Täuke han eldıŋ batys öŋırınıŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu üşın batyl şara aluǧa tekten-tek bekınbegen edı. Onyŋ tüpkı sebebı sol, orys memleketınıŋ jürgızgen soǧystaryna belsene qatysu arqyly patşa senımıne äbden kırgen, tiısınşe, patşalyqtyŋ qamqorlyǧy arqasynda Qalmaq handyǧyn küşeitıp, quatty, jaqsy ūiymdastyrylǧan äsker jasaqtap alǧan Aiuke han Qazaq handyǧynyŋ terıstıgındegı bıtıspes jauyna ainalǧan bolatyn.
Qalmaq handyǧynyŋ ämırşısı şapşaŋ da oralymdy jasaqtarymen äuelde qazaqtardan erıksız aiyrylǧan noǧailarǧa jortuyldatyp, olardyŋ Kubandaǧy auyldaryn, auyldardaǧy qazandaryn (şaŋyraqtaryn) şauyp ketıp jürdı. (Qalmaqtar orys äskerlerımen bırlesıp qanşama qyryp-joiǧanmenen, noǧailar älı de patşalyq yqpalyna tolyq tüse qoimaǧan edı). Odan Qazaq handyǧyna – Petr patşanyŋ qoly jetpegen täuelsız elge tūraqty joryq jasap tūrudy ädetke ainaldyrdy. Bälkım mūnysy özınıŋ oŋtüstıktegı konfederativtık qojaiyny (nemese siuzerenı) Joŋǧar handyǧymen onyŋ Şyŋǧys han zamanyndaǧydai alyp imperiia qūrudy közdeitın basty maqsatyna bırlesıp jetu oraiynda qimyl üilestıru jönınen kelısıp alǧandyǧynan şyǧar. Qalai bolǧanda da, ol jortuyldarymen qazaq jerıne tereŋ sūǧynyp, Kaspii teŋızınıŋ oŋtüstık-şyǧys jaǧalauyn mekendeitın jūrtty, türıkmenderdı de şapty. Aral maŋyndaǧy eldı, qaraqalpaqtar men özbekterdı de şapqynşylyqqa ūşyratty. Tıptı Hiua handyǧyna deiın şabuyldap baryp jürdı. Ne kerek, Edıl qalmaqtary da, olardyŋ oŋtüstıktegı qatygez tuystary joŋǧarlar sekıldı, tıptı solarmen bırdei därejede qazaq elıne qater töndırıp tūrǧan. Täuke han osyny zaiyr ūqty.
Qalmaq handyǧy äskerlerınıŋ Qazaq handyǧyna jasaǧan şapqynşylyǧyn Kışı jüz qazaqtarynyŋ ru-taipalary basynda tūrǧan sūltandar bastan keşıp jatty. Solardyŋ bırı Täuke hanmen atalas töre tūqymdarynyŋ bırı, Jänıbek hannyŋ kışı ūly Ösekeden taraǧan Bölekei sūltan ūrpaǧy Qajy sūltan edı. Ol bauyry Bölekeiūly Batyr hanmen qatar ösken būtaq ökılı bolatyn. Qajy sūltan küllı özıne qarasty äuletımen, balalarymen (ışınde ortanşy ūly, bolaşaq Äbılqaiyr bahadür bar) Syrdyŋ tömengı aǧysynda ömır sürdı. Qaraqūm atyrabyn qystap, jaz ailarynda Torǧai men Yrǧyz özenderınıŋ joǧarǧy aǧysynda, Jemge taiau maŋda köşıp-qonyp jüretın. 17-şı ǧasyrdyŋ soŋyna qarai osy aumaqty mekendeitın qazaqtar Edıl qalmaqtarynyŋ äskeri şabuyldaryna jiı-jiı ūşyrady. Osyndai ahualda jasöspırım Äbılqaiyr şaiqasqa erte aralasyp, ūrystarda tanytqan erjürektıgımen, batyrlyǧymen erekşelendı. (Resmi tarihi ädebiette ol 1693 jyly düniege keldı dep jazylyp jür. Alaida Äbılqaiyr hannyŋ ömır jolyn tereŋ jäne jan-jaqty zerttep, teŋdessız ǧylymi-zertteuşılık jūmys jürgızgen tarihşy İrina Erofeeva ony 17-şı ǧasyrdyŋ 80-şı jyldarynyŋ orta kezınde tuǧan dep sanaidy. Onyŋ tamaşa jūmysyn jäne özge de tarihi maǧlūmattardy salystyryp qarastyra kele, bız būǧan säl tüzetu engızıp, Äbılqaiyrdy Täuke han taqqa otyrǧan şamada – 1680 jyldary düniege kelgen degen oiǧa toqtadyq).
