Qazaq elındegı «qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan» zamanda asa elenbeitın ūsaq qaqtyǧystarmen şektelıp kelgen qazaq-joŋǧar qarym-qatynasy, aqyry, 1680 jyly kürt būzyldy. Osy jyly qazaq taǧyna Jäŋgır hannyŋ ūly Täuke otyrǧany mälım. Äkesı el bilegen şaqta elşılık qyzmetter atqarǧan, alǧaşqy äskeri erlıkterımen körıngen Täuke sūltan Bolat hannyŋ qūzyrynda da el igılıgı üşın eŋbek etıp, är salada közge tüsken, jūrt yqylasyna bölengen. Ol naǧyz kemelıne kelgen, aqyl-oiy tolysqan, ömırlık täjıribesı mol, erekşe qasietterge ie sūltan bolatyn. Aqyldylyǧy men şeşendıgı, kemeŋgerlıgı men danyşpandyǧy ony bileuşı äulet ökılderı arasynda airyqşa bedeldı etetın. Salqam Jäŋgırdıŋ tıkelei ūrpaǧy boluy, ärı memlekettık ısterge jastaiynan aralasyp kele jatqandyǧy onyŋ qazaq taǧyn ielenuı mümkın ekendıgıne küdık qaldyrmaityn. Bolat han dünie salǧannan keiın el aǧalary ony bırden aq kiızge otyrǧyzyp kökke köterdı. Sonymen, Täuke han bilıkke keldı. Tibettegı buddaşy dınbasynyŋ şeşımımen «şapaǧatqa bölengen taǧdyr iesı» Galdan Boşogtu «qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan» qazaq elıne soǧys aşar qarsaŋda keldı. Joŋǧar ämırşısı būl joly qalyŋ äskerımen elge tūtqiyldan bas salmaǧan. Aldymen qazaq elınıŋ jaŋa hanyna qoiar şartyn elşısı arqyly jetkızgen...
Al şarty müldem tosyn estılgen edı. Joŋǧarlardyŋ jaiylym üşın jortuyldap jüretını beseneden belgılı bolǧanmen, būl joly Galdan qontaişynyŋ elşısı auzymen Täuke hanǧa qoiylǧan talapta ol müldem auyzǧa alynbaǧan. Elşı äuelı Qazaq hanynan Joŋǧar ämırşısınıŋ lauazymyn öitıp tömendetpeuın jäne taŋdanbauyn sūrady, sosyn Joŋǧariianyŋ bileuşısı qontaişy märtebesınen ösırılıp han atanǧan, qatardaǧy köp hannyŋ bırı emes – täŋır şapaǧatyna bölengen han – Boşoktu han – ataǧyn Tibet memleketınıŋ astanasy qasiettı Lhasa (tibetşeden audarǧanda – «Qūdailar oryny») şaharynda otyrǧan Dalai-lamadan alǧan ämırşı ekenın aitty. Mıne osy Galdan Boşoktu (Qaldan Boşoqtū), älem boiynşa asa zor oqymysty Ziia-panditanyŋ şäkırtı jäne onyŋ ısın jalǧastyruşy Boşoktu han qazaq elınıŋ endı ǧana sailanǧan bileuşısı Täuke hanǧa arnaiy sälem joldap otyr. Mäsele mynada. Ziia-pandita ūstazdyŋ atsalysuymen osydan qyryq jyl būryn qabyldanǧan «İki Saadjin Bichik – Ūly Zaŋdar Kodeksı» barlyq oirat handyqtarynyŋ memlekettık dını etıp Budda ilanymyn bekıtken. Atalmyş «Dalalyq zaŋdar jinaǧynda» osynau qaǧidatty tūjyrymdauǧa bas-köz bolǧan Ziia-pandita 1462 jyly dünie salǧan. Süiegı tiıstı räsımmen örtelgennen keiın, arnaiy boiauǧa aralastyrylǧan külımen Galdan jäne özge de monahtar qasiettı tantra mätınderın jazǧan. Solardy ūstazdyŋ arnaiy soǧylǧan müsını ışıne salyp, Galdan Joŋǧariiaǧa alyp kelgen. Sodan berı barşa jūrt oǧan ūly ūstaz ısın bırden-bır jalǧastyruşy retınde qaraǧan. Mıne sol ataqty Ziia-panditanyŋ şäkırtı, küllı oirat