1710 jyly Aral teŋızınıŋ soltüstıgındegı Qaraqūmda Qarakesek qūryltaiy öttı. Ony tarihta Qaraqūm qūryltaiy dep te, Qarakesek qūryltaiy dep te taŋbalai beredı. Öitkenı būl jiyn ötken Qaraqūm alqabyn negızınen Qarakesek ru-taipalary mekendeitın. Osy halyq qūryltaiyna şartaraptan jinalǧan jūrtşylyq ökılderı (töreler, biler, rubasylar, özge de türlı şonjarlar, aqsaqaldar, batyrlar, sarbazdar) özderınen küşı basym qaharly jauǧa jūmyryqşa jūmylyp, bükıl el-jūrt bolyp bırıgu jolymen qarsy tūramyz dep bır auyzdan şeşken. Şeşım asa kürdelı, qaiǧyly-zarly jan küizelısı būrqaǧan auyr ahlaqtyq ahualda qabyldandy. Qūryltaida äuelde küizelıstı eldıŋ ümıtın üze tüsken küŋırenıs ornap tūrdy.
Aqylman aqsaqaldyŋ bırı mäselenı tereŋnen qozǧap tolǧanǧan-dy. Qasym han zamanynan berı bız salt etken ūstanym qandai edı dep ah ūrǧan… Auyzdan auyzǧa berılıp keledı – sonau ūly ämırşı bızdı dala tölımız degen. Bızde qymbat mülık joqtyǧyn aitqan. Bızdıŋ bar bailyǧymyz – jylqy, sol kezde de, qazır de bız üşın jylqynyŋ etı men terısı as ärı kiım, sütı susyn. Älı küngı köŋıl köterer ornymyz – mal jaiylymy, jylqy üiırlerı. Qaşannan at körınısıne süisınetınbız. Bügıngı jau bızdı atam zamannan ūstap kele jatqan osy saltymyzdan aiyrdy. Atamekenımızden tyqsyruda. Jer-suymyzdy basyp aluda… jūrt bosyp kettı. Qaitıp jan saqtaimyz? Eldıgımız qaida qalmaq? Dūşpan atynyŋ tūiaǧy astynda taptalyp qala beremız be? Op-oŋai jan bere salamyz ba? Älde bır aqtyq serpılısımızdı körsetemız be? Babalar jolyna salsaq, küresken jön. Qasyq qanymyz qalǧanşa soǧysu läzım. Elımızdı, jerımızdı, ata-ana, äiel, qyz-kelınşek, bala-şaǧamyzdy, bır-bırımızdı, oşaǧymyzdy bır jeŋnen qol, bır jaǧadan bas şyǧaryp qorǧaǧan dūrys bolmaq. Bıraq qaitıp? Ne ısteu kerek bızge qazırgı asa auyr jaǧdaida? Jan-jaqtan at sabyltyp Qaraqūm qūryltaiyna kelgen aǧaiyn, osy jaiynda kelelı keŋes qūraiyq degendı aitty. Jiyn barysynda türlı dauys şyqty, toryqqan pıkır estıldı. «Toz-tozy şyqqan el-jūrtty saqtau üşın, tym qarsylasa bermei, qalmaq qontaişynyŋ meiırımıne ümıt artaiyq, – dedı äldebır bas adam qoianjürek qorqaqtyq körsetıp, – sonda qalǧan mal-janymyzdy aman alyp qalarmyz, būdan arǧy ömırımız qauıpsızırek bolar». Tap sondai köŋıl-küidegı ekınşı bıreuı: «Qoi, keteiık būl jaqtan, Edıl asaiyq, şalǧaiǧa qonys audaraiyq, päleden söitıp qaşyp qūtylaiyq», – dep, ürei üstıne ürei qosyp jatty. Ony üşınşısı: «Alysqa üdere köşıp nemız bar, jan-jaqqa, sekseuıl arasyna qoianşa bytyrai şaşylyp ketsek te bolmai ma, toptalyp qarsylyq körsetpesek bızdı jau ızdei de, ala da qoimas», – dep tolyqtyra tüzetıp jatty.
