaş» qozǧalysyn, ūlttyq partiiasyn qūrady. 1917 jyldyŋ 12-17 qaraşasynda Bükılreseilık qūryltai jinalysyna sailau bolǧanda, qazaq dalasynda üş partiia dauysqa tüsken. Olar: Bolşevikter men menşevikterdıŋ sosial-demokratiialyq partiiasy, Kölbai Tögısov bastaǧan «Üş jüz» partiiasy jäne Älihan Bökeihan bastaǧan «Alaş» partiiasy. Sol sailaudyŋ nätijesınde, qazaqtan 43 deputat sailanady. Sonyŋ bärı «Alaş» partiiasynyŋ ökılderı bolady. Būl sailau qazaqtyŋ bır ūlt bolyp qalyptasqanyn däleldegen sailau boldy. Öitkenı qazaqtyŋ bärı «Alaş» partiiasyn qoldady. Eşqandai jüzge bölınu baiqalǧan joq. Būl tarih altyn ärıptermen jazyluy tiıs tarih. Qazaqty ūlt retınde ūiystyra bılgen kım? Älihan Bökeihan!
– «Alaş» ideiasyn zertteuşılerdıŋ arasynda olardyŋ özara bırlıgı, ideia bırlıgı bolmaǧandyǧyn aitatyndar kezdesedı. Mūstafa Şoqai, Tūrar Rysqūlov «Türkıstan» ideiasyn jaqtady dep aitady…
– Tarihşylardyŋ şatasyp ta, jūrtty şatastyryp ta jürgen bır mäselesı bar. Ol «Alaş» partiiasynyŋ ışındegı pıkır erkındıgın, ideia erkındıgın tüsınbeuı. Mysaly, 1917 jyly II jalpy qazaq sezınde Halel jäne Janşa Dosmūhamedūly bastaǧan ziialylar toby «Alaş» avtonomiiasyn bırden jariialaiyq deidı. Ekınşı, Älihan bastaǧan basym köpşılıgı qūryltai jinalysyn küteiık dep daulasady. Söitıp, «Alaş» avtonomiiasy jariialandy. Būl Alaş qairatkerlerı arasyndaǧy dau-damai emes, taktika mäselesındegı dau boldy. Kerısınşe, būl «Alaş» partiiasynyŋ ışınde oi erkındıgı, pıkır erkındıgı bolǧandyǧyn körsetedı. Iаǧni, «Alaş» qazırgı zamanǧa sai demokratiialyq partiia bolǧan. Ekınşıden, «Alaş» avtonomiiasy qūrylǧannan keiın, ekınşı jalpy qazaq sezı «Alaşorda» ükımetıne 1 aidyŋ ışınde Syrdariia, Kaspii maŋyndaǧy qazaqtar bızge qosyla ma, joq pa, sony anyqtap, «Alaş» avtonomiiasyn jariialaŋyzdar degen erık berdı.
– Kenesary men Älihan Bökeihandy täuelsızdık üşın ūlt- azattyq qozǧalysyn bastaǧan batyrlar retınde qatar qoiasyz. Ärı olardyŋ mürdesı men basyn tappai, Qazaqtyŋ ruhyn qaitara almaisyz degen pıkırdesız. Ony ızdeuden qandai da bır nätije bar ma?
