Hem aǧai

Jetı roman jazyp, tört äielmen bas qūraǧan, üş soǧysty körgen, ekı ret qaterlı ūşaq apatynan aman qalǧan jazuşy, jihangez, ädebi ortada «Hem» atanyp ketken Ernest Heminguei otbasynyŋ ortanşysy edı. Onyŋ äkesı Klarens – şipager, al şeşesı Greis kompo­zitor bolatyn. Ol äkesınıŋ özıne täueldı medisinalyq üiı, şeşesınıŋ arnauly studiiasy bar baquatty otbasynda erjettı. Muzykany jany süietın anasy auyldastaryna tegın konsert qoiyp berıp jüretın. Ūlynyŋ oiyn-sauyqqa asa üiır emestıgın baiqaǧan äkesı oǧan aŋǧa şyǧudy, balyq aulaudy, orman aralap, tau kezudı üiretedı. Oŋtüstık Michigannyŋ baitaq dalasyn kezıp ösken bolaşaq jazuşy tabiǧatpen etene edı. Şyŋ-qūzdyŋ biıgı, özen-sudyŋ gürılı, qūstardyŋ änı qūlaǧyna sonau qarşadaiynan tanys boldy. Jas Ernest 1913-1917 jyldar aralyǧynda «Oak Park» orta mektebınde oqyp jürgende boks, futbol üiırmesıne müşe bolyp, sportpen şūǧyl­dandy. Onymen qosa, jurnalisti­kadan sabaq alyp, qolyna tüsken şyǧarma­lardy yqşamdap mektep gazetıne şyǧaryp, alǧaşqy jur­nalis­tikalyq jūmysyn bastady. Mark Tven, Stefn Grein, Tedore Dreisserler sekıldı ol da jazu­şylyqqa jurnalistika arqyly keldı. Orta mekteptı bıtır­gen soŋ, «Kansas qala jūldyzy» gazetıne jurnalist bolyp jūmysqa ornalasady. Täjıribe­sız, bıraq armanşyl Ernest būl jerde jarty-aq jyl ısteidı. Mıne, osy uaqytta ol şyǧarma jazu turaly öz ūstanymyn, aşy­ǧyn aitqanda: «Qysqa söi­lem­derdı qoldanu, basqy parag­rafty jazuda köp sözdılıkten aulaq bolu, sözdı sa­ra­lap qoldanu, kümänşıl emes, ümıt­ker bolu» deitın özındık erekşelık­ke ie ūstanymdaryn alǧa qoiady. 1918 jyly Ernest Qyzyl Kr­est qoǧamyna jūmysqa qabyl­danyp, İtaliiada jedel järdem kölıgın jürgızdı. Arada ekı ai ötken­de, ört apaty sebebınen auyr jaraqat alady. Endıgı jerde ol tek aldyŋǧy şeptegılerge şokolad pen temekı jetkızıp beruşı bolady. Tänı jaraqattansa da, İtaliia jauyngerlerıne qoldan kelgen kömegın beredı. Osy bodauynyŋ öteuı­ne keudesıne Kümıs orden taǧylady. 1919 jyly qosymşa emdelu üşın üiıne qaitady. 20 jasqa älı kele qoimaǧan, qandy maidan körgen Ernest üide bos otyrudy qalamaidy. Maidanda jaraqat alǧan sätın, özge memle­kette janymen arpalysqan şaqtaryn ata-anasyna aitpady. Soǧystan qaitqan jas soldattyŋ endıgı tırlıgı dostarymen bırge Michigannyŋ joǧarǧy tübe­gın­de balyq aulap, seruen qūru bol­dy. Osy seruenderdıŋ nätije­sınde ol tyrnaqaldy tuyndysy «Ekı ülken jürek özenı» atty şa­ǧyn äŋgımesın jazdy. Köp ötpei «Toronto jūldyzy» gazetınde täjı­ri­beden ötuşı tılşı bolyp ıstep, aqparat­tyq tuyndylar jazu­ǧa den qoiady. Armanşyl Er­nest­­ke bolaşaq jary Hadli