Jeti roman jazyp, tórt áıelmen bas quraǵan, úsh soǵysty kórgen, eki ret qaterli ushaq apatynan aman qalǵan jazýshy, jıhangez, ádebı ortada «Hem» atanyp ketken Ernest Hemıngýeı otbasynyń ortanshysy edi. Onyń ákesi Klarens – shıpager, al sheshesi Greıs kompozıtor bolatyn. Ol ákesiniń ózine táýeldi medıınalyq úıi, sheshesiniń arnaýly stýdııasy bar baqýatty otbasynda erjetti. Mýzykany jany súıetin anasy aýyldastaryna tegin konert qoıyp berip júretin. Ulynyń oıyn-saýyqqa asa úıir emestigin baıqaǵan ákesi oǵan ańǵa shyǵýdy, balyq aýlaýdy, orman aralap, taý kezýdi úıretedi. Ońtústik Mıchıgannyń baıtaq dalasyn kezip ósken bolashaq jazýshy tabıǵatpen etene edi. Shyń-quzdyń bıigi, ózen-sýdyń gúrili, qustardyń áni qulaǵyna sonaý qarshadaıynan tanys boldy.
Jas Ernest 1913-1917 jyldar aralyǵynda «Oak Park» orta mektebinde oqyp júrgende boks, fýtbol úıirmesine múshe bolyp, sportpen shuǵyldandy. Onymen qosa, jýrnalıstıkadan sabaq alyp, qolyna túsken shyǵarmalardy yqshamdap mektep gazetine shyǵaryp, alǵashqy jýrnalıstıkalyq jumysyn bastady. Mark Tven, Stefn Greın, Tedore Dreısserler sekildi ol da jazýshylyqqa jýrnalıstıka arqyly keldi. Orta mektepti bitirgen soń, «Kansas qala juldyzy» gazetine jýrnalıst bolyp jumysqa ornalasady. Tájirıbesiz, biraq armanshyl Ernest bul jerde jarty-aq jyl isteıdi. Mine, osy ýaqytta ol shyǵarma jazý týraly óz ustanymyn, ashyǵyn aıtqanda: «Qysqa sóılemderdi qoldaný, basqy paragrafty jazýda kóp sózdilikten aýlaq bolý, sózdi saralap qoldaný, kúmánshil emes, úmitker bolý» deıtin ózindik erekshelikke ıe ustanymdaryn alǵa qoıady.
1918 jyly Ernest Qyzyl Krest qoǵamyna jumysqa qabyldanyp, Italııada jedel járdem kóligin júrgizdi. Arada eki aı ótkende, órt apaty sebebinen aýyr jaraqat alady. Endigi jerde ol tek aldyńǵy sheptegilerge shokolad pen temeki jetkizip berýshi bolady. Táni jaraqattansa da, Italııa jaýyngerlerine qoldan kelgen kómegin beredi. Osy bodaýynyń óteýine keýdesine Kúmis orden taǵylady. 1919 jyly qosymsha emdelý úshin úıine qaıtady. 