– Qazaq «Ölı razy bolmai, tırı baiymaidy» deidı. Bız ata-babalarymyzdyŋ ruhyna, äruaǧyna tabynyp ösken qazaqpyz. Äruaqtarymyz riza bolmasa, bızdıŋ ısımız de ılgerı baspaidy. Būl bızdıŋ ūlttyŋ özıne tän qasiet. Basqa halyqtardan erekşelep tūratyn da osy qasietımız. 2014 jyly Ombyǧa baryp kelgennen keiın Kenesarynyŋ bas süiegıne bailanysty tyŋ mälımetterdı jariialadym. Sol maqalany bır künde 15 myŋ adam oqyǧan. Būl degenıŋız bızdıŋ jastarymyzdyŋ arasynda tūlǧalarymyzǧa, äruaqty qairatkerlerımızge degen qyzyǧuşylyqtyŋ öte küştı ekenın bıldıredı. Eger sol Kenesary hannyŋ basy men denesın tauyp, Astana qalasyndaǧy ūlttyq panteonǧa zor qoşemetpen jerlesek, bızdıŋ qasiettı tūlǧalarymyzǧa degen zor qoşemet, zor qūrmet qalyptaspai ma? Jastarymyzdyŋ ūlttyq ruhy bır serpılıp qalar edı. Ötken tarihymyzdy qasterlei almasaq, bolaşaǧymyz da bolmaidy. Älihannyŋ bas süiegın ızdeudıŋ qajetı joq. Ony 1937 jyldyŋ 27 qyrküiegınde atu jazasyna keskennen keiın, sol künı onyŋ süiegın Mäskeude ziratta örtep, sol jerdegı №1 şūŋqyrǧa basqa bes myŋnan astam adamnyŋ külımen bırge jerleptı. Ol jerde Nyǧmet Nūrmaqūlynyŋ da süiegı jatyr. Al Kenesaryǧa keler bolsaq, Reseidıŋ öte qūndy jädıgerlerdı saqtaityn «Gohram» degen mekemesı bar. Kenesarynyŋ bas süiegı ǧana emes, onyŋ köterılısıne qatysty bırneşe qanjary, Qūran-Kärım, Kenesary äskerınıŋ tulary, bas-aiaǧy üş jüzge juyq jädıger Reseidıŋ memleket qamqorlyǧyndaǧy «Gohram» muzeiınde. Mäsele Reseidıŋ bermei otyrǧanynda emes, mäsele Qazaqstannyŋ sūrai almai otyrǧanynda. Ony qaitaruǧa qūlyqtylyq tanytyp otyrǧan joqpyz. Sergei Maslov degen orys jazuşysynyŋ jazuyna qaraǧanda, Kenesarynyŋ bas süiegınıŋ maŋdai tūsyna patşalyq Reseidıŋ mörı basylǧan. Men būl derektı Ombyǧa barǧanymda tapqan edım. Ol eşqaşan öşpeidı. Iаǧni ony eşqandai basqa bas süiekpen şatastyra almaidy. Resei Qazaqstannyŋ strategiialyq ärıptesı. Sol jaǧdaidy paidalanyp, mūraǧattaǧy tarihymyzǧa qatysty jädıgerlerdı nege talap etpeske?
– Älihan Bökeihannyŋ tegıne bailanysty bır saual. Köbımız «Älihan Bökeihanov» dep jazamyz. Älihan öz şyǧarmalarynda «Bökeihan»dep jazdy ma, joq «Bökeihanov» dep jazdy ma? Sızdıŋşe, qalai jazǧanymyz dūrys?
– Dūrysy Älihan Nūrmūhanūly Bökeihan. Ol kısınıŋ 1900 jyly «Dala uälaiatynda» şyqqan maqalasyndaǧy qoltaŋbasy töte arab ärpımen jazylǧan, Bökeihan dep qol qoiǧan. Ol 1890 jyly Ombydaǧy tehnikalyq uchilişenı bıtırgende, sol oqu ornynyŋ direktory Tabakovqa jazǧan bır ötınışı bar. «Menıŋ naǧyz tegım – Nūrmūhamedūly emes, Bökeihan» delınedı onda. Patşalyq Reseidıŋ ūstanǧan bır saiasaty kez kelgen tegıne «ovty» qosyp otyrǧan. Būl orystandyru saiasatynyŋ öte qitūrqy tetıgı. Bızdıŋ älı «ov»-tan airyla almai otyrǧanymyz qūldyq sana sezımnıŋ körınısı. Bıraq bız ony qūldyq sana sezımnıŋ äserı dep oilamaimyz. Ūlttyq sana sezım osyndai maida-şüideden bastalady. Bız aty-jönımızdı jöndei almasaq, basqa ülken ısterdı tyndyra almaimyz.
Äŋgımelesken Esengül KÄPQYZY, "Türkıstan".
