Taqqa otyrǧan bette duşar bolǧan joŋǧar şapqynşylyǧynyŋ betın qaitarǧannan keiın, Täuke han memlekettıŋ ışkı mäselesıne qatty nazar audarǧan bolatyn. Ondaǧan jyldarǧa sozylǧan «qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan» tynyş zamanda bosaŋsyp, bytyraŋqy küige tüsken qazaq qoǧamyn qaita tūtastyruǧa küş salǧan.
Osy oraida Täuke han memlekettı, memlekettıŋ qūrylymyn nyǧaitu joldaryn qarastyrdy. Tynyş zamanda ūmyt qalǧan tärtıptı – Esım han däuırınde engızılıp, bertıngı kezeŋde jaiyna qalǧan reformany – jaŋǧyrtty. Handyqtyŋ jüzderge bölıngen memlekettık qūrylymynyŋ buyndaryn basqaru ısıne är türlı äleumettık toptan şyqqan daryndy, aqyldy adamdardy tartty. Biler keŋesınıŋ jūmysyn jandandyrdy. Joǧarǧy ökımet baspaldaǧynda ǧana emes, jüzderdı basqaru buyndarynda da jūmys ısteuge tiıs keŋesterge jūrtşylyq arasynan tanymal biler men özge de bas adamdardyŋ taŋdauly ökılderı sailanuyn, olardyŋ eldegı qalyptasqan ahualdy jıtı saralap, är mäselede ädıl şeşım jasauyn talap ettı. Esım han reformasynyŋ mänı osynda – halyq ökılderın bilıkke tartuda, olardyŋ alqalyq şeşımderıne basymdyq berude jatqan. Biler keŋesınıŋ kelısımınsız han jeke-dara şeşım jasauǧa haqyly emes-tın, iaǧni han bilıgı zaŋi tūrǧyda şekteulı keletın. Täuke han osy qaǧidaǧa nazar audardy. Biler keŋesınıŋ el basqaruda, sot törelıgın qūruda şeşım şyǧaratyn, bilık jasaityn auqymyn keŋeittı.
Degenmen, jalpaq eldıŋ oŋtüstık qiyryndaǧy astanada – Türkıstan şaharynda şyǧarylǧan şeşımnıŋ handyq jaiylyp jatqan ūlan-ǧaiyr aumaqtyŋ bar tükpırıne der kezınde jetıp, qaltqysyz oryndaluy mümkın bolmaityn. Şyndap kelgende, Joŋǧar handyǧynyŋ Qara Ertıs iaki Urga (Qūlja) jaǧynan şyǧyp lek-legımen tögılgen äskerlerınıŋ şabuyldary ötındegı öŋırde otyryp, alys Edıldegı Qalmaq handyǧymen şektesetın audanda ärädık būrq ete tüsetın qaqtyǧystarǧa bailanysty jedel şaralardy oilastyru da, jüzege asyrudy basqaru da qiyn edı. Şalǧai ölkelerde jaǧdaiǧa qarai jedel türde qajet şeşımdı jasaityn da, ony oryndaityn da jergılıktı ökımet boluy qajettıgın uaqyt alǧa tartyp tūrǧan. Handyqtyŋ jergılıktı jerlerdegı tolyq ökılettı uäkılı bolyp tabylatyn atqaruşy bilık buyny jasaluy tiıs. Qazırgı basqynşylyq şabuyldar saldarynan aiaq astynan ornai qalatyn auyr saiasi jaǧdaidy tez taldap, qajet şeşımdı jedel qorytyp şyǧara alatyn biler keŋesı men ony jüzege asyratyn yqpaldy atqaruşy tūlǧa boluy öte-möte kerek-aq. Handyqtyŋ memlekettık qūrylymynda tap osyndai buynnyŋ joqtyǧy äbden qartaiǧan, bıraq tiısınşe danalyǧy kemelıne kelgen Äz Täukege qatty sezılıp tūrǧan.
«Qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan» däuırde är ru-taipa öz tırşılıgımen, öz atamekenderınde beibıt kün keşıp, el arasynda özara qyzyqty, dumandy qarym-qatynas jasaǧan erkındık ahualda baqytty ömır sürıp jatqan edı. Keşegı künderı elge jau tigende, baiyrǧy ädetımen, han ordasynan jauşy jetkızgen jarlyqqa orai tez sarbaz şyǧaryp, ortaq tu astyna bırıge aldy. Būl solai, äitkenmen, jer şalǧailyǧyn eskere qoimaǧan ökımet qūrylymyndaǧy bilık älsızdıgı syr berıp-aq tūrǧan. Kındık bilıktıŋ ämırı jergılıktı jerlerge jetkenşe jer şalǧailyǧynan eskıruı äm älsıreuı qazırgı tolassyz jaugerşılık tūsynda erıksız közge ūratyn. Dūşpan şabuyldaǧan ölkelerde halyqty şūǧyl qorǧanysqa jūmyldyra alatyndai yqpaldy tūlǧa jetpeitını anyq edı. Är öŋırde sondai yqpaldy da bedeldı tūlǧanyŋ boluy asa tiımdı, sondailardy tauyp, jer-jerdegı tiıstı ökımettık bilıkke taǧaiyndau kerek. Būlar äskeri ıske, qolbasşylyqqa tumysynan beiım sūltandar ışınen tabylady, osy jaugerşılık kezeŋde közge tüsıp jürgenderdıŋ laiyqtylaryn bilıkke tartuǧa äbden bolady. Esım han salǧan eskı jolmen – el qūrmetıne bölengenderden taŋdau jolymen, iaǧni meritokratiialyq tärtıppen alys jatqan aimaqtarǧa, naqtylap kelgende är jüzge han sailau – qazırgı ömır talaby bolyp otyr. Olar alyp qazaq elı tūrǧysynan qaraǧanda – ortalyqtaǧy ūly hanǧa (qahanǧa) baǧynyşty handar boluǧa kerek. Is jüzınde osylai, jüzdık handar institutyn qalyptastyryp, nyǧaitu arqyly Qazaq handyǧynyŋ bırtūtastyǧy men quatyn arttyruǧa bolady. Qart Täukenıŋ būl oiǧa bekem toqtauyna joŋǧarlardyŋ 18-şı ǧasyr basyndaǧy jaŋa şapqynşylyqtary men el jappai tartyp jatqan qaiǧy-qasıret, küizelıs sebep boldy. Paiymdaryn ordasyndaǧy han keŋesıne jinalǧandarǧa, eŋ aldymen Töle, Qaz dauysty Qazybek, Äiteke bilerge baian ettı. Sosyn Şyŋǧys hannyŋ ülken imperiiany tört balasyna bölıp berıp basqaru täsılınıŋ mänın, Joşy Ūlysy keregesın keŋeitıp Ūlyǧ Ūlys (Altyn Orda) bolǧan kezde de Qaraqorymǧa täueldılıgın moiyndap tūrǧan tärtıptı ortaǧa salyp, bärı bırge paryqtasqan. Altyn Orda öz memlekettık qūrylymynda kışı ūlystar men ordalardy imperiia retındetı tūrpaty ydyraǧanǧa deiın-aq boi kötertıp, solardyŋ bileuşılerı arqyly bükıl eldı basqaru ädısın qoldanǧan, mūny barşasy moiyndaidy. Alys zamandy qoia tūrǧanda, künı bügın qazaq elın alasapyranǧa tüsırgen joŋǧarlardyŋ özınıŋ memleketı bırneşe handyqtan tūrady. Terıstıktegı körşı, Edıldıŋ tömengı aǧysyn ielenıp alǧan Qalmaq handyǧy da, şyntuaitynda, sol joŋǧar memleketınıŋ qūramyna kıredı. Mūny bärı bıletın. Joŋǧar handyǧynyŋ ıs jüzınde alys-alys jatqan derbes handyqtar töbesındegı handyq ekenın, iaǧni oirattardyŋ konfederasiialyq ökımetı ekenın, sondai qūrylymy boluynyŋ arqasynda joŋǧarlar jalpaq qazaq elın jan-jaqtan qysudy oilaryndaǧydai jüzege asyryp tūrǧanyn paiymǧa salyp, tereŋnen oi tolǧasqan.