20 jasqa áli kele qoımaǵan, qandy maıdan kórgen Ernest úıde bos otyrýdy qalamaıdy. Maıdanda jaraqat alǵan sátin, ózge memlekette janymen arpalysqan shaqtaryn ata-anasyna aıtpady. Soǵystan qaıtqan jas soldattyń endigi tirligi dostarymen birge Mıchıgannyń joǵarǵy túbeginde balyq aýlap, serýen qurý boldy. Osy serýenderdiń nátıjesinde ol tyrnaqaldy týyndysy «Eki úlken júrek ózeni» atty shaǵyn áńgimesin jazdy. Kóp ótpeı «Toronto juldyzy» gazetinde tájirıbeden ótýshi tilshi bolyp istep, aqparattyq týyndylar jazýǵa den qoıady. Armanshyl Ernestke bolashaq jary Hadlı Rıptarson Chıkagoda kezdesedi. Kóńil qosqan eki ǵashyq 1921 jyly 3 qyrkúıekte bas qurap, eki aıdan keıin Parıjge qonys tebedi. Jer-jahannyń zııalylary men «jeńil júristileri» jınalǵan Parıj shahary «jazýshy bolsam» degen izgi armannyń jeteginde júrgen Hemıngýeıge ózgeshe áser syılaıdy. Ol osy qalada amerıkalyq jazýshy, ónertanýshy Gertrvd Steın, ırlandııalyq jazýshy Jemıs Joıs, aqyn Ezra Bovnd jáne basqa da shyǵarmashyl toppen tanysyp, baılanys ornatady. Bul Gertrvd Steınniń dáýreni júrip turǵan shaq edi. Ol Franııadaǵy modernızmniń negizin salýshy retinde Hemıngýeıdiń ustazy ári uly Jekke ókil sheshe boldy. Steın onymen qoımaı Ernestti Monaparnass aýdanyndaǵy sheteldik ónertanýshylarmen, jazýshylarmen tanystyrady. Ári ol topty «Joǵalǵan urpaq» dep ataıdy. Bul termın keıin Hemıngýeıdiń «Taǵy bir kún shyǵyp keledi» atty shyǵarmasy arqyly tórtkil dúnıege taraldy. Steınniń yqpalymen ol jazýshylardan syrt, Pablo Pıkasso, Jon Mıro, Grıss sekildi dańqty sýretshilermen tanysyp, jaqyn dos bolady. Kóp ótpeı Ezra Bovnd Hemıngýeıdiń talantyna tánti bolyp, ony Jeıms Joıspen kezdestiredi. Ári qaraı jazýshynyń Parıjdegi qyzyqty ári maǵynaly ómiri bastalyp ketti.
Júrgen-turǵanyn jurtqa jarııa etkisi kelmeıtin, ózi qalamaıtyn adamdarǵa bir mınýt ta ýaqytyn qımaıtyn ol birde sáti túsip, jazýshy Lılııan Rospen kezdeskende aǵynan jarylyp: «Parıjge qaıta-qaıta oralǵandy jaqsy kóremin. Ol jaqta eshkimniń suraǵyna jaýap bermeımin. Ári men jóninde eshkim eshnárse bilmeıdi de. Baıaǵy bir kezderdegideı, shashyńdy bir ret te qıdyrmaı, alqam-salqam júre beresiń. Ol qalada belgisiz bir kafelerge baryp júrýdi kóńilim qalaıdy. Ondaǵy bar tanysym – ofııant pen kezekshi ǵana. Árqashan ózimniń táýir kóretin tamaqtarym daıar turatyn, ári jaqsy, ári arzan meıramhanalar taýyp alamyn. Qalanyń o sheti men bu shetin jaıaý aralap júrgendi janym qalaıdy. Óıtkeni, onyń ana bir jerinde basyńnan qatelik ótken bolsa, myna bir shetinde basyńa nebir jaqsy oılar oralady», – deıdi. Qysqasy ol Parıjdi ekinshi úıi sanaǵan.