Osynau jeŋılıske beiıl toptyŋ aitqandary qūryltaiǧa ümıt arta kelgen köpşılıktıŋ oi-pıkırıne qobalju kırgızgendei boldy. Halyq jinalysyn şaqyrudyŋ bel ortasynda jürgen Äbılqaiyr bahadür mūndaidy kütpegendıkten tüiılıp otyr edı, bır kezde naizaǧaişa jarq etıp, qamyqqan jūrttyŋ eŋsesın kürt kötergen jäit oryn aldy. Ortaǧa Bökenbai batyr jūlqyna şyqty. Täuke hannyŋ aqylymen ūiysqan Jetıru bırlestıgınıŋ Tabyn ruyn basqaratyn, erjürektıgımen el auzyna köpten ılıgıp jürgen batyr, jıgıt aǧasy. Ol mäjılıs qūrǧan jūrtşylyqqa ainala qarap, qatty aitys üstınde kiımınıŋ öŋırın aiyryp jyrtyp jıberdı. Qylyşyn qynynan suyryp alyp, keŋeske jiylǧandar aldynda üiıre köterdı de, üzdıge söilep, jan aiqaiǧa basty: «Dūşpanymyzdan öş aluymyz kerek! – dedı ol emosiiaǧa toly jarqyn da qozdyrǧyş dauyspen. – Talqany şyǧyp tonalǧan köşterımız ben tūtqynǧa tüsken ūrpaǧymyzdyŋ qor bolǧanyn şarasyzdana baqylaumen şekteletın beişara bolmaiyq! Bız kek qaitaruǧa tiıspız! Qolymyzdan qaruymyzdy tastamai, qylyşymyzben dūşpanymyzdy şauyp tūryp jan tapsyraiyq! Qypşaq jazyǧyndaǧy, ata-babamyz aunap-qunaǧan osynau qazaq dalasy tösındegı sarbazdar qai kezde jüreksınıp edı! Men qolymdy jau qanyna malǧanda – myna saqalǧa aq kırmegen edı ǧoi! Endı men pūtqa tabynǧan jabaiylardyŋ öktem zorlyǧyn jaibaraqat qabyldai bermekpın be?! Şükır, tabyndarymyzda säigülıkter jetkılıktı, şaiqasqa mınetın myqty tūlpar azaiǧan joq! Beldegı qoramsa ötkır sūr jebeden ortaiǧan joq! Kerulı sadaqtyŋ quatty jaǧy serpımdılıgın joǧaltqan joq! Qylyş maiyrylǧan joq! Şaiqasamyz!» Bökenbai batyrdyŋ osynau jürekjardy sözı jeŋıluge moiynsūnǧandarǧa eltıgenderdıŋ köŋıl-küiın şapşaŋ öz jaǧyna būryp aldy. Jer-jerden jinalǧan rular men atalyqtardyŋ basşylary, aqsaqaldar, biler men sūltandar bırınen soŋ bırı söilep, qazaq jer-suynan jaudy quyp şyǧudy, qaitkende jeŋıske jetudı maqsat etken sözder aitty.
Qūryltaiǧa jaŋa serpın endı. «Qūp aldym Bökenbai batyrdyŋ sözın!» – dep jariia ettı el aǧalarynyŋ bırı. «Ant etem jaudan öş aluǧa!» – dedı ekınşısı ony qostap. Osylai, saltanatty ant beru räsımı kenetten bastalyp kettı de, jyldam ūlǧaia tüstı. Bır jıgıt ortaǧa suyryla şyqty da, sapysyn kökke kötere jalaŋdatty. Sodan soŋ bılegın tılıp jıberdı. Būrq etıp aqqan qandy ortada janǧan alauǧa tamyzyp tūryp: «Ant ışem!» – degen sözdermen, bılegın otqa keptırdı. Onyŋ ülgısın qoldaǧandar köbeidı. Jıgıtter qandy bılekterın tüiıstırıstı. Tös qaǧystyrysty. Ata jaudan qorǧanu, tuǧan jerdı azat etu barşanyŋ esıl-dertın aldy. Ant bermegen jan qalmady. Bırı ortaǧa aqboz at jetektep äkeldı, tördegı aqsaqaldan bata sūrady. Bata berıldı. Qūran oqyldy. Jylqy bauyzdaldy. Qūryltaiǧa qatysuşylar arnaiy soiylǧan aqboz attyŋ etın asyp jep, qūrǧan odaqtarynyŋ tabandy da myqty bolmaǧyn aityp jatty.
Jer şalǧai, Täuke han alysta. Ūly hannyŋ öz kelısımı bar. Ol būdan būryn aimaqtardy basqaruǧa öz ökılderın taǧaiyndaǧan, keiıngı jyldary jaŋa jaǧdaidy eskere otyryp, är aimaqtyŋ öz hanyn sailaudy qoş körgen. Būdan bırer jyl ılgerıde, şyǧys aumaqtaǧy jūrtty basqaruǧa Täuke hannyŋ batasymen Qaiyp han sailanǧan bolatyn. Oǧan Orta jüz ben sol jaqty mekendeitın Kışı jüzdıŋ bır bölıgı qaraidy. Sol şamada Ūly jüz Abdolla handy taqqa otyrǧyzyp aldy. Endı osynau qūryltaida, osynau keŋeitılgen biler keŋesınde Kışı jüzdıŋ hanyn sailap alǧandary oryndy bolmaq.