Riptarson Chikagoda kezdesedı. Köŋıl qosqan ekı ǧaşyq 1921 jy­ly 3 qyrküiekte bas qū­rap, ekı ai­dan keiın Parijge qo­nys te­bedı. Jer-jahannyŋ ziialy­lary men «jeŋıl jürıstılerı» jinalǧan Parij şahary «jazuşy bolsam» degen ızgı armannyŋ jete­gınde jürgen He­min­gueige özgeşe äser syilaidy. Ol osy qalada amerikalyq jazu­şy, önertanuşy Gertrvd Stein, irlandiialyq jazuşy Jemis Jois, aqyn Ezra Bovnd jäne basqa da şyǧarmaşyl toppen tanysyp, bailanys orna­tady. Būl Gertrvd Steinnıŋ däurenı jürıp tūrǧan şaq edı. Ol Fransiia­daǧy modernizmnıŋ negızın salu­şy retınde Hemin­gueidıŋ ūstazy ärı ūly Jekke ökıl şeşe boldy. Stein onymen qoimai Ernesttı Monaparnass audanyndaǧy şetel­dık öner­tanuşylarmen, jazu­şy­lar­men tanystyrady. Ärı ol topty «Joǧal­ǧan ūrpaq» dep atai­dy. Būl termin keiın Heminguei­dıŋ «Taǧy bır kün şyǧyp keledı» atty şy­ǧarmasy arqyly törtkıl düniege taraldy. Steinnıŋ yqpalymen ol jazuşy­lardan syrt, Pablo Pikas­so, Jon Miro, Griss sekıldı daŋqty suretşılermen tanysyp, jaqyn dos bolady. Köp ötpei Ezra Bovnd Hemingueidıŋ talantyna täntı bolyp, ony Jeims Joispen kezdestıredı. Ärı qarai jazuşy­nyŋ Parijdegı qyzyqty ärı maǧynaly ömırı bastalyp kettı. Jürgen-tūrǧanyn jūrtqa ja­riia etkısı kelmeitın, özı qalamai­tyn adamdarǧa bır minut ta uaqytyn qimaityn ol bırde sätı tüsıp, jazuşy Liliian Rospen kezdeskende aǧynan jarylyp: «Parijge qaita-qaita oralǧandy jaqsy köremın. Ol jaqta eşkım­nıŋ sūraǧyna jauap bermeimın. Ärı men jönınde eşkım eşnärse bılmeidı de. Baiaǧy bır kezderdegı­dei, şaşyŋdy bır ret te qidyr­mai, alqam-salqam jüre beresıŋ. Ol qalada belgısız bır kafelerge baryp jürudı köŋılım qalaidy. Ondaǧy bar tanysym – ofisiant pen kezekşı ǧana. Ärqa­şan özımnıŋ täuır köretın tamaq­tarym daiar tūratyn, ärı jaqsy, ärı arzan meiramhanalar tauyp alamyn. Qalanyŋ o şetı men bū şetın jaiau aralap jürgendı janym qalaidy. Öitkenı, onyŋ ana bır jerınde basyŋnan qatelık ötken bolsa, myna bır şetınde basyŋa nebır jaqsy oilar ora­la­dy», – deidı. Qysqasy ol Parijdı ekınşı üiı sanaǧan. Ädebi ortany jaqynnan kör­gen ol «Toronto jūldyzy» gazetıne bır jarym jyl ışınde 88 maqala jariialaidy. Kelesı jyly äie­lımen Torontoǧa qaityp ora­lady. Däl osy jyly tūŋǧyşy Jon Hadli Nikanor ömırge keldı. Balanyŋ quanyşymen baspadan şyqqan «Üş äŋgıme, on öleŋ» atty kıtaby­nyŋ quanyşy qatar jettı. Bıraq Parijdegı qainaǧan ädebi orta, ondaǧy dostary esınen kete qoi­ma­­dy jäne özıne ūnamdy jur­nalis­tık jūmysty jalǧas­tyrǧysy kelgen ol 1924 jyly otbasymen süiıktı Parijıne qai­typ or­ala­dy. Parij syilaǧan mol şa­byt­pen «Taǧy bır kün şyǧyp