Ernest, birinshi áıeli Hadlı jáne uly Jek. Avstrııa, 1926 jyl
Ádebı ortany jaqynnan kórgen ol «Toronto juldyzy» gazetine bir jarym jyl ishinde 88 maqala jarııalaıdy. Kelesi jyly áıelimen Torontoǵa qaıtyp oralady. Dál osy jyly tuńǵyshy Jon Hadlı Nıkanor ómirge keldi. Balanyń qýanyshymen baspadan shyqqan «Úsh áńgime, on óleń» atty kitabynyń qýanyshy qatar jetti. Biraq Parıjdegi qaınaǵan ádebı orta, ondaǵy dostary esinen kete qoımady jáne ózine unamdy jýrnalıstik jumysty jalǵastyrǵysy kelgen ol 1924 jyly otbasymen súıikti Parıjine qaıtyp oralady. Parıj syılaǵan mol shabytpen «Taǵy bir kún shyǵyp keledi» 18 aptada aıaqtaıdy. Arada birneshe jyl ótken soń, Avstrııada qoljazbasyn qaıta qarap shyǵady. Dál osy shaqta jas otbasynyń ómirine Paýlaın Feıfre esimdi áıel aralasyp, Hemıngýeıdi «Skrıbner» baspagerlik kompanııasymen kelisimshartqa otyrýǵa úgitteıdi. Qoljazbasyn óńdep, Nıý-Iorkke jibergen ol osy kompanııaǵa kitabyn bastyrady. «Taǵy bir kún shyǵyp kelediniń» kitap bolyp shyǵý barysy Hemıngýeıdiń alǵashqy jary Hadlımen nekelik qatynasyna salqynyn tıgizdi. 1926 jyly qarasha aıynda Hadlı ajyrasý talabyn qoıady. Olar mal-múlikti teń bólip, ári Hemıngýeıdiń sheshimi boıynsha «Taǵy bir kún shyǵyp kelediniń» romanynan túsken paıda Hadlıge tıesili bolady. 1927 jyly olar birjola ajyrasyp, sol jyly mamyr aıynda Hemıngýeı Paýlaın Feıfremen bas quraıdy.
1928 jyly jańa jup Kansas qalasyna barǵanda uly Patrık ómirge keledi. Dál osy sátte Hemıngýeıdiń ekinshi romany «Qosh bol, maıdan!» romany qaǵaz betine túsip jatqan edi. Osy qysta Nıý-Iorkten Florıdaǵa baratyn poıyzǵa mingeli turǵan sátinde, sýyt kelgen jedelhattan ákesiniń ózine qol salǵanyn estip, qatty kúızeledi. Kenet alǵashqy jary Hadlıdiń ákesi ózin mert etkende qandaı kóńil-kúıde bolǵanyn túsindi ári: «Múmkin men de solaı óletin shyǵarmyn», – deıdi. Qaıǵy men qasirettiń salmaǵy eseńgiretken jazýshyny osy kúıinen qutqarǵan qoljazba kúıinde turǵan «Qosh bol, maıdan!» týyndysy edi. Franııaǵa keter aldynda qoljazbasyn qaıta qarap, tamyz aıynda bitiredi. Eger esebinen jańylmasa, ol bul shyǵarmasyn tup-týra 17 ret óńdeýden ótkizipti. Kitap sol jyldyń 27 qyrkúıeginde basylyp shyqty. Eki birdeı dańqty roman jazǵan avtordyń aty bul sátte jarty álemge jetti deýge tatyrlyq edi. Qalamyn tejeýdi murat etpegen ol 1929 jyly Ispanııada «Tústen keıingi ólim» shyǵarmasyna otyrady. Ókinerligi, kólik apaty ıyǵyn syndyryp, aýyr jaraqat qalpyna kelgenshe arada bir jyl óte shyǵady da, bul týyndy jabýly kúıi qala beredi. Qamkóńil Hemıngýeıdiń kóńilin úshinshi uly Grıgorııdiń ómirge kelýi bútindeıdi. Qýanysh pen jubanyshtyń sátterin ońtaıly paıdalanǵan ol birtalaı ýaqyt ishimdikke salynady. Tipti, «Slopı Joess» sharaphanasynyń turaqty qonaǵyna aınalady. Dostarymen birge balyq aýlaýdyń qyzyqtaryn aıtyp, kóńil kóteredi. Onyń aldynda endi Afrıka sapary tur edi. Sonymen, jıhangez jazýshy 1933 jyly Paýlaındi ertip, Shyǵys Afrıkaǵa sapar shegedi. On aptalyq qyzyqty sapar jazýshyǵa «Afrıkanyń jasyl taýlary» atty týyndysyn jazýǵa sebepker bolady. Ári qundy derekter tabady. Avtordyń «Klımanjaro – qarly shyń» qatarly shyǵarmalarynyń jobasy da osynda týady. Alys qurlyqtaǵy saıahat barysynda jazýshy óziniń áýes isi boıynsha ańǵa shyǵady, taý-tasty kezedi, tabıǵat aıasynda endi jazamyn degen shyǵarmalarynyń sulbasyn ishki oı áleminen ótkizedi. Nátıjesinde shyǵarmasyn sátti aıaqtap, 1935 jyly baspadan shyǵarady. Dala ómirine qyzyqqany sonshalyq, ol ózine qolaıly bolý úshin «Pılar» esimdi jeke qaıyq satyp alyp, Karıbın óńirin esh kedergisiz aralaýǵa múmkindik tabady.