Orasan zor alqapqa jaiylǧan jer-su tösınde qily elmen şektesıp, nebır oqiǧany bastan keşıp jatqan Qazaq handyǧy basşylyǧynyŋ är qiyrda künbe-kün tuyp jatqan mäselelerdı jedel şeşe alatyndai mümkındıkke qol jetkızudı qarastyruyn ömırdıŋ özı alǧa tartty. Qazırgı taŋda şyǧysy men oŋtüstıgınen şekarany būzyp-jaryp tap-tap berıp jürgen joŋǧarlardyŋ dülei şapqynşylyǧynan da, terıstıgı men batysynan künbe-kün qauıp töndırıp tūrǧan qalmaq, kazak jäne özge jūrttyŋ jortuyldarynan da qorǧanu mäselesı kün tärtıbınen tüspeitın. Dūşpandyq şabuyldarǧa jedel jäne der kezınde qarsylyq körsetudı ūiymdastyra bılu handyqtyŋ qūrylymynda eskerıluge kerek. Bügıngı jaǧdaida aişylyq alysqa sozylǧan şartarapty Täuke hannyŋ Türkıstandaǧy ordasynan jedel basqaryp, uaqtyly tiımdı şeşım qabyldap otyru mümkın emes. Osy uaqytqa deiın Täuke han senım artyp kelgen, küllı el basyn ietın osynau üş äigılı bi de, jer-jerdegı özge bas adamdar da būl şaruany oryndai almaidy. Üş ölkege handyq märtebesı bar üş ämırşı qoiu qajet. Şūǧyl äreket etetın jaǧdailarda eldık müddenı qorǧauǧa batyl şyǧa alulary üşın…
Ordasynda bas qosyp otyrǧan igı jaqsylarǧa aian, Täuke han özınen būrynǧy handar tūsynda, äsırese «qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan» mamyrajai beibıtşılık kezeŋdegı qamsyzdyq tuǧyzǧan bosbelbeulık pen ışkı tartystar saldarynan ydyrai bastaǧan üş jüzdı qaita bırıktırdı. Jeke-jeke ūlystardy bilegen sūltandardyŋ ortalyqtan bölektenuıne tejeu saldy. Qazaq handyǧynyŋ ışkı bırlıgın bekemdeuge barlyq şaralardy qoldanyp, ony edäuır küşeittı. Bügıngı taŋdaǧy jaǧdaida endı, är jüzdıŋ öz hanyn sailau arqyly, bırlıktı odan saiyn nyǧaituǧa bolady. Būl – qajettılık, mūny ömırdıŋ özı talap etıp otyr. Qysqasy, küştı armiiasy bar joŋǧar konfederasiiasy ülgısımen qazaq ta handyǧyn konfederasiia sipatynda damytuǧa tiıs. Sonda är taraptan tiısetın dūşpandarǧa qarsy jedel şara jasau mümkındıgı artady. Eldıŋ tynys-tırşılıgın, tūrmysyn jaqsartyp, qorǧanys qabıletın, uaqyt talabyna jauap bere alatyndai qauqaryn arttyru joly osy. Täuke hannyŋ būl ūsynysy keŋeske qatysuşylar tarapynan qoldauǧa ie boldy. Qazaqtyŋ üş jüzıne üş han sailau qajettıgın moiyndau sol kezdegı el aǧalarynyŋ qoǧamdyq-saiasi oiynyŋ eŋ biık şyŋy, saiasi şyǧarmaşylyqta tanytqan asa köregen jäne dūrys qorytyndysy edı. (Bolaşaqta onyŋ handyqtyŋ bölşektenuı retınde qarastyryluy jäne şynymen de ıs jüzınde sondai körınıske tüsuı sol kezdegı qily piǧyldy ıs adamdarynyŋ öresı tar ıs-äreketterınen jäne bertındegı türlı därejedegı oişyldardyŋ jaǧdaidy jan-jaqty eskermei oi qorytuynan tuyndaǧan mäsele). Sodan ekı ǧasyr ılgerıde Täuke hannyŋ babasy Qasym han küştı memleket qūra bılgen-tın. Ol