keledı» 18 aptada aiaqtaidy. Arada bırneşe jyl ötken soŋ, Avstriiada qoljazbasyn qaita qarap şyǧady. Däl osy şaqta jas otbasynyŋ ömırıne Paulain Feifre esımdı äiel aralasyp, Hemingueidı «Skribner» baspa­gerlık kom­pa­niia­symen kelısım­şartqa otyruǧa ügıtteidı. Qol­jazbasyn öŋdep, Niu-Iorkke jıbergen ol osy kom­paniiaǧa kıta­byn bastyrady. «Taǧy bır kün şyǧyp keledınıŋ» kıtap bol­yp şyǧu barysy Hemingueidıŋ alǧaşqy jary Hadlimen nekelık qatynasyna salqynyn tigızdı. 1926 jyly qaraşa aiynda Hadli ajyrasu talabyn qoiady. Olar mal-mülıktı teŋ bölıp, ärı He­min­gueidıŋ şeşımı boiynşa «Taǧy bır kün şyǧyp keledınıŋ» romany­nan tüs­ken paida Hadlige tiesılı bolady. 1927 jyly olar bırjola ajyra­syp, sol jyly mamyr aiyn­da He­minguei Paulain Fei­fremen bas qūraidy. 1928 jyly jaŋa jūp Kansas qalasyna barǧanda ūly Patrik ömırge keledı. Däl osy sätte He­m­inguei­dıŋ ekınşı romany «Qoş bol, maidan!» romany qaǧaz betıne tüsıp jatqan edı. Osy qysta Niu-Iorkten Floridaǧa baratyn poiyzǧa mıngelı tūrǧan sätınde, suyt kelgen jedelhattan äkesı­nıŋ özıne qol salǧanyn estıp, qatty küizeledı. Kenet alǧaşqy jary Hadlidıŋ äkesı özın mert etkende qandai köŋıl-küide bol­ǧanyn tüsındı ärı: «Mümkın men de solai öletın şyǧarmyn», – deidı. Qaiǧy men qasırettıŋ salmaǧy eseŋgı­retken jazuşyny osy küiı­nen qūtqarǧan qoljazba küiınde tūrǧan «Qoş bol, maidan!» tuyn­dy­sy edı. Fransiiaǧa keter al­dyn­da qol­jazbasyn qaita qarap, tamyz aiynda bıtıredı. Eger esebı­nen jaŋylmasa, ol būl şyǧarma­syn tūp-tura 17 ret öŋdeuden öt­kızıp­tı. Kıtap sol jyldyŋ 27 qyr­küie­gınde basylyp şyqty. Ekı bırdei daŋqty roman jazǧan avtordyŋ aty būl sätte jarty älemge jettı deuge tatyrlyq edı. Qalamyn tejeudı mūrat etpegen ol 1929 jyly İspaniiada «Tüsten keiıngı ölım» şyǧarmasyna otyrady. Ökınerlıgı, kölık apaty iyǧyn syndyryp, auyr jaraqat qalpyna kelgenşe arada bır jyl öte şy­ǧady da, būl tuyndy jabuly küiı qala beredı. Qamköŋıl Hemin­gueidıŋ köŋılın üşınşı ūly Grigo­riidıŋ ömırge keluı bütındeidı. Quanyş pen jūbanyştyŋ sätte­rın oŋtaily paidalanǧan ol bırtalai uaqyt ışımdıkke saly­nady. Tıptı, «Slopi Joess» şarap­hanasynyŋ tūraqty qona­ǧyna ainalady. Dostarymen bırge balyq aulaudyŋ qyzyqtaryn ai­typ, köŋıl köteredı. Onyŋ aldyn­da endı Afrika sapary tūr edı. Sonymen, jihangez jazuşy 1933 jyly Paulaindı ertıp, Şyǧys Af­rikaǧa sapar şegedı. On apta­lyq qyzyqty sapar jazuşyǧa «Af­rika­nyŋ jasyl taulary» atty tuyndysyn jazuǧa sebepker bola­dy. Ärı qūndy derekter tabady. Avtordyŋ «Klimanjaro – qarly şyŋ» qatarly şyǧarmalarynyŋ jo­basy da osynda tuady. Alys qūr­lyqtaǧy saiahat