1698 jyly Qazaq handyǧy oŋtüstık-şyǧysynan Joŋǧar handyǧynyŋ joiqyn şabuylyna ūşyraǧanda, soltüstık-batysynan Qalmaq handyǧynyŋ jasaqtary da jer-suyna tarpa bas saldy. Aiuke hannyŋ orys patşasy äskerımen türlı soǧystarda bır sapta şaiqasyp köp täjıribe jinaqtaǧan jauyngerlerı jaqsy qarulanǧan, äskeri önerge käsıbi maşyqtanǧan bolǧandyqtan da, köp jaǧdaida qazaqtardan äldeqaida basym tüsıp jürdı. Alaida, otanyn qorǧap jürgen sebeptı, qazaq sarbazdarynyŋ ruhy myqty bolatyn. Olar özderınen küştı jaudan jeŋılgenmen, qūty qaşpaityn, eŋsesın tüsırmeitın.
Ūrystar arasyndaǧy bır beibıt sätte jasöspırım Äbılqaiyrdy köpke äigılı qazaq batyrynyŋ qalai körıp, tanysqanyn jäne bır körgende qandai deŋgeidegı baǧalaumen äspettegenın aita keteiık. Būl jönınde ǧasyrlar boiy el ışınde saqtalǧan aŋyzdy dala tösınde aidauda bolǧan äldebır orys ziialysy jazyp ketken eken. Öz aty-jönın körsetpei, «Nevolnik», iaǧni «Bas bostandyǧy joq» dep qol qoiyp, «Predanie o kirgiz-kaisaskom hane Abulhaire» – «Qazaq hany Äbılqaiyr turaly aŋyz» degen taqyryppen 19-şy ǧasyrdyŋ soŋynda Torǧai oblystyq baspasözı betınde jariialapty. Aŋyzdy ǧylymi ainalymǧa Erofeeva engızdı. Sondaǧy joǧaryda atalǧan epizodty äŋgımeleiık. Bır ǧana özgerıs – batyrdyŋ esımın naqtylaimyz. Bızdıŋ oiymyzşa, Äbılqaiyrdy 17-şı ǧasyrdyŋ soŋynda, iaki 18-şı ǧasyrdyŋ alǧaşqy jyldarynda kezıktırgen – keiın hannyŋ senımdı serıgıne ainalatyn Jänıbek batyr emes (öitkenı būl şaqta ol tym jas – 1693 jyly tuǧan), dūrysy – Jänıbektıŋ äkesı Qoşqar batyr bolsa kerek. Aŋyz sonysymen de aŋyz, uaqyt öte kele kei detal beikünä özgerıske ūşyraǧan ǧoi dep oilaimyz.
Sonymen… Ūly Dala. Tüs kezı. Esımı elge äigılı, erlıgıne bek razy halyq tık tūryp qūrmetteitın Qoşqar batyr dulyǧasy künge şaǧylysa jaltyldap, jasaǧynyŋ aldynda jelıp keledı. Aldynan jeke-dara ösıp tūrǧan qalyŋ būtaqty aǧaş körınedı. Aǧaştyŋ janynan ötıp bara jatyp, batyr tızgının tartady. Jasaq onyŋ qos qaptalynan, qaumalai toqtaidy. Bärınıŋ nazary batyr qaraǧan jaqqa auady. Aǧaş tübınde asa körkem bır jasöspırım jıgıt qatty ūiqy qūşaǧynda jatyr eken. Jänıbek batyr oǧan süisıne qaraidy. «Örımdei jas, alaida netken ör keskın! Quat pen jıger töguın qara… Myna balausa bozbalanyŋ qanynda tektılık bar!» – dep süisınedı ol. Jan-jaǧynan qaumalaǧan sarbazdaryna jüzın būryp: «Qaraŋdarşy, – deidı, – qūşaǧyn qalai batyl da keŋ jaza jaiyp jatqanyna köŋıl bölıŋderşı! Ol qūddy özınıŋ qajyrly qoldarymen bükıl älemdı qūşaqtap alǧysy keletındei!»