syrt elden kelgen qonaqtarǧa qazaqtardyŋ, iaǧni özderınıŋ keŋ dalany jailaǧan sahara perzentı ekenın, qoldarynda ne sirek kezdesetın zattardyŋ, ne qymbat būiymdardyŋ, ne qandai da bır tauarlardyŋ joqtyǧyn aitatyn. Jūrttyŋ basty bailyǧy jylqy ekenın, jylqynyŋ etı men terısı ärı taŋdauly as, ärı yŋǧaily kiım, al sütı, iaǧni qymyz – asa süikımdı de jaǧymdy susyn, mal sütınen jasalatyn qūrt, ırımşık, airan syndy qily önım teŋdessız taǧam qyzmetın atqaratynyn, köŋıl köteretın oryny – mal men jylqy tabyndarynyŋ jaiylymy, süisınıp qaraityny – bäige, kökpar körınısterı ekenın äŋgımeleitın. Sodan berı qazaqtyŋ ömır saltyna pälendei özgerıs engen joq, bıraq sony saqtau, qorǧau mäselesı kün tärtıbınen tüspei keledı. Täuke eldıŋ ışkı bırlıgın jaqsartu maqsatymen Kışı jüz ben Orta jüzdegı jeke-jeke älsızdık tanytatyn ūsaq rulardy toptastyryp, küştı bırlıkter (Jetıru, Uaq-Kerei) qūrdy. Endı, mıne, ökımetıne är aimaqta mäselenı jedel qarastyryp, tiıstı şeşımge kele alatyn jäne sot bilıgın jürgıze alatyn biler keŋesın meritokratiialyq täsılmen sailatudy tapsyrdy.
Az uaqytta Töle bi Ūly jüz, Qazybek bi Orta jüz, Äiteke bi Kışı jüz ışınde laiyqty el aǧalarynan biler keŋesın jasaqtaudy jüzege asyrdy. Jüzderdegı biler keŋesı el ışındegı özge de belgılı tūlǧalar qatysqan jiyndarda eldık müdde jolyndaǧy küresterde közge ılınıp, aimaqtarynda el rizaşylyǧyna bölenıp jürgen sūltandar arasynan han lauazymyna laiyqtardy ırıktedı. Osylai, Täuke han bileitın Qazaq handyǧynda 18-şı ǧasyrdyŋ alǧaşqy jyldarynda üş kışı han – Ūly jüzde Abdolla, Orta jüzde Qaiyp, Kışı jüzde Äbılqaiyr paida boldy. Tarihta būl jaǧdaidy bırtūtas qazaq handyǧynyŋ ömır süruın toqtatqany, qazaq handyǧynyŋ üş jeke handyqqa ydyraǧany dep tüsındırıledı. Patşa zamanynda da, sovet zamanynda da, qazırgı täuelsızdık däuırınde de osy oi jappai ornyqtyrylǧan. Älı küngı sol qalpynda, sol eskırgen jäne jaŋartyluy künı bügınge deiın qolǧa alynbaǧan ahualda qalyp, qaita qaralmai tūr.
Bız būl bölınıstı qazaq handyǧynyŋ tūtastyǧyn, bırlıgı men quatyn arttyruǧa baǧyttalǧan şara dep bılemız. Joǧaryda aitylǧan sebepterge bailanysty solai oilaimyz. Şara Täuke hannyŋ közı tırısınde jüzege asyryldy. Ol ıs jüzınde bas han, ūly han, qahan sanaldy, al jaŋadan aimaqtyq taqqa otyrǧan üş han (Taşkenttegı Abdolla, Arqadaǧy Qaiyp, Qaraqūmdaǧy Äbılqaiyr) derbestıgı bar, bıraq ırı mäselelerde jalpyqazaq müddesın közdeitın şeşımderdı basşylyqqa alatyn, bas bileuşı Täuke hanǧa qarasty ämırşıler bolyp sanaldy. Būl zaman talabynan tuǧan qajettılık bolatyn. Ony babalarymyzdyŋ saiasi oi tolǧauynyŋ zamanyna sai kemeldene damuy mümkın ettı.
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