Han lauazymyna künı keşe başqūrt taǧynda bolyp kelgen, joryqtarda jihangerlık jaqsy aty şyǧyp jürgen Äbılqaiyr bahadürdı sailau ūsynyldy. Qūryltai müşelerı būl ūsynysty qyzu qoldady. Sūltandar men biler Äbılqaiyr bahadür sūltandy aq kiızge otyrǧyzyp, jūrtşylyq aldynan alyp öttı: han köterdı. Tabyn Bökenbai batyr halyq jasaǧyna jetekşılık etetın sardar retınde tanyldy. Osylai, oirattardyŋ üdei tüsken agressiiasyna jauap retınde, qazaq elınıŋ batysyndaǧy ölkede memleket ışındegı jaŋa äkımşılık bırlık – özınıŋ äskerı bolatyn Äbılqaiyr handyǧy paida boldy. (Būl – Joşy äuletınen şyqqan II Äbılqaiyr. Būdan būryn aitqanymyzdai, I Äbılqaiyr Aq Orda ämırşısı Baraq han qaza tauyp, Noǧai Ordasy bölıngen soŋ, Aq Ordanyŋ qalǧan bölıgınde qūrylǧan «Äbılqaiyr handyǧyn» bilegen). Handyqqa Kışı jüzdıŋ Älımūly, Baiūly, Jetıru bırlestıkterınıŋ köp bölıgı kırdı, Orta jüzden qypşaq pen naiman rularynyŋ bıraz bölıgı endı. El ışıne köterıŋkı köŋıl-küi ornady. Basqynşylarǧa tosqauyl qoiuǧa jūrt tas-tüiın äzırlendı. Ökılderı qūryltaiǧa qatysqan aimaqtardan jäne qūryltai şeşımın estıgen özge jerlerden de sarbazdar otan qorǧaityn joryqtarǧa sailana bastady. Auyl-auylda ūstalar, şeberler, ısmerler ıske kırıstı. Qaru-jaraq daiyndady. Dulyǧa, sauyt tıgıp, jebe, sadaq, aibalta, qylyş, şoqpar soǧyp jatty. Jūmys qyzdy.
Taqqa otyrǧan bette Äbılqaiyr han köptegen özektı mäselelermen betpe-bet kelgen edı. Qūryltaidan keiın ıle-şala ötken Qaraqūm şaiqasy qazaqtyŋ otanşyldyǧy, namysy joǧary ekenın körsettı. Dūşpandy ūiymdasqan türde türe qudy. Alaida Edıl qalmaqtary men Jaiyq kazaktary, tıptı künı keşe müddelerın özı aralaryna baryp qorǧasqan başqūrttar da eldıŋ terıstıgı men terıstık-batysyndaǧy qūnarly jer-suǧa, Edıl-Jaiyq aralyǧyna, Yrǧyz, Tobyl özenderı alqaptaryna sol alapat ūrystan keiın de ūdaiy köz alartyp, älsın-älsın qazaqtarmen qaqtyǧysyp qalularyn doǧarmai tūrǧan. Al oŋtüstıkte Sevan Ravdannyŋ joŋǧarlary tegeuırındı joryqtaryn toqtata qoimaǧan edı. Osyndai kürdelı ahual saldarynan Äbılqaiyr bırneşe baǧytta bır mezgılde äreket etu joldaryn oilauǧa mäjbür boldy. Halqy ony tüsındı, qoldady. Är atadan ırıktelgen jıgıtter atqa qondy. Sonda Äbılqaiyr han men Bökenbai batyr bas bolyp, az uaqytta qalmaqty Qaraqūm alabynan asyrdy. Jem özenınen qudy. Jaiyqtyŋ arǧy betıne deiın tyqsyrdy. Sarysu özenınıŋ syrtyna qaşyrdy.