Sarbazdar auyzdyǧymen alysqan attarynyŋ basyn tartyp, jetekşılerınıŋ auzyna qaraidy. Batyr ūiyqtap jatqan jıgıttıŋ ädettegıden tys ǧalamat körkıne süisıngennen, oǧan at üstınen esı kete üŋılıp tūryp: «Būl balanyŋ bolaşaǧy zor. Aitpady demeŋder!» – deidı. Sosyn ūzyn naizasynyŋ ūşymen bozbalanyŋ qolyn türtıp qalady. Sol-aq eken, bala jıgıt oianyp ketedı. Qoşqar batyr naizasyn kerı tartyp aluǧa ülgerer-ülgermesten, jolbarysşa serpımdı qimylmen ornynan atyp tūrady. Janynda jatqan sadaǧyn ala köterıledı. Tūrǧan bette jebenı batyrdyŋ keude tūsyna baǧyttaidy. Sadaq jaǧyn kere tartyp, atuǧa äzır öjettıgın tanytady. «Toqta, jankeştı bala, toqta, – dep aiqai salady batyr, – tasta sadaǧyŋdy, men Qoşqar bolam! Qoşqar batyr jaiynda talai estıgen bolarsyŋ, senıŋ sadaq kezenıp tūrǧan – sol, Qoşqar batyr! Men saǧan jau emespın. Men saǧan jaqsylyq tıleitın dos bolam!» Bala jıgıt sadaǧyn kezep tūrǧan qalpy, batyrdyŋ betıne tık qarap, ör ünmen: «Meilı, sen ataqty Qoşqar batyr bolsaŋ – bola ǧoi, bıraq senıŋ öz betınşe tynyş jatqan adamdy mazalauyŋ qalai? Al men Äbılqaiyr sūltanmyn! Äldekımnıŋ at üstınde otyryp, özımdı naizamen türtkıleuıne men tözbeimın!» – deidı.
Batyrdyŋ nökerlerı myna beitanys bozbalanyŋ öjettıgı men jasyna sai emes örkökırek menmendıgıne qairan qalady. Aŋyryp, bır-bırıne qarasady. Jabyla qamşynyŋ astyna alyp, juasytyp jıberse qaiter edı?! Bıraq Qoşqar batyr beitanys bozbalanyŋ qylyǧyna razy bolǧany sondai, bärın odan saiyn taŋyrqatyp, atynan tüsedı de, tatulasu nietın körsetıp, öjet balaǧa qolyn özı sozady. Sonda bala jıgıt sadaǧyn tömen tüsıredı. Basyn iıp, ızet körsete tūryp, el qadırlegen batyrdyŋ qolyn qysady. Jas Äbılqaiyr sūltan el tanyǧan dala batyrymen osylai tanysady. Būl kezde Qoşqar batyrdyŋ balasy Jänıbek älı jetı-segız jasta ǧana. Ol da äke jolyn qua kele, el qorǧanyna ainalǧan batyr, Şaqşaq Jänıbek atanady. Sosyn Äbılqaiyr hanmen üzeŋgıles bolady.