Hemıngýeıler otbasy. Soldan ońǵa qaraı: Marselaın, Sanı, Klarens, Greıs, Ýrsýla, Ernest. 1905 jyl
Ol týraly estelik jazǵan dostary men kózkórgender onyń adamdardan góri ańdarmen kóbirek til tabysa alatynyn, «Bir kezde Montanada turǵanda bir aıýy bolǵanyn, aıý onymen birge jatyp, birge turyp, tipti, araqty da birge iship, ekeýi jaqsy «dos» bolǵanyn» aıtady. Unatatyn isteriniń biri ańshylyq bolǵany da jurtqa aıan. Qalaı ań aýlaý týraly óz taktıkasy da bolǵan desedi. Ol aıtady: «Araq ishkenimmen shylym tartpaımyn, shylym shegý adamnyń ıis-qońysty sezý qabiletin nasharlatady, al ıisti jaqsy sezý ańshyǵa aýadaı qajet».
1937 jylǵy Ispan topyraǵyndaǵy Azamat soǵysy da Hemıngýeıdiń ómirinen tysqary emes. Budan buryn da bir ret soǵysqa qatysqan soldat danııalyq rejısser Jorıs Ivenspen birge Ispanııaǵa baryp tilshilik isteýge kirisedi. Ol arada Hemıngýeı «Ońtústik Amerıka» gazetine soǵys týraly materıal jiberýmen qatar, Ivens túsirgen «Ispan topyraǵy» fılminiń senarııin jazady. Hemıngýeıdiń ómirine taǵy bir ózgeris ákelgen is – Ispan dalasynda úshinshi áıeli, jýrnalıst, jazýshy Marza Gelhornmen kezdesýi boldy. Bilimdi ári symbatty Gelhorn Ernesttiń kóńilinen birden shyǵady.
1939 jyly táýekelshil Hemıngýeı jeke qaıyǵymen Kýbaǵa jol tartady. Onyń Kýbaǵa sapary tym kóńildi bola qoıǵan joq. Áıeli Paýlaınmen jıi júz shaıysyp qalyp júrdi. Marza Gelhornmen kezdesý – Hemıngýeı úshin «eki kemeniń quıryǵyn ustaǵanmen» birdeı boldy. Ekiniń birin tańdaýǵa dýshar bolǵan ol aqyry jańa ǵashyǵy Marzamen birge «Finca Vigia» atty hosteldi jalǵa alady. Jańa ómir bastaǵysy kelgen jazýshyǵa kedergi bolǵysy kelmegen, ári joldasynan kóńili sýyǵan Paýlaın balalaryn ertip, bólek ketedi. 1940 jyly 30 qarashada Hemıngýeı taǵy da shańyraq kóterdi. Bul onyń úshinshi nekesi edi. Jańa turmys, jańa jar jazýshyǵa dańqty shyǵarmasy «Seni joqtap kúńirengen qońyraý» atty shyǵarmasyn jazýǵa shabyt syılaıdy. Bul shyǵarmasyn 1939 jyly naýryz aıynda bastap, 1940 jyly shilde aıynda sońǵy núktesin qoıyp úlgerdi. Osyǵan deıingi kitaptarymen oqyrmanyn qýantqan, jan-jaqqa tanylyp úlgergen Ernest Hemıngýeıdiń bul týyndysy da qoljazba kúıinde úıinde kóp turmady. Sol jyly (1940 jyly) qazan aıynda baspadan shyǵyp, oqyrmandarǵa jetti. Bul shyǵarmanyń Kýba óńirinde de satylymy joǵary boldy. Bir aıdyń ishinde jarty mıllıonǵa jýyq danasy satylyp ketti. Ári «Pýlıtzer» syılyǵyna usynyldy. 1941 jyly Marza «Kollber» jýrnalynyń tilshisi retinde Qytaıǵa barady. Bul saparǵa Hemıngýeı de birge baryp, «PM» gezetine materıaldar jiberip turady. Biraq bul saparǵa onsha kóńili tola qoıǵan joq. Tek mindet atqarý úshin, áıeline serik bolý úshin bardy dep esepteýge bolady.
Ernest Hemıngýeı jáne úshinshi áıeli Marza Gelhorn.1940 jyl
1944-1945 jyldar aralyǵynda Hemıngýeı Londonǵa jáne Eýropadaǵy birneshe memleketke saparlady. Londonǵa alǵash kelgende «Ýaqyt» gazetiniń sholýshysy Marı Ýelchpen tanysady. Qysqa kúnde qyryq qubylǵan ol aıaq astynan jary Marzamen birge Atlant muhıtyna sapar shegýden bas tartady. Kóp ótpeı Marza Hemıngýeıdi kólik apatyna ushyrap, aýrýhanaǵa túsken jerinen tabady. Jazýshymen birge ómir súrý múmkindigi dúdámál ekenin boljaǵan Marza onymen qoshtasýǵa bekıdi, ári araqatynastaryn úzý týraly usynys aıtady. Hemıngýeı Marzany Kýbaǵa attanar aldynda sońǵy ret kóredi. Sol jyly kóp ótpeı olar ajyrasyp tynady. Shyqqan sapary aıtyp taýysqysyz, kólik apatyna san ret ushyraǵan, osyǵan deıin 3 áıelmen nekelik qatynasyn úzgen ol Londonda kezdesken Marı Ýelchti áıeldikke alady. 1947 jyly «Bronde juldyzy» gazetinen Ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy eńbegi úshin marapat alady.
Ol soǵysty kózimen kórip, júregimen sezingeniniń nátıjesinde, aldyńǵy sheptegi kúreskerlerdiń taǵdyry, ólim men ómir shaıqasy, jeńilis pen jeńis sáti, komandırler men ofıerlerdiń jankeshti qımyldary týraly shyǵarmalarynda shynaıy derekter keltire aldy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń sońǵy jyldarynda otbasy birqydyrý keleńsizdikter men tosyn oqıǵalarǵa tap boldy. 1945 jylǵy kólik apaty eki tizesin, mańdaıyn aýyr jaralady. Onymen qosa, áıeli Marı eki aıaǵyn syndyryp alady. 1947 jylǵy taǵy bir kólik apatynda uly Patrıktiń basyna zaqym keledi. Onymen qosa, birinen soń biri baqılyq bolǵan dostarynyń qazasy ony eseńgiretip jiberedi. Jaqyn aralasqan jazýshylardan 1939 jyly Ýıllııam Býtler Ets jáne Ford Madoks, kelesi jyly Skof Fıtızgerald, 1941 jyly Shervd Anderson jáne Jeıms Joıs, 1946 jyly Gertrvd Steın, odan arǵy jyly jaqyn dosy Maks Perkınster qaza tabady. Dostarynyń azaıýy, joǵary qan qysymy, salmaq joǵaltý, dıabet aýrýy jáne uzaq jyldyq ishimdikke salynýdyń saldary ony aýyr kúızeliske ushyratady. Qandaı kúı keshse de, qalamyn tastamaǵan ol 1946 jyly «Edenniń gúlzary» atty týyndysynyń 800 betin aıaqtady. Soǵys aıaqtalǵan jyldary ol «Jer», «Teńiz», «Aýa» atty trılogııasynyń basyn biriktirip, «Teńiz kitaby» atty roman qurastyrady. 