Äbılqaiyr hannyŋ qalyptasqan jaǧdaiǧa bailanysty tastaǧan ūranyna Qaiyp han men Abdolla han öz ünderın qosty. Tabyn Bökenbai batyr bastaǧan qaharman sarbazdar qataryna el ışındegı Tama Eset batyr, Qoşqarūly Şaqşaq Jänıbek, Qanjyǧaly Bögenbai, Qarakerei Qabanbai syndy ondaǧan aituly batyrlar qosyldy. Solar bastaǧan sarbazdar azattyq üşın alysyp, dūşpan jasaqtaryn elden quyp şyqty. Joǧaltqan köşı-qondyq jerlerın, şūraily jaqsy jaiylymdaryn qaitaryp aldy. Qazaq handyǧynyŋ äskerı 1711–1712-şı jyldary joŋǧar basqynşylaryna toitarys berumen, olardy handyqtyŋ jer-suynan alastap, şyǧysqa yǧystyryp tastaumen ǧana şektelmei, olardyŋ elıne – Joŋǧariiaǧa basyp kırdı. Sättı joryq jasap, oljaly oraldy. Oirattardyŋ qarymta qaitaru maqsatymen 1713 jyly jasaǧan qarsy şabuylyn da jeŋılıske ūşyratty. Araǧa az uaqyt salyp, joŋǧarlardyŋ qazaq elımen şektesetın ūlystaryn taǧy şapty. Sodan keiın bırneşe jyl boiy qazaq jäne joŋǧar elderımen ekı arada ūsaq qaqtyǧystar ǧana oryn alyp tūrdy. Bıraz uaqyt tynyş öttı. Sevan Ravdan qontaişy äzırge qazaq elıne ülken armiiasyn būra qoimady. Onyŋ ırı şabuyl jasamauynyŋ bır sebebı qytaimen ekı aralarynda jaŋa soǧystyŋ bastaluynda jatqan. Oirattardyŋ negızgı äskeri küşı Sin-Qytai imperiiasy äskerlerıne qarsy soǧysqa jūmyldyrylǧan bolatyn. Būl 1715 jyl edı. Qazaqtarǧa ışkı jaǧdaidy tūraqtandyryp, nyǧaita tüsu mümkındıgı tudy.
Osy rette ūlan-ǧaiyr Ūly dala tösın alyp jatqan qazaq elın zamana dauyldaryna tötep beretındei därejede damytyp, basqara aludy közdegen jaŋa jüienıŋ engızılgenı oŋdy bolǧanyn aita ketu läzım. Jüzder öz aralarynda äldebır basymdyqqa qol jetkızudı eşqaşan maqsat etken emes, bır de bır ret özara qaqtyǧystarǧa barǧan joq. Kerısınşe, aralas-qūralas, aǧaiyngerşılıkpen kün keştı. Al qajettılık tuǧanda, ru-taipalardyŋ bärı üş jüzdıŋ bırıkken äskerıne sarbaz berdı, syrtqy jaudan bırlesıp qorǧanudan eş uaqytta bas tartpady. Täuke han men onyŋ üzeŋgılesterınıŋ joǧaryda aitylǧan nätijege jetkızgen saiasi tvorchestvosy şyn mänınde el aǧalaryna laiyq danyşpandyq pen köregendıktı tanytqan edı. Alaida äbden qartaiǧan Täuke han özınıŋ osynau reformasy mümkın etken jaŋa tarihi jaǧdaidaǧy elın ūzaq basqara almady. Ol 1715 jyly dünie saldy. Süiegı Qoja Ahmet Iassaui kümbezı janyndaǧy qazaq handary panteonynda mäŋgı tynşuǧa qoiyldy. Būl kezde zamana qazaq elıne jaŋa syndaryn äkele jatqan. Tarih ǧylymynda qalyptasqan közqaras tūrǧysynan qarasaq, Täuke han qazaq elınıŋ tarihyndaǧy handyq däuır dep atalatyn tarihi kezeŋnıŋ eŋ soŋǧy jäne eŋ kemeŋger hany bola bıldı, ol qaitys bolǧannan keiın bırtūtas memlekettıŋ de tarihy aiaqtaldy, söitıp, qazaq elınıŋ är jüzındegı kışı handyqtardyŋ tarihy bastaldy – käsıbi de, äuesqoi da tarihşy bıtken bügınderı osylai sanaidy. Äitse de, belgılı bır därejede jany bar bolǧanmen, būl sonşalyqty ädıl tūjyrymǧa jata qoimasa kerek. Bızdıŋ oiymyzşa, Täuke han tūsynda qazaq handyǧynyŋ konfederativtık sipatta damu kezeŋı bastaldy deu ädıl bolmaq. Al ol qaitys bolǧannan soŋ būl joba qandai üderısterdı bastan keştı – būl aldaǧy äŋgımeler ülesınde…
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