Al oǧan deiın Äbılqaiyr edäuır taǧdyr talqysynan ötedı. Nebır şaiqastardy bastan ötkeredı. Ūtady da, ūtylady da. Edıl oirattarynyŋ qolbasylary ony tūtqynǧa tüsıredı. Olar jürek jūtqan jas qazaqqa ärı taŋdana, ärı qyzyǧa qaraidy. Būl kezde olar asa quatty edı. Köptegen sättı äskeri joryqtary barysynda qalmaqtardyŋ da, olardyŋ bas ämırşısı Aiuke hannyŋ da bedelı arta tüsken. Sol 18-şı ǧasyrdyŋ basynda Qalmaq handyǧynyŋ ışkı saiasi jaǧdaiy äldeqaida nyǧaiǧany sondai, älı de patşalyq qarmaǧyna tüse qoimaǧan körşı aimaqtarǧa öktem bilık jürgızuge tyrysqan. Osy rettegı onyŋ özge körşılerınen basymdyǧy közge ūryp, tiısınşe, abyroilylyǧy artqan, halyqaralyq därejede tanylǧan. Osyndai biık märtebege jetken Aiuke hannyŋ qūzyrynda edäuır özge jūrt ökılderı, solardyŋ ışınde, qalmaqtardyŋ jeŋıstı joryqtarynyŋ bırınde äldeqandai taǧdyr talqysymen tūtqyndalǧan jas Äbılqaiyr sūltan da qyzmet etken edı.
Qalmaq handyǧynda erkınen tys ötkızgen uaqytyn jas Äbılqaiyr nätijelı ötkızıp, paidasyna asyra bıldı. Batyl, zerek, aqyldy jas batyr sol şaqtaǧy asa bedeldı jäne tanymal dala qolbasşylarynyŋ bırı retınde moiyndalǧan Aiuke hannyŋ äskeri ıstı qalai ūtymdy türde qaita qūryp alǧanyn zerdeledı. Onyŋ jüzege asyryp otyrǧan el basqaru jüiesın paryqtady. Qalmaq hanynyŋ äskeri-saiasi qyzmetındegı eleulı ozyq täjıribenı aŋǧaryp, ol jüzege asyrǧan amaldyŋ – baiyrǧy dala ädetıne europalyq dästürlerdı kırıktırudıŋ anyq artyqşylyqtaryn baiqady. Ne kerek, qūdai boiyna asa zor küş-qairatqa qosa darytqan aqyl-oidyŋ arqasynda, Äbılqaiyr sūltan özınıŋ erkınen tys bıraz mezgıl uaqytşa ämırşısı bolǧan Aiuke hannyŋ qyzmetınde jürıp, ony belgılı därejede jauyngerlık şarua men memlekettık ısterdı ūiymdastyruda önege körsetken ūstazy retınde de qabyldaǧandai boldy. Aqyry, tanyǧany men üirengenın, qol jetkızgen bılıgın öz elı igılıgıne jūmsaityn şaq tuǧanyn tüisındı. Söitıp, Edıldıŋ tömengı aǧysyndaǧy Qalmaq handyǧynda ötkızgen azyn-aulaq uaqytynan keiın, Äbılqaiyr sūltan özınıŋ tuyp-ösken öŋırıne – Syr suyna şektesetın dala men Qaraqūm alqabynda ömır sürıp jatqan tuǧan-tuysqandary arasyna qaitty. Elge oralǧannan keiın tez arada ainalasyn özınıŋ jeke basynyŋ batyrlyǧymen bırge, şaiqas jürgızudegı öte oŋtaily täsılderdı ūiymdastyra bıletın äskeri şeberlıgımen qairan qaldyryp, moiyndatty. Ūzamai qazaqtar men qaraqalpaqtardan qūralǧan jasaqty bastap, başqūrt elınen bır-aq şyqty.
