Elımızdıŋ bas basylymy «Egemen Qazaqstanda» (№15 (28743), 26 qaŋtar, 2016) belgılı aqyn Äbubäkır Qairannyŋ «Ūlttyŋ ekken egını. Ol – ūranyn ūlyqtap, tuyn köteretın ūrpaǧy» atty kölemdı maqalasy jariialanǧan eken. Maqalany bır demmen oqyp şyǧyp oiǧa qaldyq, ızın suytpai qolymyzǧa qalam alyp, materialda köterılgen özektı mäselelerdıŋ bırıne öz pıkırımızdı bıldırudı jön kördık.
Rasynda, ūrpaq taǧdyryna jauapty ekendıgın jiı esten şyǧaryp alamyz. Ötırık deseŋız, jappai sany artqan tastandy balalardy, öz-özıne qol jūmsaǧan jetkınşekterdı, özımen qoimai, säbilerınıŋ sanasyn dınmen ulaǧan ata-analardy alǧa tartsaq ta jetkılıktı. Älı özındık dünietanymy qalyptaspaǧan jas balalardy aqparattyq qorǧau mäselesı mülde jolǧa qoiylmaǧan. Mäselenki, internet jelısınde «İsa Mäsıh merekesı», «Jaŋa Qojanasyr» tärızdı şeteldık qarajatqa tüsırılgen dıni mändegı, qazaq tılındegı, balalarǧa arnalǧan animasiialyq filmder örıp jür. «Qazaqşa multfilmder» dep ızdeu tetıgın bassaŋyz, qazaq ertegılerımen qatar osyndai dünieler de qaptap şyǧady. Ata-ana üidegı türlı jūmyspen ainalysyp jürıp, «Iýtub» internet jelısınde bırınen keiın bırı kezektesıp berılıp jatatyn multfilmderdıŋ män-mazmūnyn tekserıp otyrmaidy. Bala jylamasa, jūmysqa kedergı jasap, aiaqqa oralmasa bolǧany…
Mekteptı bıtırıp, ömır jolyna jaŋa qadam basqan jas tolqyn qalaǧa kelgende aldynan negızınen ekı airyq jol tūrady. Bırı tüngı klub aralap, jeŋıl jürıske tüsu, ekınşısı dıni aǧymdardyŋ jetegıne eru. Būl ekı baǧyttan otbasynda ūlttyq tärbie alǧan jas örender ǧana aman qaluy mümkın. Bıraq, olardyŋ özınıŋ tanym-tüsınıgı tolyq qalyptaspaǧandyqtan, «äiteuır, atalarymyz ūstanǧan mūsylman dını ǧoi», dep islamnyŋ ışındegı radikaldy aǧymdardyŋ qūrǧan qaqpanyna ılıgıp jatady. Sabaq bastalatyn qyrküiek aiynan bastap internat, kolledj, universitet jataqhanalarynda Mäulıt, Oraza (auyzaşar), Qūrban ait jäne taǧy basqa dıni merekelerdı syltau etıp terıs aǧymdar studentterdı jymysqy maqsattaryna tartu baǧytynda astyrtyn jūmystar jürgızedı. Jany jaqsylyqqa qūmar jastardyŋ alyp-ūşqan taza köŋılın basqa arnaǧa būryp, ataǧy aspandaǧan tūlǧalardyŋ «meiırımımen», «şapaǧatymen» bauyrǧa basady. Jaqsy men jamandy tolyq aiyra almaityn balalar jalǧan dınge airandai ūiyp, senedı. Al bız osyndai kerı baǧyttaǧy dıni nasihattarǧa qarsy qandai şaralar ūiymdastyryp jatyrmyz? Eşqandai… Olar qarajattary şaş-etekten, qysylǧandarǧa qamqor bola alady, asta-tök dastarqan jaiady… Bız bolsa, «sen timeseŋ, men time, badyraq közdıŋ» keipınen arylar emespız. Özımızge kesırı timese de, bolaşaq ūrpaq sorlaityndyǧyn nege tüisınbeimız?