ielıkterınıŋ ämırşısı Galdan Boşoktu han byltyrlary Saadjin Bichiktı tolyqtyrdy. Budda dının būdan bylai tek oirattar ǧana emes, Tört oirat konfederasiiasyna kıretın barlyq özge handyqtarda da ūstanatyn bolady. Galdan-Boşoktu han künı keşe Moǧolstandy tıze büktırdı. Bügınde būrynǧy Moǧolstan joq, ol Joŋǧariianyŋ ajyramas bır bölıgı, ondaǧy bileuşıler Buddaǧa baqūl. Täuke han da sol jolmen jürsın. Buddaǧa syiynsyn. Sonda barşasy oirattyŋ aidahar beinelengen qara tuy astynda kezınde Ūly Şyŋǧys han tüzgen aumaqty baiyrǧy märtebesınde qaita jaŋǧyrtyp, jalǧandy jalpaǧynan basa däuırleitın bolady…
Han ordasynda joŋǧar elşısın qabyldau räsımıne qatysyp otyrǧan barşa el aǧalary şekterın tartty. Demderın ışterıne alyp, Täuke hanǧa qarady. Sonda ol qazaq taǧy biıgınen bärınıŋ kökeiınen şyǧatyn söz aitty. Oirat Qaldannyŋ talaby Ūly Şyŋǧys hannyŋ jolyn būrmalaǧanyn körsetedı dedı. Elşısı oǧan mynany jetkızsın – özınen būrynǧy ızaşarlary sekıldı, qazaq handyǧynyŋ jaŋa ämırşısı Täuke han, jahandy dırıldetken Şyŋǧys hannyŋ tıkelei ūrpaǧy bolyp tabylady. Al onyŋ ūly babasy Şyŋǧys qahan älemnıŋ jartysyn jaulap alǧanmenen, ondaǧy el-jūrttardyŋ jan-düniesıne zorlyq jasamaǧan. Ol özı syiynatyn kök täŋırıne tabynudy eşkımge tyqpalamaǧan. Sondai tärtıptı jihanger ūldary men nemerelerıne de ösiet etken. Oirattar Şyŋǧys äskerınıŋ asa erjürek, jauynger qanaty bolǧanmen, ūly qahannyŋ küşınıŋ syryn ūqpaǧan eken. Elşı qojaiynyna aita barsyn, onyŋ qoiyp otyrǧany – eşqaşan oryndalmaityn jäne sol talapkerdıŋ özın orǧa jyǧatyn jönsız şart. Qazaqqa mūsylmandyqty Mūhammed paiǧambardyŋ alǧaşqy jauşylary jetkızgen. Būdan pälen ǧasyr ılgerıde ony Qarahan äuletı, odan keiın Altyn Orda bileuşılerı memlekettık dın retınde qabyldaǧan. Mūsylman ilanymynyŋ ūly uaǧyzşysy Qoja Ahmettıŋ osynau bas ordadan qol sozym jerde tūrǧan kesenesın halyqtyŋ qasterlep saqtaityny sondai, bügınde onda qazaqtyŋ küllı handary men igı jaqsylary tynşyǧan. Joŋǧar hany qisynsyz talabyn qaityp alsyn, ondai orynsyz şarttar emes, dostyq qarym-qatynastar elderımızdı däulet pen baqytqa keneltedı…
Joŋǧardyŋ Şapaǧatty hanynyŋ şartyn qabyl almauy Qazaq hany tarapynan jıberılgen ülken qatelık dep sanaidy elşı. Degenmen onyŋ älı de oilanuyn, şartty qabyldamaudyŋ arty jaman bolaryn bajailauyn qalaidy. Taǧy bır paryqtasyn, Boşoqtū han oǧan öte beibıt joldy ūsynyp otyr. Eger būl kerı qaǧu Täuke hannyŋ bekem bailamy bolsa – onda amal joq, solai aityp barady. Endı qazaq hany özıne özı ökpelesın… Alaida būl şart qazaq üşın müldem jat, sondyqtan da üzıldı-kesıldı qabyl alynbaidy – mūndai kesımdı söz estısımen elşı attanyp kettı. Al Täuke han qabyldauǧa qatysqan sūltandar, batyrlar men bilerdı joŋǧarlardyŋ jaŋa agressiiasyna qarsy tūruǧa aialdamai äzırlenuge şaqyrdy. El ışınen sarbazdar şaqyryldy, äsker jasaqtalyp, qorǧanysqa daiyndyq bastaldy.