barysynda jazuşy özınıŋ äues ısı boiynşa aŋǧa şyǧady, tau-tasty kezedı, tabiǧat aiasynda endı jazamyn degen şyǧarmalarynyŋ sūlbasyn ışkı oi älemınen ötkızedı. Nätije­sınde şyǧarmasyn sättı aiaqtap, 1935 jyly baspadan şyǧarady. Dala ömırıne qyzyqqany sonşa­lyq, ol özıne qolaily bolu üşın «Pilar» esımdı jeke qaiyq satyp alyp, Karibin öŋırın eş keder­gısız aralauǧa mümkındık tabady. Ol turaly estelık jazǧan dos­tary men közkörgender onyŋ adamdardan görı aŋdarmen köbırek tıl tabysa alatynyn, «Bır kezde Montanada tūrǧanda bır aiuy bol­ǧanyn, aiu onymen bırge jatyp, bırge tūryp, tıptı, araqty da bırge ışıp, ekeuı jaqsy «dos» bolǧanyn» aitady. Ūnatatyn ısterınıŋ bırı aŋşylyq bolǧany da jūrtqa aian. Qalai aŋ aulau turaly öz taktika­sy da bolǧan desedı. Ol aitady: «Ar­aq ışkenımmen şylym tart­pai­myn, şylym şegu adamnyŋ iıs-qoŋysty sezu qabıletın naşar­latady, al iıstı jaqsy sezu aŋşyǧa auadai qajet». 1937 jylǧy İspan topyraǧyn­daǧy Azamat soǧysy da Heminguei­dıŋ ömırınen tysqary emes. Būdan būryn da bır ret soǧysqa qaty­s­qan soldat daniialyq rejisser Joris İvenspen bırge İspaniiaǧa baryp tılşılık ısteuge kırısedı. Ol arada Heminguei «Oŋtüstık Amerika» gazetıne soǧys turaly material jıberumen qatar, İvens tüsırgen «İspan topyraǧy» fil­mınıŋ ssenariiın jazady. Hemin­guei­dıŋ ömırıne taǧy bır özgerıs äkelgen ıs – İspan dalasynda üşınşı äielı, jurnalist, jazuşy Marza Gel­hornmen kezdesuı boldy. Bılımdı ärı symbatty Gelhorn Er­nesttıŋ köŋılınen bırden şyǧa­dy. 1939 jyly täuekelşıl He­min­guei jeke qaiyǧymen Kubaǧa jol tartady. Onyŋ Kubaǧa sapary tym köŋıldı bola qoiǧan joq. Äielı Paulainmen jiı jüz şaiy­syp qalyp jürdı. Marza Gelhorn­men kezdesu – Heminguei üşın «ekı kemenıŋ qūiryǧyn ūstaǧanmen» bırdei boldy. Ekınıŋ bırın taŋdauǧa duşar bolǧan ol aqyry jaŋa ǧaşyǧy Marzamen bırge «Finca Vigia» atty hosteldı jalǧa alady. Jaŋa ömır bastaǧysy kelgen jazu­şyǧa kedergı bolǧysy kelmegen, ärı joldasynan köŋılı suyǧan Paulain balalaryn ertıp, bölek ketedı. 1940 jyly 30 qaraşada He­minguei taǧy da şaŋyraq köter­dı. Būl onyŋ üşınşı nekesı edı. Jaŋa tūrmys, jaŋa jar jazuşyǧa daŋqty şyǧarmasy «Senı joqtap küŋırengen qoŋyrau» atty şyǧarmasyn jazuǧa şabyt syilaidy. Būl şyǧar­ma­syn 1939 jyly nauryz aiynda bastap, 1940 jyly şılde aiynda soŋǧy nüktesın qoiyp ülgerdı. Osyǧan deiıngı kıtaptarymen oqyrmanyn quantqan, jan-jaqqa tanylyp ülgergen Ernest Hem­in­gueidıŋ būl tuyndysy da qoljazba küiınde üiınde köp tūrmady. Sol jyly (1940 jyly) qazan aiynda bas­padan şyǧyp, oqyrmandarǧa jettı. Būl şyǧarmanyŋ Kuba öŋırınde de satylymy jo­ǧary boldy. Bır aidyŋ ışınde jarty millionǧa juyq danasy satylyp kettı. Ärı «Pulitzer» syilyǧyna ūsynyldy. 