Osy künge deiın jastardy aqparattyq qorǧau baǧytynda jüielı jūmys joq. Bır kezderı «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı» qoǧamdyq qory universitetterde tarihşylarmen, etnograftarmen kezdesuler ötkızıp, ūlttyq sanany oiatuǧa tyrysqan edı. «Jalǧyzdyŋ ünı, jaiaudyŋ şaŋy şyqpas» degendei, qoldau joq bolǧan soŋ ol taraptaǧy jūmys toqtap qaldy. Tura osy qoǧamdyq qor dästürlı än konsertterın ötkızu arqyly jastardyŋ sanasyna Bırjan sal, Aqan serı, Mūhit, Jaiau Mūsa, Ükılı Ybyrai, Baluan Şolaq tärızdı tūlǧalardy sıŋıruge tyrysyp keledı. Olardyŋ qairatkerlıgın, önerpazdyǧyn jas tolqynǧa ülgı etuge äjeptäuır küş jūmsaldy. Osy jobany qolǧa alǧan jastardyŋ jetekşısı retınde aitarymyz, universitetterde ärı aqyn, ärı änşı, ärı kompozitor bolǧan ūly tūlǧalardyŋ esımın ömırınde estımegen jas tolqyn ösıp kele jatqandyǧyn baiqadyq. Mäselen, özımızden «Aqan serı degen kım?», «Mūhit degen qandai änşı?» dep sūrauşylar köp boldy. Esesıne, özımızdıŋ ūlttyq klassikalyq önerımızdı mensınbeitın elımızdıŋ teleefirlerın jartylai jalaŋaş estradalyq änşıler jaulap aldy. Ūlttyq qūndylyqtardyŋ ornyn arzan, jeŋıl dünieler, ruhani azyp-tozu basty. Dästürlı än-küi önerınıŋ ökılderı de bır kündı bır künge äreŋ jalǧap jür. Olardy jūmyspen qamtuǧa baǧyttalǧan memlekettık baǧdarlama joq. Endı qazaqtyŋ klassikalyq ūlttyq önerınıŋ qalaişa kösegesı kögeredı?
1920-1930 jyldardaǧy aşarşylyq jäne repressiia kezınde halqymyzdyŋ 70 paiyzǧa juyǧy qyrylyp ketkendıgı bügınde aiqyndalyp otyr. Qyrylǧandardyŋ ornyna özge ūlttardy qonystandyryp, tegı belgısız dübära halyq jasau jospary bolǧan edı. Ūltaralyq neke nasihattalyp, el özınıŋ ata-baba jolynan ainyp, tılın, dılın ūmytuǧa şaq qaldy. Aşarşylyqty körgen adamnyŋ aşqaraq, ezgını körgen kısınıŋ bükpenşek boluy da zaŋdy. Bıraq, endı egemen el boldyq qoi?! Joǧaryda aitylǧan aşarşylyq halyq jadynda beisanaly türde jasyrynyp kele jatqanyn aŋǧaru qiyn emes. Qaltalylardan qaiyr joq, ūlt müddesıne qyzmet etudı basty maqsat tūtpaidy. Qara basynyŋ, qazan-oşaǧynyŋ qamynan asa almaidy. Osyndaida keşegı Alaşorda ükımetın qarjylandyrǧan auqattylar qaida ketken dersız. İä, sol aştyq sanamyzdy äbden sansyratyp jıbergen-au, aşqaraqtanyp opyryp jei beretınımız sonşa, ışımız jarylyp jatsa da, auzymyz «küisep» jatatyn jaiǧa jettık. Ruhaniiat pen ekonomika – halyqtyŋ qos qanatyndai. Bırınsız bırınıŋ künı joq.
Şetelderde äulettıler qoǧamdyq jūmystarǧa belsene aralasady. Kompaniialarynyŋ qasynan qoǧamdyq qor qūryp, türlı ǧylym-bılım, äleumettık-ruhani baǧyttar boiynşa demeuşılıkter körsetedı. Qorlardyŋ şamasy jete bermeitın ülken strategiialyq jobalardy ǧana memleket öz moinyna alady. Batys elderınde demeuşılık jasaityn qorlar arasynda bäsekelestık joǧary. Sondyqtan, ärbır qūndy ideia jerde qalmaidy. Bır qor ǧalymnyŋ oquyn, ǧylymmen ainalysuǧa, ıs-saparyna qajettı qarajatty qamdasa, ekınşı qor otbasyn asyrauǧa qarjy böledı. Söitıp, alaŋsyz ǧylymmen ainalysuǧa jaǧdai jasaidy. Älbette, demeuşılık jasaǧany üşın ǧalymdarǧa salyqtan aitarlyqtai jeŋıldıkter jasaidy, sonyŋ arqasynda olar öz kompaniialaryn jaǧymdy jaǧynan jarnamalaidy, ärı özderınıŋ qarajattarynyŋ igı maqsatqa jūmsalyp jatqandyǧyna naqty köz jetkızedı.