Elşısı oralǧan soŋ köp ūzatpai, Galdan Boşoktu joŋǧardyŋ qazaqqa qarsy asa auqymdy soǧys qimyldaryn jaŋǧyrtty. Arnaiy daiyndyqpen joryqqa şyqqan bes qaruy sai joŋǧarlarǧa qazaq jasaqtary tosqauyl bola almady. Basqynşy Şu özenınen öttı, Jetısu men oŋtüstık ölkege basyp kırdı. Tarihta «Sairam soǧysy» dep atalǧan 1680–1684 jyldarǧy şaiqastar bastaldy. Qazaq äskerınıŋ jan aiamai körsetken qatty qarsylyǧyna qaramai ılgerılep, Sairamsu men Aqsu özenderı aralyǧyndaǧy qorǧany biık, ırı de äsem şahardy – islam dının taratuşylardyŋ uaǧyzdaryn alys 8-şı ǧasyrda-aq elti tyŋdaǧan, keruen joldary torabynda jatqan sauda jäne qolönerşıler ortalyǧy Sairam qalasyn basyp aldy. Basqa da qalalarǧa kırdı. Basqynşylarǧa qarsy köterılgen halyqty juasytu üşın 1684 jyly jazalauşy jasaq jıberıp, Sairamdy müldem qausatty, talan-tarajǧa tüsırdı, bırqatar tūrǧyndaryn Joŋǧariia men Şyǧys Türkıstanǧa aidap äkettı. 1686 jyly Tian-Şan qyrǧyzdaryn baǧyndyryp, Ferǧana alqabyna öttı. Ärdaiym qatty qarsylyqqa ūşyraǧanmen, jeŋıske jetıp otyrdy. (Şaiqastardyŋ bırınde Täuke hannyŋ ūlyn qolǧa tüsırıp, Joŋǧariiaǧa alyp kettı. Artynşa ony Lhasaǧa jönelttı. Yŋǧaiy, Qaldan Boşoqtū Täukege joldaǧan alǧaşqy şartyn onyŋ balasynyŋ sanasyna Budda ılımın darytu arqyly oryndatqysy kelgen boluy kerek). 1688 jyly Şyǧys Moŋǧoliiany, halhalardy baǧyndyruǧa attandy, qazaq jerındegı basyp alǧan qalalarynan garnizondaryn ala kettı. Alaida şyǧysta jeŋıske jete almady.