1941 jyly Marza «Kollber» jurnalynyŋ tılşısı retınde Qytaiǧa barady. Būl saparǧa Heminguei de bırge baryp, «PM» gezetıne materialdar jıberıp tūrady. Bıraq būl saparǧa onşa köŋılı tola qoiǧan joq. Tek mındet atqaru üşın, äielıne serık bolu üşın bardy dep esepteuge bolady. 1944-1945 jyldar aralyǧynda Heminguei Londonǧa jäne Euro­padaǧy bırneşe memleketke sapar­lady. Londonǧa alǧaş kelgende «Uaqyt» gazetınıŋ şoluşysy Mari Uelchpen tanysady. Qysqa künde qyryq qūbylǧan ol aiaq astynan jary Marzamen bırge Atlant mūhityna sapar şeguden bas tartady. Köp ötpei Marza Hemingueidı kölık apatyna ūşy­rap, auruhanaǧa tüsken jerınen tabady. Jazuşymen bırge ömır süru mümkındıgı düdämäl ekenın boljaǧan Marza onymen qoşta­suǧa bekidı, ärı araqatynastaryn üzu turaly ūsynys aitady. He­minguei Marzany Kubaǧa attanar aldynda soŋǧy ret köredı. Sol jyly köp ötpei olar ajyrasyp tynady. Şyqqan sapary aityp tauysqysyz, kölık apatyna san ret ūşyraǧan, osyǧan deiın 3 äielmen nekelık qatynasyn üzgen ol Londonda kezdesken Mari Uelch­tı äieldıkke alady. 1947 jyly «Bronde jūldyzy» gazetınen Ekınşı düniejüzılık soǧystaǧy eŋbegı üşın marapat alady. Ol soǧysty közımen körıp, jüregımen sezıngenınıŋ nätijesın­de, aldyŋǧy şeptegı küreskerler­dıŋ taǧdyry, ölım men ömır şai­qasy, jeŋılıs pen jeŋıs sätı, ko­mandirler men ofiserlerdıŋ jankeştı qimyldary turaly şyǧarmalarynda şynaiy derek­ter keltıre aldy. Ekınşı düniejü­zılık soǧystyŋ soŋǧy jyldarynda otbasy bırqydyru keleŋsızdıkter men tosyn oqiǧalarǧa tap boldy. 1945 jylǧy kölık apaty ekı tızesın, maŋdaiyn auyr jaralady. Ony­men qosa, äielı Mari ekı aiaǧyn syndyryp alady. 1947 jylǧy taǧy bır kölık apatynda ūly Patriktıŋ basyna zaqym ke­ledı. Onymen qosa, bırınen soŋ bırı baqilyq bolǧan dostarynyŋ qazasy ony eseŋgıretıp jıberedı. Jaqyn aralasqan jazuşylardan 1939 jyly Uilliiam Butler Ets jäne Ford Madoks, kelesı jy­ly Skof Fitizgerald, 1941 jyly Şervd Anderson jäne Jeims Jois, 1946 jyly Gertrvd Stein, odan arǧy jyly jaqyn do­sy Maks Perkinster qaza taba­dy. Dosta­rynyŋ azaiuy, joǧary qan qysy­my, salmaq joǧaltu, diabet auruy jäne ūzaq jyldyq ışımdıkke salynudyŋ saldary ony auyr küizelıske ūşyratady. Qandai küi keşse de, qalamyn tastamaǧan ol 1946 jyly «Edennıŋ gülzary» atty tuyndysynyŋ 800 betın aiaqtady. Soǧys aiaqtalǧan jyl­dary ol «Jer», «Teŋız», «Aua» atty trilogiiasynyŋ basyn bırıktırıp, «Teŋız kıtaby» atty ro­man qūras­tyrady. 