Eldegı ışkı jaǧdaidy bırşama rettep alǧannan keiın, Täuke han joŋǧarlar ūstap äketken ūlyn bosatyp aluǧa ärekettendı. Dalai-Lama onyŋ tılegıne qūlaq asyp, balasyn Tibetten elıne qaitarǧan. Qasyna bes jüz adam ılestırıldı. Täuke han olardy öz dınderın uaǧyzdau maqsatymen jıberılgen buddaşylar retınde tūtqyndap, qoşemetşılerdı basqaryp kele jatqan noiondy ölımge būiyrǧan. Osy jäittı joŋǧarlar keiın qazaq handyǧyna taǧy da bır joiqyn şapqynşylyq jasau üşın syltau ettı…
Galdan Boşoktu hannyŋ közı tırısınde ıs jüzınde köterılıspen bilıkke kelgen Senge ūly Sevan Rabdan būl kezde Joŋǧariianyŋ resmi ämırşısıne ainalǧan. Sodan 26 jyl ılgerıde ony taq ümıtkerı retınde quǧyndaǧan aǧasy Galdan, äkesınıŋ tuǧan ınısı Galdan, qanşa Şapaǧatty (Boşoqtū) atansa da, Moŋǧoliiany Şyŋǧys han sekıldı bırıktıre almady. Onyŋ halha jerındegı jeŋılısınen keiın Sin imperiiasy şyǧys Moŋǧoliiany müldem jūtyp qoidy. Būdan bylai halhanyŋ taipalyq äkımşılık bırlıkterı manchjurlar ökımetınen talap tüsısımen Ūly dala jüiesındegıdei tärtıppen, är on otbasynan bır jauyngerdı küllı jaraǧymen sin-qytai äskerı qataryna jıberıp, barlyq şyǧynyn köteretın boldy. Al täuelsız oirattar jerden, adamnan, materialdyq igılıkten airylyp, qatty zardap şektı. Osyndai jaǧdaida Sevan Rabdan qontaişynyŋ aldyna auyr mındet tartylǧan – oǧan handyqty qaita jaŋǧyrtyp, nyǧaitu kerek edı.
Sin imperiiasymen soǧys kezınde Şyǧys Türkıstan men Jetısu Joŋǧariiaǧa auylşaruaşylyq, qolöner önımderımen jıberıp tūru jönındegı kelısımşartpen közdelgen mındetterın būzǧan, sondyqtan oirattardyŋ jaŋa ämırşısıne būl aimaqtardaǧy saiasi üstemdıgın qaita qalpyna keltıru qajettıgı tudy. Sol sebeptı, memleketındegı ışkı jaǧdaidy retke keltırısımen, qontaişy 1698 jyly Şyǧys Türkıstanǧa qaita basyp kırdı. Bır jyl ışınde Qaşqar, Jarkent sekıldı maŋyzdy saiasi ortalyqtardy baǧyndyryp, ölkenı ekınşı märte jaulap aldy. Sosyn Emıl özenındegı ordasyn jaŋa orynǧa – Ile özenıne, Qūlja qalasy aimaǧyna auystyrdy. Eskı ordany Soltüstık-Şyǧys Joŋǧariiany basqaratyn nemere aǧasyna qaldyrdy. Handyqtyŋ quaty bırtındep arta tüstı. (1700 jyly qytai bodandyǧyn qabyldaǧysy kelmegen ekı taişymen on myŋ hoşouyt Joŋǧariiaǧa keldı. 1701 jyly Edıl boiynan qazaq dalasyn kesıp ötetın Ülken qalmaq jolymen Aiuke hannyŋ ūldarynyŋ bırı, äkesımen ūrsysyp qalǧandyqtan, öz ūlysyn – 15–20 myŋ şaŋyraqty, iaǧni 60 myŋ jandy – köşırıp äkeldı. Sevan Rabdan ūlysty oirat öŋırınde qaldyryp, ūlyn keşırım bergen äkesıne qaitarǧan). Sondyqtan qontaişy Şyǧys Türkıstanǧa jasaǧan basqynşylyq joryǧyn sol jyly-aq qazaq handyǧyna qarai ūlastyrdy.
