Qaraqūm qūryltaiynan keiıngı jyldary Äbılqaiyr hannyŋ äskeri jasaqtary terıstık-batys şekarany qorǧauǧa batyl kırıstı. Edıl qalmaqtarymen, Jaiyq kazachestvosymen, tıptı başqūrttarmen de jiı-jiı şaiqasyp qalyp jürdı.
Äbılqaiyr hannyŋ özı de älsın-älsın el tynyştyǧyn būzuşylarǧa qarsy şabuyldar jasap qoiatyn. Qazan qalasyna deiın bardy. Jaiyq qalaşyǧyn aidan astam uaqyt boiy qorşauǧa alyp tūrdy. Oŋtüstık Oral, Edıldıŋ orta aǧysy jäne Sıbır aimaqtaryndaǧy qazaq elımen şektesetın jerlerde öte şapşaŋ, jūldyzşa aqqan tūlparlarmen şapqan qazaq sarbazdarynyŋ körınuı patşa äkımşılıkterıne edäuır qobalju tuǧyzdy. Jıgıtterdıŋ patşalyq jerıne tereŋ sūǧyna joryqtar jasauy Astrahan, Qazan, Sıbır guberniialary äkımşılıkterıne qorqynyş tuǧyzyp qana qoimai, solardyŋ bas qolbasşysy Äbılqaiyr hannyŋ esımın äbden tanyp aldy. Resei guberniialary men Qazaq handyǧy arasynda elşıler tolassyz jürıp jatty. Ekı jaqtan alynǧan tūtqyndardy bosatudyŋ iaki özara almasudyŋ joldaryn kelısu, qazaqtar men reseilık bodandar (Jaiyq jäne Sıbır kazaktary, qalmaqtar, başqūrttar) arasyndaǧy äskeri qaqtyǧystardy, türlı özge de kikıljıŋderdı şeşıp, retke keltıru, sondai-aq sauda-sattyq bailanystaryn damytu, köpesterdıŋ qazaq halqy ışıne baruyna jaǧdai tuǧyzu, dala üstımen ötetın sauda keruenderınıŋ qauıpsızdıgı mäselesın şeşu – kelıssözderdıŋ negızgı taqyryptary boldy.
1715 jyly Türkıstanda Täuke han dünie saldy. Qazaqtyŋ bas hanyn arulap qoiuǧa üş jüzdıŋ de handary, keibır qalalardaǧy kışı handardyŋ bärı, sūltandar, biler men el ışındegı özge de bas adamdar tügel qatysty. Qaraly astan keiıngı mäslihatta el basqaru tızgının kım ūstaityny talqylandy. Qazaqtyŋ köne zamannan kele jatqan jasy ülkendı syilau haqyndaǧy jol-jorasyna säikes, jalpyqazaq ämırşısınıŋ ökılettılıkterı han taǧynda otyrǧan merzımı men jasy esepke alynyp, jüzderdegı handardyŋ bırıne berılgenı jön dep şeşıldı. Solai taŋdalǧan aǧa han öz aimaǧyndaǧy bilıgımen qosa, basqa ärıptesterımen aqyldasa otyryp Äz Täukenıŋ mındetın atqarsyn, sondai tärtıp el bırlıgıne tiımdı qyzmet etedı degen ūiǧarymǧa toqtasty. Söitıp, qazaqtyŋ aǧa hany retınde Täukenıŋ közı tırısınde eŋ bırınşı bolyp şyǧys ölkede han märtebesıne köterılgen Qaiyp han tanyldy. Osy oqiǧanyŋ artynşa, sol 1715 jyly, būl jaiynda Äbılqaiyr han orys patşasynyŋ Tobyl (Tobolsk) qalasyndaǧy sıbırlık ökımetıne hat jazyp habarlady. Qaiyp hannyŋ özı de Tobyldaǧy gubernator äkımşılıgıne jıbergen arnaiy elşısı arqyly hat joldap, Äz Täukenıŋ ızbasary bolǧanyn baian qyldy.