Halhalar oirattardan görı manchjurlarmen odaqtasqandy artyq körgen, söitıp, Sin imperiiasynan kömek sūraǧan. Halhalardy alyp Qytaidaǧy sany az manchjurlardyŋ üstemdıgın ornyqtyra tüsuge paidalanǧysy kelgen boǧdyhan Sin armiiasyn Şyǧys Moŋǧoliiaǧa kırgızdı. Sodan, Galdan Boşoktu 1690 jyly ıs jüzınde sin-qytai äskerımen soǧysty. Jeŋdı. Jeŋılgen qytai imperatory oirattardy Sin äuletınıŋ asa qaterlı jauy sanap, jaŋa şaiqasqa äzırlendı. Osy kezde Galdan Boşoktudyŋ nemere ınısı Joŋǧariianyŋ ortalyq bölıgın özıne qaratyp, aǧasynyŋ jolyn kesıp tastaǧan. Handyǧynda ınısınıŋ bülık şyǧarǧanyn estıgen Boşoqtū han tez terıstıkke qarai şegındı. Alaida ony jüz myŋ jauyngerı bar manchjur armiiasy quyp jetıp, Beijiŋge taqau audanda ülken ūrys saldy. Tört kün şaiqasta ekı jaq ta jeŋıse almady. Sosyn, özınen bes ese köp äskermen taban tırese soǧysyp, äskeri önerge äbden maşyqtanǧanyn tanytqan oirattar bır tünde şepterınen köterıldı de, soltüstıkke qarai kettı. Olardyŋ jaujürektıgın moiyndaǧan qytai äskerı soŋynan qumady. Kelesı 1691 jyly halhalar Sin imperiiasynyŋ bodandyǧyna öttı. Osy bırıkken qos ot ortasynda Galdan Boşoktu olarǧa qarsy taǧy alty jyl soǧysty. Aqyry, eŋ soŋǧy zamanaui qaru-jaraqpen – artilleriiamen qarulanǧan sin-qytai äskerınen 1696 jyly jeŋıldı. Barar jer, basar tauy qalmaǧandyqtan (aldynda – halha–manchjur–qytai, artynda, ortalyqta – ıs jüzınde bilıkte bülıkşıl nemere ınısı otyrǧan), 1697 jylǧy nauryzda u ışıp öldı…
«Sairam soǧysy» kezınde terıstık-batystan Aiuke han qalmaqtarymen şabuyldaǧan bolatyn. Qazaq sarbazdary oǧan oidaǧydai toitarys berdı. Jaǧdai bırşama tynşyǧan şaqta joŋǧarlardyŋ äskeri qimyldary halha baǧytyna audy. Sol kezeŋdı Täuke han ūtymdy paidalandy. Eldıŋ bırlıgın, qorǧanys qabıletın arttyratyn şaralar jasady. Qazaqtardyŋ «Alty-alaş» atauymen belgılı alty bölıkten tūratyn federasiiasyn (alty alaş odaǧyn) düniege äkelıp, el bırlıgınıŋ, syrt dūşpanǧa jūmyla qarsy tūrudyŋ sol şaqtaǧy oŋtaily türın jüzege asyrdy. Federasiiaǧa basynda Töle bi tūrǧan Ūly jüz, Qazybek bi basqaratyn Orta jüz, Äiteke bi bileitın Kışı jüz, Qoqym bi qolastyndaǧy qyrǧyzdar, Sasyq bi basqaratyn qaraqalpaqtar men jeke bır top retındegı qiiat, qataǧan, üz jäne basqalar kırdı. Alty alaş odaǧy ıs jüzınde joŋǧarlardyŋ şabuylynan qorǧanudy maqsat etken qazaq, qyrǧyz, qaraqalpaq halyqtarynyŋ äskeri-saiasi odaǧy edı. Osy odaqtyŋ ökılderı – halyqtyŋ belgılı bilerı men bas adamdary Täuke han ordasy maŋyndaǧy Kültöbede bas qosyp, ädet-ǧūryp zaŋdaryn jetıldırudı qolǧa aldy. Sonau Şyŋǧys hannyŋ «Iаsasynan» bastau alyp, Qasym hannyŋ «Qasqa jolymen», Esım hannyŋ «Eskı jolymen» jalǧasqan zaŋnamalardy jetıldırdı. El auzynda «Kültöbede künde jiyn» degen tırkespen aişyqtalǧan zaŋgerler qūryltaiy oŋ nätijesın berıp, olar jasaǧan «Jetı jarǧy» zaŋdar jinaǧy handyqtyŋ äleumettık-ekonomikalyq tūrmys-tırşılıgın jäne qūqyqtyq sanasyn damytty. Halyq tatu-tättı ǧūmyr keştı. Täuke han Äz Täuke atandy.
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