Täuke han qosyndary jaqsy qarulanǧan dūşpannyŋ jan-jaqtan lek-legımen antalap ūmtylǧan küşterın toqtata almady. Janqiiarlyqpen soǧysty, bıraq äbden qaljyrady. Şapqynşylyq soǧystar üdei kele, qazaqtar bırtındep Jetısudaǧy, Tarbaǧataidaǧy, Ertıs boiyndaǧy jaiylymdarynan airyldy. Al Joŋǧar ämırşısı özınıŋ Qazaq handyǧyna qarsy soǧys aşqany mäjbürlıkten bolǧanyn aityp, ülken körşılerı (Qytai, Resei) aldynda aqtalyp jatty: soǧystyŋ bastaluyna «Dalai-lamanyŋ ökılderın öltırgen», «Edılden Joŋǧariiaǧa sapar şekken Aiuke hannyŋ qyzyn (Sevan Rabdan qontaişynyŋ qalyŋdyǧyn) tonaǧan», «Reseiden oralyp kele jatqan joŋǧar saudagerlerınıŋ keruenın talan-tarajǧa tüsırgen» «satqyn» Täuke han aiypty dep, sin imperatory men orys patşasyna elşılıkter jıberdı. Mäskeuge adaldyǧyn şegelep körsettı, adaldyǧyna dälel retınde qazaq tūtqynynan bosatylǧan orystardy elıne qaitarǧandyǧyn habarlady. Ärine mūnysy jäi ǧana aldausyratu edı, mūndai ırı äskeri joryqtar joŋǧarlar tarapynan qazaq elıne dürkın-dürkın jasaldy. Al eldegı küizelıstı küşeite tüsken ūsaq qaqtyǧystarda esep joq-tyn.
Qazaq elınıŋ terıstıgın de tynyş deuge kelmeitın edı. Būl kezde Edıldegı Qalmaq handyǧynyŋ küş-quaty artyp, şyrqau biıkke köterılgen. Taqta handyq märtebenı Tibettegı Dalai-lamadan alǧan Aiuke otyrǧan. Ol elındegı jekelegen bileuşılerdıŋ derbestenuşılık piǧyldary men äreketterın jeŋıp, Reseige jartylai täueldı memleket qūryp aldy. Qalmaq handyǧynyŋ basty mındetı orys memleketınıŋ oŋtüstık şekarasyn köşpendılerden, sonyŋ ışınde qazaqtardan qorǧau bolatyn. 1697 jyly I Petr patşa Aiuke hanǧa Reseidıŋ şyǧysyn küzetudı resmi türde mındettedı. Qalmaqtar Reseidıŋ köptegen basqynşylyq joryqtaryna belsene qatysty. I Petrdıŋ qoldauy arqasynda zamanaui qarularmen jabdyqtalǧan qalmaqtyŋ jauynger jasaqtary orysarmiiasymen bırlese soǧysyp, qazaqtardyŋ aralas-qūralas tuysy noǧailardy tas-talqan ettı, atamekenınen qudy. Başqūrttardy da tuyp-ösken ejelgı jer-suynan yǧystyruǧa tyrysty, Kavkaz elderıne de şabuyldar jasady, Reseidıŋ özge soǧystaryna da atsalysty. Ärädık qazaq elıne de şabuyl jasap tūrdy. Qazaqtar qalmaq ielengen mal jaiylymdaryna şyǧuǧa tyrysatyn, sondai sebeptermen osynau qos köşpendı körşı el arasynda qaqtyǧystar men kezek şabuyldar da jiı-jiı oryn alyp tūrdy. Är sondai oqiǧa bır-bırınen mal barymtalap, tūtqyndar aluǧa, şaiqastar saldarynan halyqty qyryp-joiuǧa ūlasatyn. Qysqasy, soltüstık-batys jaq mazasyz edı.