Qaharly İvan (İoann Groznyi) tūsynda bodandyqqa tüsken başqūrttar orys taǧyna Romanovtar kelgelı berı airyqşa qysym körıp jürgen. Başqūrt jer-suy talan-tarajǧa ūşyratylyp, atamekenderıne şekaralyq beketter, qamaldar, patşalyqtyŋ öz tūrǧyndary ǧana jailaǧan eldı mekender, hristian monastyrlary salyndy. Tarihi qūqtary taptalyp, bostandyqtarynan airylǧan başqūrttar 17-şı ǧasyrda äldeneşe ret köterılıske şyǧyp, jerge, dınge bailanysty köptegen talaptaryn oryndatuǧa qol jetkıze alǧan. Alaida patşalyq qaşanda öz ozbyrlyǧynda bır qadam şegınse, artynşa ekı qadam ılgerılep, nebır jädıgöi äreketke baratyn. Onyŋ üstıne, ökımettıŋ başqūrt ışındegı paidakünem şeneunıkterı ökılettılıkterın asyra paidalanyp, qily zorlyq körsetu jolymen, bodandardan zaŋda joq alym-salyq alǧan. Sondai qysymdar saldarynan başqūrttar 1704 jyly qaita köterıldı. Alty-jetı jylǧa sozylǧan būl köterılıstıŋ belgılı bır kezeŋınde, 1708 jyldar şamasynda, başqūrttardyŋ orys patşalyǧynyŋ äskerlerıne qarsy şaiqastaryna Äbılqaiyr sūltan da atsalysty. Ol mūnda başqūrt jetekşısı Aldar Esengeldinnıŋ şaqyruymen kelgen edı. Özı bastap äkelgen qazaq-qaraqalpaq odaǧynyŋ qūrama jasaǧy patşa äskerıne qarsy belsendı ūrystar jürgızdı. Osy şaqta Äbılqaiyr özı igergen jäne maşyqtanǧan äskeri önerın bastap äkelgen jasaǧy men köterılısşılerge riiasyz üirettı. Soǧysudyŋ qyr-syrymen bölısıp, öz äskerıne de, başqūrt jasaqtaryna da şeber jetekşılık ettı. Sonyŋ nätijesınde başqūrt köterılısşılerı men olardy qoldauşy sarbazdar Sarytau (Saratov), Astrahan, Samara, Qazan, Viatka, tıptı Kavkaz ben Tobylǧa deiın at oinatqan. Äbılqaiyr bahadürdıŋ jeke basynyŋ erlıgıne, jaugerşılıgıne, äskeri qolbasylyq qabıletıne täntı bolǧan başqūrttar ony özderınıŋ hany dep atady.
Terıstıktegı başqūrt köterılısınıŋ soŋǧy kezeŋı oŋtüstıkte 1708 jyly qaitadan bastaldy. Ol Qazaq handyǧynyŋ uaqyt ötken saiyn üdei tüsken joŋǧar basqynşylyǧyna qarsylyq körsetu şaralaryn ūiymdastyryp jatqan şaǧyna säikes keldı. Kürdelı saiasi jaǧdaidy jan-jaqty sarapqa salǧan Täuke han, joǧaryda aitqanymyzdai, el bilıgıne reforma jasaudy qolǧa alǧan. Soǧan orai Äiteke bi bastaǧan bas adamdar başqūrt elınde orys äskerımen soǧysyp jürgen Äbılqaiyr sūltannyŋ elge qaituyn sūraǧan. Sodan, qazaq-qaraqalpaq qolyn basqaryp, başqūrt köterılısın qoldauda edäuır tabysty jeŋısterge jetken, europalyq jalpaq öŋırde de jihanger, qolbasşy retınde keŋınen tanylǧan Äbılqaiyr bahadür tuǧan elıne oralady. Oralysymen, oirattardyŋ ekı tūstan da jasap jürgen şapqynşylyǧyna qaitıp tötep beruge bolady degen ömırlık mäselenı aqyldasqan bas qosularǧa qatysady. Osy taǧdyrly saualdy qarastyru üşın (tarihta Qaraqūm qūryltaiy degen ataumen äigılı bolǧan) halyq ökılderı jinalysyn şaqyruǧa belsene atsalysady.
Qaraqūm qūryltaiyna qatysqan Kışı jüzden jäne Orta jüzdıŋ bır bölıgınen kelgen biler men rubasylar, aqsaqaldar, basqa da bas adamdar 1710 jyly Äbılqaiyrdy han lauazymyna sailaidy jäne osy ekı jüzden jauǧa qarsy jasaqtalatyn äskerdıŋ bas sardary etıp taǧaiyndaidy. Äbılqaiyr han memlekettıŋ Türkıstandaǧy ortalyq ordasynda otyrǧan Bas han Äz Täukenıŋ batys ölkedegı arqa süieitın senımdı tıregı, qazaq handyǧynyŋ qabyrǧaly, qarymdy qorǧauşysy retınde qabyldanady.
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