1948 jyly He­minguei men Mari Europaǧa saia­hattap, Veniste bırneşe ai tūrady. Osy sapar barysynda Adraina İvanch esımdı 19 jastaǧy qyz­ǧa ǧaşyq bolady. Jasy egde­lep qalǧan jazuşyǧa būl tosyn sezım qadırlı ärı qymbatty sezıledı. Osy sezım­nıŋ äserınde «Özennen ötıp, ormanǧa enu» atty romanyn jazuǧa ruhani küş jinaidy. Būl şyǧarma jazu­şy­nyŋ ömırınen Kubadaǧy künderınıŋ kuäsı retınde oryn alady. Būl roman turaly köp ötpei syn-pıkır jariialanady. Aşuǧa bulyqqan ol kelesı jyly ataqty «Şal men teŋız» şyǧar­masyn tūp-tura 8 ap­tada jazyp aiaqtaidy ärı «ǧūmy­rym­da köŋılım tolǧan şyǧarmam» dep ıştei marqaiady. «Şal men teŋızdıŋ» ömırge keluı, jan-jaqqa taraluy būdan būryn da daŋqy edäuır jerge jetken Hemingueidıŋ ataǧyn aspandatty. Ärı osy şy­ǧar­masy üşın äuelı «Pulitzer» syi­lyǧyn, 1954 jyly «Nobel» ädebi syilyǧyn enşıledı. Bıraq Afrikadaǧy kezdeisoq oqiǧanyŋ saldarynan jaraqat alǧan ol Stok­golmǧa bara almai, baiandama­syn Şved akademiiasyna jol­dai­dy. 1956-1957 jyldary ol jiı syrqattanyp, tösek tartyp jatyp qalyp jürdı. Araq den­sau­ly­ǧyn oirandaǧandyqtan joǧary qan qysymy, bauyr auruy, arteriia sekıldı aurular ony şyr ainaldy­ra berdı. 1960 jyldardyŋ basynda Heminguei äielımen bırge Kuba­men bırjola qoştasady. Olar Niu-Iorkke taban tırep, jaily baspana satyp alady. Älemdı kezudı ädetıne ainaldyrǧan ol ıle-şala İspaniiaǧa, «Ömır» jurnaly­nyŋ mūqabasyna fotosuret tüsıru üşın saparǧa şyǧady. Ol osy sa­par barysynda qatty auyryp, ǧū­myrynyŋ soŋǧy sätı taiaǧanyn sezı­nedı. Köp ötpei «Maida» auruha­nasyna jatady. Auruhanada jata berudı uaqyt öltıru dep bılgen ol 3 aidan keiın şyǧyp, Ketchemge qaityp ketedı. Bır künı äielı onyŋ qaruyn özıne kezep tūrǧanyn közı şalyp, bırneşe dosyn şaqyryp, «Sanvali» şipahanasyna jatyp emdeluge köndıredı. Būl arada da köp aialdamai, 30 mausym künı üiıne qaityp oralady. Arada ekı kün ötken soŋ, 1961 jyly 2 şılde­de ol özınıŋ jaqsy köretın qaruy­men özın atyp öltırdı. «Onyŋ aqyrǧy kündergı ıs-äreketterı äkesınıŋ ömırden qai­tar aldyndaǧy ıs-äreketterı­men ūq­sas boldy», – deidı közkörgen­der. Ony­men qoimai, qaryndasy Ur­sula, bauyry Leisest te özde­rıne qol jūmsap baqilyq bolyp­ty. Mūraty bölek, stilı, közqara­sy özgeşe jazuşy 62 jyldyq alasapyran ǧūmyrynda küllı älem oqyrmany üşın ölmes şyǧarmalar qaldyryp, Ernest Heminguei esı­mın ädebietsüier jahan jūrt­şy­ly­ǧynyŋ jüregıne jazyp kettı. Ol bır sözınde: «Men būl ataǧyma 20-jyldary ie boldym. Qol jet­kızgen ataǧymdy 30-40-jyldary qorǧai aldym. Endı 50-jyldary da qorǧai aluym kerek» dep özıne-özı batyl sert bergen. Ol degenıne jete aldy. Ärbır qalamgerdıŋ mū­ra­ty da, armany da osy bolsa ke­rek. Düisenälı ÄLIMAQYN qazaqadebieti.kz