Sıbır aimaǧy ökımetınıŋ basşylyǧyna taǧaiyndalǧan Matvei Gagarin gubernator qyzmetıne 1711 jyly kırısken-tın. Ol mūnda Qaiyp qaza tauyp, Äbılqaiyr aǧa han bolǧan 1719 jylǧa deiın ıstedı. Guberniia äkımı kezınde Täuke hanmen, Qaiyp hanmen, Äbılqaiyr hanmen hat jazysyp, elşılerın qabyldap, özı de olarǧa elşı jıberıp, jiı bailanys jasap tūrdy. (Ol erterekte Nerchinskıde voevoda bolǧan. Tobylda gubernator lauazymynda otyrǧanynda Sıbırdegı obalardy qazǧyzyp, köne zaman kösemderımen bırge kömılgen altyn būiym, äşekeilerdı jiyp alǧan da, I Petrge jıberıp tūrǧan. Mäskeu men Petrborda zäulım sarailary bar, Reseidegı eŋ bai adamdardyŋ sanatyna jatatyn. Gubernator şaǧynda Qytaimen jasyryn sauda-sattyq jasaǧany, Sıbırden ükımetke tölenuı tiıs alym-salyqty kem bergenı, tıptı Sıbırdı derbes memleket retınde bölıp almaq oiy bary anyqtalǧan da, Petr patşa ony 1721 jyly sybailas jemqor retınde Sankt-Peterburgte darǧa astyrǧan. Eldegı özge korrupsionerlerdı üreilendıru üşın, mäiıtın bırneşe ai boiy darǧa asuly tūrǧan küiı alaŋnan alaŋǧa köşırıp, el nazaryna aşyq körsetıp qoiyp otyrǧan desedı). Gagarin atalǧan handardyŋ üşeuıne de joŋǧar qontaişysynyŋ Qazaq handyǧyn jaulap aludy közdeitın orasan zor jospary bar ekenın aityp, orys patşasynan qoldau ızdegenderı jön degen maǧynada keŋes bergen. Eger olar Resei memleketıne baǧynar bolsa, atalmyş jaudan qorǧanularyna özınıŋ kömektese alatynyn aitqan. Alaida jeme-jemge kelgende olai etpedı. Qaiyp han men Äbılqaiyr han joŋǧarǧa qarsy orys äskerımen bırlesıp joryq jasau jaiynda 1717–1718 jyldary ūsynys bıldırgen, bıraq qoldau tappady. Öitkenı orys ükımetı, şyndap kelgende, Joŋǧariianyŋ älsıregenın qalamaityn. Reseige būl köşpendı handyq sol şamada küşeiıp kele jatqan Sin-Qytai imperiiasyna qarsy küş retınde qajet edı. Ärı, joŋǧarlar da, Edıl boiyndaǧy qalmaq tuystary sekıldı, orys patşalyǧynyŋ bodandyǧyn qabyl eter dep te ümıttenetın. Sondyqtan Gagarin qazaq handarynyŋ joŋǧarǧa qarsy bırlesıp qimyl jasau jaiyndaǧy naqty ūsynysyn qūrǧaq uädemen aldausyratyp, äskeri kömek sūraǧan ötınışıne syrǧytpa jauap berumen şekteldı. Al orys ükımetınen äskeri järdem ala almaǧan qazaq armiiasy 1917 jylǧy jazda Aiagöz özenı maŋynda qalmaqtardan oisyrai jeŋıldı. Bügınde būl jäittı tarihşylar Qaiyp han men Äbılqaiyr hannyŋ alauyzdyǧy saldarynan oryn aldy dep baǧalauǧa qūlaǧan…
Şyǧysta Sevan Rabdan qontaişy orys ekspansiiasyna azu tısın körsetıp qalyp jürdı. Gagarin Sıbırge äkım bop taǧaiyndalar qarsaŋda, I Petrdıŋ jarlyǧymen Bie jäne Katun özenderınıŋ qūiylysyndaǧy qazırgı Biisk qalasynyŋ ornyna 1709 jyly Bikatun qamaly salynǧan bolatyn, joŋǧarlar sony jaŋa äkım tūsynda tas-talqan etken. Odan olar Petr patşanyŋ Ertıs aimaǧynan altyn ızdeuge attandyrǧan ekspedisiiasyn joiǧan. (Podpolkovnik Buhgols basqarǧan üş myŋ adamdyq ekspedisiia 1715 jyly Tobyldan şyqqan edı, ony jasaqtauǧa Gagarin jauapty bolatyn. Ekspedisiia sätsızdıkke ūşyraǧan soŋ, ony joryqqa daiyndaudy ūiymdastyru jūmysyn naşar jürgızgen dep, ükımet Gagarindı aiyptaidy). Ekspedisiiaǧa qatysuşynyŋ bırazy tūtqynǧa alynǧan-dy. Tūtqyndar ışınde şved artilleriia serjanty Iýhan-Gustav Renat bolatyn. Ol 1709 jylǧy Poltava şaiqasy kezındegı soǧys tūtqyny edı, sodan orys äskerınde qyzmet etıp, patşalyqtyŋ şyǧys şegınen bır-aq şyqqan. Renattyŋ qolǧa tüsuı Joŋǧar handyǧy üşın naǧyz olja boldy. Ol handyqta 17 jyl qyzmet ettı. Zeŋbırek qūiatyn zauyttar saldy. Ken öndıru zauyttaryn aşty. Oq-därımen atylatyn qaru-jaraq jasaudy jolǧa qoiyp berdı. Östıp, joŋǧar tūtqynynda jürgen reseilık äskeri adamdardyŋ arqasynda, Joŋǧar handyǧynda soǧys öndırısı paida boldy. Handyqtyŋ äskeri küş-quaty artty. Mūnyŋ I Petrdı alaŋdatyp, oilandyrǧany sondai, mäselenıŋ nasyrǧa şabuy yqtimaldyǧynyŋ aldyn alu üşın, 1716 jyly Sevan Rabdanǧa arnaiy elşı jıberuge mäjbür boldy. Sosyn kazaktar men soldattar qaitadan Ertıs boiymen joǧary örlei bastady. Olar är basqan jerlerıne qamaldar salyp, qaruly garnizon qaldyryp otyrdy. Al joŋǧar qontaişysy orys syndy küştı qarsylaspen tıkelei aiqasa ketuden tartyndy. Äskeri teke-tıreske barudan, soǧysudan qaşqandyqtan, orys ekspedisiiasynyŋ şyǧysqa qarai tek Ertıs boiymen jasaǧan ekspansiiasyna köz jūma qarady. Ertıs pen Ob arasynda köşıp-qonyp jürgen Altai köşpendılerın ışkı audandaryna qonys audartty. Syrtqy saiasi jaǧdai kürdelı sipat aldy. Handyǧyna qaraityn aumaqtyŋ bırazynan airyluǧa tura keldı. Degenmen Joŋǧariianyŋ öz ışınde halyqtyŋ tyǧyz boluyn qamtamasyz ettı. 1715 jyldan berı joŋǧarlardyŋ negızgı äskeri-soǧys qimyldary ekınşı oirat-sin soǧysy maidandaryna auysqan bolatyn. Al 1717 jyldan bastap soǧys Kukunor (Kök köl) aumaǧy men Tibet jerlerınde jürıp jatty. Kukunor handyǧy Tibettegı buddizm ortalyǧynyŋ üstınen qaraityn, al būl Sin-Qytai bileuşılerı üşın – jol beruge bolmaityn jäit edı, sondyqtan olar öz äskerın solai qarai baǧyttap, 1719 jyly Tibetke basyp kırdı. Onyŋ aldynda oirattar Tibettı basyp alyp, Lhasany talan-tarajǧa tüsırgen. Endı özderıne soǧys aşa kelgen sin äskerın talqandady. Sonda Sin-Qytai imperatory Kansi Tibetke arnaiy äskeri ekspedisiia jıberıp, oirattardyŋ sondaǧy handyǧyn 1720 jyly müldem joidy. Odan Hami, Tūrpan alqaptaryn aldy. Joŋǧar handyǧyna kıruge daiyndaldy. Tibettegı jeŋıstı şeruınıŋ jalǧasy retınde, 1720–1721 jyldary Şyǧys Türkıstanǧa joryq jasady. Ürımşını basyp aldy. Jerı men qalasyn özıne qaitaru üşın joŋǧarlarǧa ülken küş-jıger jūmsauǧa tura keldı. Osy şaqta Qara Ertıspen jüzgen Reseidıŋ ekspedisiialyq küşterı Joŋǧariianyŋ tap ortasynan şyǧa keldı. Joŋǧarlar olardyŋ özen boiymen ılgerıleuın körmegensıgenmen, tap mūnysyn kütpegen bolatyn. Onsyz da sindermen, halhalarmen, qazaqtarmen soǧysyp jürgendıkten, endı orystarmen arada jaŋa maidan tuuy olar üşın müldem qolaisyz edı. Sondyqtan Sevan Rabdan şūǧyl attandyrǧan elşılık I Petrge kömek sūrai barady, alaida oŋ nätijege jete almaidy.
Sol 1721 jyly I Petr Coltüstık soǧysynda jeŋıske jetıp, el aumaǧyn Baltyq teŋızı jaǧyna qarai keŋeitken. Sodan soŋ patşalyqty imperiia, özın imperator dep jariialaǧan. Al senat imperatorǧa Ūly Petr degen ataq bergen. Jaŋa märtebe Ūly Petrge ūlan-ǧaiyr jaŋa jospar jasatty. Ol oŋtüstık-şyǧys baǧytqa nazaryn tıktı. 1722 jyldyŋ basynda Joŋǧar ämırşısı Sevan Rabdanǧa arnaiy elşılık attandyrdy. Qūramynda geodeziia jäne tau-ken ısı mamandary bar, iaǧni ǧylymi sipatty būl ekspedisiiany artilleriia kapitany İvan Unkovskii basqardy. Unkovskii basqarǧan osynau elşılıktıŋ aldyna tek qana qontaişymen diplomatiialyq kelıssözder jürgızu ǧana emes, sonymen bırge Sıbırden Orta Aziiaǧa baratyn özen joldaryn zerttep, altyn kenın ızdei qaitu mındetı qoiylǧan bolatyn. Missiia keruenı erte köktemde Tobylǧa keldı, odan jalpaq taban qaiyqtarǧa mınıp, Ertıs boiyndaǧy Semeige, sosyn Ertıstıŋ sol jaq salasy Şar özenı aŋǧarymen Qalba qyrqalaryna bardy, ülken qiyndyqpen qalyŋ qarly Tarbaǧataidan asty. Emıl özenınen öttı. Sodan keiın Altyn-Emıl qyrqalarymen jürıp, küzde Joŋǧar qaqpasy arqyly jazyqqa şyqty, taǧy bıraz jer-sudy artqa salyp, 1722 jylǧy qaraşanyŋ soŋyna qarai Ile özenınıŋ orta aǧysyndaǧy qontaişy ordasyna jettı.
Būl kezde Sevan Rabdan qytai qaterı jäne qazaq elın şabu jaiyn oilastyryp otyrǧan…
(Jalǧasy bar)
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