Bala tärbiesıne bailanysty «Ūlttyq mädeniet» pänın balabaqşa, mektep, joǧary oqu oryndaryna engızu turaly köpten berı bastama köterıp jürgen jaiymyz bar. Elımızge kelıp jatqan jat aǧymdarǧa tosqauyl bolatyn, qorǧanyştyq immunitet qalyptastyryp qana qoimai, jastardyŋ boiyndaǧy otanşyldyq sezımdı oiatyp, bolaşaqta elge qyzmet etetın azamat ösırudıŋ bırden bır tiımdı tetıgı osy der edık. Sonşalyqty bai mūralarymyz bar. Al sol atadan qalǧan igılıkterımızdı ūrpaq paidasyna jaratudyŋ jaiyn nege oilastyrmaimyz? Ökınışke qarai, būrynǧydai balalarǧa ruhani när beretın ata-äjeler de közden būlbūl ūşty. Bolsa da, öte sirek. Bügıngı qoldanystaǧy salt-dästürlerımız bizneske ainalyp barady. Sebebı, maǧynasy ūmyt bolyp, tek syrtqy formasy ǧana saqtalǧan. Işkı mazmūnyn, maqsatyn bılmegen soŋ ärkım dästürımızdı öz yŋǧaiyna qarai paidalanuda… Eŋ bırınşı, salt-dästürlerımızdı är balanyŋ jas deŋgeiıne sai orailastyra otyryp oqulyqtar jazyp, ädıstemelık negızın qalau kerek. Balabaqşa jäne bastauyş mektep deŋgeiınde etnografiialyq ataularmen, syrtqy pışınımen tanystyru közdelse, orta synypta salt-dästürlerdıŋ maqsaty men mazmūnyna toqtaluǧa bolady. Al joǧary oqu oryndaryna barǧanda olardyŋ filosofiialyq mänı men şyǧu tarihy turaly oqulyqtar jazylu kerek.
Öz-özıne senbegen adamnyŋ qolynan eşnärse kelmeidı. Tura solai tūtas ūlt ta öz bolaşaǧyna, öz ata-babasynyŋ qany bülkıldegen tegınıŋ dara bolmysyna senbei ūly ıster atqara almaidy. Elbasy N.Nazarbaevtyŋ: «Ruhy biık halyq ūly ıster atqarady», deuınıŋ mänısı osynda.
Jylqynyŋ eŋ alǧaş qazaq jerınde üiretılgenın, üzeŋgı men ertoqymnyŋ, şalbar men ysqyrma jebenı at üsındegı köşpelılerdıŋ oilap tapqanyn ärbır jas ören maqtanyşpen aitatyn boluy tiıs. Köşpelı ata-babalarymyzdyŋ älemdık örkenietke qosqan ülesı öte zor. Ol baǧytta jüielı zertteuler jürgızıp qana qoimai, ūltymyzdyŋ ūpaiyn tügendeitındei anyqtalǧan tyŋ derekterdı jas ūrpaq sanasyna sıŋırudıŋ joldaryn qarastyruymyz kerek. Myŋjyldyqtar būryn ata-babamyz oilap tapqan döŋgelek örkeniettı örge tartqan eŋ alǧaşqy tehnologiialyq qūral bolǧanyn jastar bıle me eken? Ökınışke orai, oqulyqtarda mūndai ruhty köteretın derekter joqtyŋ qasy. Öz ata-babasynyŋ erlıgın bılmeitın jas sarbaz eldı qalai qorǧaidy? Öz ūltynyŋ ötkenınen habarsyz, qanşama babalarynyŋ özı üşın janpidaǧa barǧanyn sezınbeitın jas ören bolaşaq ūrpaqqa qalai qyzmet etedı?
Asanqaiǧy jyrau: «Işte jatqan asyl söz, şer tolqytsa, şyǧady» deidı. Äbubäkır Qairannyŋ atauly maqalasy ıştegı şerdı qozǧady, söitıp, jürektegı sözımızdı jaiyp saldyq. Söz soŋynda aitarymyz, köşpelı babalarymyz ūrpaǧyn ömırınıŋ jalǧasy retınde qaraǧan, ruhani jäne materialdyq tūrǧyda teŋ därejede qamtamasyz etken. Bız de babalardyŋ sara jolymen jürsek, qatelespeitınımız anyq.
Arman ÄUBÄKIR,
PhD doktorant,
«Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı»
qoǧamdyq qorynyŋ töraǧasy,
"Egemen Qazaqstan".