Qauıptı mazasyzdyqty Edıl qalmaqtarynyŋ alys Joŋǧar handyǧynan äldeqaida jaqyn jerdegı, jelkesındegı qojasy bolyp otyrǧan orys memleketı astyrtyn üdetıp kele jatqan. Köşım handyǧyn joiuǧa jol salyp bergelı kazachestvo qanatyn jaia tüsken. Ertıstıŋ boiyna, Tobyl özenınıŋ saǧasyna taman, Sıbır handyǧy astanasynyŋ ornyna 1587 jyly salynǧan Tobolsk qalasy Jaiyq özenı men Tynyq mūhitqa deiın sozylǧan Sıbır guberniiasynyŋ ortalyǧyna ainalǧan. Täuke han ony orys memleketınıŋ Ibır-Sıbırdegı basty äskeri, saiasi, äkımşılık jäne şırkeulık-dıni kındık qalasy dep bıletın, kei elşılıkterın sonda jıberetın. (Patşalyqtyŋ şekarasyn keŋeitıp, köşpendıler ışıne batyl sūǧynyp qana qoimai, qorǧana da alu üşın jäne jaŋa jerge tıstese bekuın nyǧaita tüsu üşın Petr patşa Ertıs boiyn tügel igeruge kırısken. 1716 jyly Ertıske Om özenı qūiatyn jerde Omby, Ertıs boiyna 1718 jyly Semei, 1720 jyly Ertıs pen Ülbı özenderınıŋ qūiylysyna Öskemen qamaldaryn saldyrdy). Jalpy, Täuke han I Petr basqarǧan orys memleketımen jürgızgen saiasatynda ekı jaqty bailanystarǧa, negızınen sauda jäne şekaralyq ısterge köŋıl böldı. Orys patşalyǧynyŋ Şyǧys elderıne baratyn sauda joldarynyŋ bır tarmaǧy qazaq elı arqyly ötetındıkten, qajet kelıssözder jürgızıldı. Sauda keruenderınıŋ qauıpsızdıgıne kepıldık beru, tauarlarǧa salynatyn baj salyǧynyŋ kölemı men mölşerın belgıleu, sondai-aq ekı el şekarasy aimaǧyndaǧy tūrǧyndar arasynda ūşyrasyp qalatyn ärtürlı dau-damailar, ırılı-ūsaqty janjaldar men qaqtyǧystar özara elşılıkter almasu arqyly şeşımın tauyp tūrdy. Tarihşylar Täuke hannyŋ elşılerı Resei memleketı men Qazaq handyǧy arasyndaǧy bailanystardy damytuǧa belsendı türde atsalysty dep qorytady. 17-şı ǧasyrdyŋ soŋynda Täuke han orys patşalyǧymen teŋ därejelı deŋgeide qarym-qatynas jasady dep sanaidy. Eger äldebır sebeptermen qazaq elşılıgı Reseide ūstalsa nemese olardyŋ jūmysyna qandai da bır böget jasalsa, Qazaq handyǧy aumaǧyndaǧy orys elşılerıne de däl sondai közqaras körsetılgen. Bırde, şekaralyq kikıljıŋderge bailanysty, Täuke hannyŋ elşılerı Reseide tūtqynǧa alyndy. Sonda Täuke han I Petrge hatynda: «Ūrylar üşın elşını qamauǧa alu degendı Adam atadan berı osy uaqytqa deiın eşbır qūlaq estıp, köz körmegen edı», – degen sözdermen renış bıldırgen. Täuelsız qazaq handyǧy ämırşısınıŋ orys patşasyna teŋ därejede körsetken tabandylyǧy arqasynda qazaq elşılerı bosatylyp, mäsele beibıt jolmen şeşıldı. Täuke han Resei memleketımen ǧana emes, özge de körşı eldermen, äsırese Būharany bilep otyrǧan aştarhandyq äuletpen jürgızgen qarym-qatynastarynda ekı aradaǧy dauly mäselelerdı beibıt türde şeşuge jäne sol eldermen beibıt bailanystaryn damytuǧa zor män berıp, küş salyp kele jatqan.