1948 jyly Hemıngýeı men Marı Eýropaǵa saıahattap, Venıste birneshe aı turady. Osy sapar barysynda Adraına Ivanch esimdi 19 jastaǵy qyzǵa ǵashyq bolady. Jasy egdelep qalǵan jazýshyǵa bul tosyn sezim qadirli ári qymbatty seziledi. Osy sezimniń áserinde «Ózennen ótip, ormanǵa ený» atty romanyn jazýǵa rýhanı kúsh jınaıdy. Bul shyǵarma jazýshynyń ómirinen Kýbadaǵy kúnderiniń kýási retinde oryn alady. Bul roman týraly kóp ótpeı syn-pikir jarııalanady. Ashýǵa býlyqqan ol kelesi jyly ataqty «Shal men teńiz» shyǵarmasyn tup-týra 8 aptada jazyp aıaqtaıdy ári «ǵumyrymda kóńilim tolǵan shyǵarmam» dep ishteı marqaıady. «Shal men teńizdiń» ómirge kelýi, jan-jaqqa taralýy budan buryn da dańqy edáýir jerge jetken Hemıngýeıdiń ataǵyn aspandatty. Ári osy shyǵarmasy úshin áýeli «Pýlıtzer» syılyǵyn, 1954 jyly «Nobel» ádebı syılyǵyn enshiledi. Biraq Afrıkadaǵy kezdeısoq oqıǵanyń saldarynan jaraqat alǵan ol Stokgolmǵa bara almaı, baıandamasyn Shved akademııasyna joldaıdy.
Ernest Hemıngýeı jáne tórtinshi áıeli Marı Ýelch.1953 jyl
1956-1957 jyldary ol jıi syrqattanyp, tósek tartyp jatyp qalyp júrdi. Araq densaýlyǵyn oırandaǵandyqtan joǵary qan qysymy, baýyr aýrýy, arterııa sekildi aýrýlar ony shyr aınaldyra berdi. 1960 jyldardyń basynda Hemıngýeı áıelimen birge Kýbamen birjola qoshtasady. Olar Nıý-Iorkke taban tirep, jaıly baspana satyp alady. Álemdi kezýdi ádetine aınaldyrǵan ol ile-shala Ispanııaǵa, «Ómir» jýrnalynyń muqabasyna fotosýret túsirý úshin saparǵa shyǵady. Ol osy sapar barysynda qatty aýyryp, ǵumyrynyń sońǵy sáti taıaǵanyn sezinedi. Kóp ótpeı «Maıda» aýrýhanasyna jatady. Aýrýhanada jata berýdi ýaqyt óltirý dep bilgen ol 3 aıdan keıin shyǵyp, Ketchemge qaıtyp ketedi. Bir kúni áıeli onyń qarýyn ózine kezep turǵanyn kózi shalyp, birneshe dosyn shaqyryp, «Sanvalı» shıpahanasyna jatyp emdelýge kóndiredi. Bul arada da kóp aıaldamaı, 30 maýsym kúni úıine qaıtyp oralady. Arada eki kún ótken soń, 1961 jyly 2 shildede ol óziniń jaqsy kóretin qarýymen ózin atyp óltirdi.
«Onyń aqyrǵy kúndergi is-áreketteri ákesiniń ómirden qaıtar aldyndaǵy is-áreketterimen uqsas boldy», – deıdi kózkórgender. Onymen qoımaı, qaryndasy Ýrsýla, baýyry Leısest te ózderine qol jumsap baqılyq bolypty.
Muraty bólek, stıli, kózqarasy ózgeshe jazýshy 62 jyldyq alasapyran ǵumyrynda kúlli álem oqyrmany úshin ólmes shyǵarmalar qaldyryp, Ernest Hemıngýeı esimin ádebıetsúıer jahan jurtshylyǵynyń júregine jazyp ketti. Ol bir sózinde: «Men bul ataǵyma 20-jyldary ıe boldym. Qol jetkizgen ataǵymdy 30-40-jyldary qorǵaı aldym. Endi 50-jyldary da qorǵaı alýym kerek» dep ózine-ózi batyl sert bergen. Ol degenine jete aldy. Árbir qalamgerdiń muraty da, armany da osy bolsa kerek.
Dúısenáli ÁLIMAQYN