Mūndai beibıt qarym-qatynasty Joŋǧar handyǧymen jasau mümkın bolmai qaldy. Öitkenı Sevan Rabdan qontaişynyŋ maqsaty özınıŋ «Ömırdıŋ berık te myqty bileuşısı, qojaiyny» sipatty maǧyna bıldıretın esımıne sai, qazaq elınıŋ ūlan-ǧaiyr aumaǧyn özıne baǧyndyryp alu, söitıp, oirat konfederasiiasynyŋ şetkı bır pūşpaǧyna – Edıl boiyndaǧy qalmaq handyǧynyŋ şekarasyna şyǧu jolymen Şyŋǧys han tärızdı zor imperiia qūru edı. Täuke han oirattardyŋ bır kezderı qazaqqa jaqyn halyq bolǧanyn jaqsy bıletın. Qazaqtyŋ kei ruy öz atasyn oirattan bastaityn, jūrttyŋ edäuır bölıgınıŋ etnikalyq türı de sol ejelgı dūşpanyna qatty ūqsaityn. Ekı etnosty da köşpendıler örkenietı bırıktıretın, ömır salty ūqsas, tılderı de sonşalyqty alşaq emes, beibıt jyldarda qara da, aqsüiek te qyz alysyp, qyz berısıp jatatyn. Täukenıŋ özı de oiratqa jien edı, onyŋ anasy oirattyŋ hoşouyt taipasynyŋ ämırşısı Kündelen taişynyŋ qyzy bolatyn. Alaida sondai tuystyq tamyrlarǧa qaramastan, jaulasa kelgen oiratpen endı qazaqtyŋ bırıguı mümkın bolmai qalǧan. Sebebı, jer-suǧa talasu öz aldyna, olardy dın bölıp tūrǧan. Kezınde Galdan Boşoktu mūsylman qazaqqa öz ilanymyn – budda dının şart qoiyp taŋǧysy kelse, Sevan Rabdan mäselenı bırden soǧysyp şeşuge ūmtyldy. Onyŋ äskerlerı qazaq sarbazdarynyŋ qorǧanys maqsatynda jankeştılıkpen jürgızgen küresterın eŋserıp, Jetısudyŋ bır bölıgın basyp aldy, aldyŋǧy şeptegı qosyndary Sarysu özenıne jettı.
Osyndai saiasi ahual Täuke handy qatty oilandyrdy. Ol eldıŋ bırlıgı men tynyştyǧyn oilap edäuır reforma jürızgen. Üş jüzdıŋ tynys-tırşılıgın äigılı biler men belgılı rubasy, aqsaqaldar, özınıŋ bas adamdardan taǧaiyndaǧan ökılderı jäne barşa jūrt moiyndaǧan, ömırde basşylyqqa alǧan «Jetı jarǧy» arqyly rettep otyrǧan. Alaida jaǧdai kürdelı küige tüsken edı. Ūlan-ǧaiyr Dala tösın mekendeitın halqyn, beibıt ömırden qol üzıp, soǧys jaǧdaiynda küizelıp jatqan elın qorǧau, ainalasyndaǧy qater töndıre qorşaǧan jauǧa qarsy tūrudy ūiymdastyru ısın Türkıstandaǧy ordasynan basqaru qiyn bolyp bara jatqan. Qart Täuke, dana Täuke, jūrty äspettegen Äz Täuke jalpaq eldı basqaru mäselesıne uaqyt talabyna sai jaŋa reforma jasau qajettıgın zaiyr tüsıngen…
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
