Dahata, Jiuchiuan jäne t.b. ūsaq aimaqtar men Batys elderı oŋtüstık jolyndaǧy segız memleket äpi-bepi sabylyp jatqan adamdardy azyq-tülıkpen,at-kölıkterın jemşöppen qamdaimyz dep auyr jük arqalap otyr. Şalǧaida jatyp menmensıgen, alaiaq eldıŋ elşılerın qarsy alyp, şyǧaryp salu üşın jol boiyndaǧy elderdı bostan-bosqa şyǧyndatu, azdyryp-tozdyru tym üilesımdı şaraǧa jatpaidy»,- dep talai ret datnama jazdy. Bipaq Qaŋly barys-kelısın jaŋadan bastaǧan el bolǧandyqtan, at-ataǧyn alys tüpkırlerge deiın jaiudy közdegen Hän äuletı onymen qarym-qatynasyn üzbei saqtap qaldy».
Köpip otyrmyz, Qaŋly Qytaidan eŋ qaşyq ornalasqan türkı taipalarynyŋ bipi, sondyqtan da qytailyqtar onymen barys-kelıs ornatu kerek pe, joq pa degen mäselenı üzdıksız talqylaǧan. Sonymen bipge ǧūndardan taisalǧandyqtan, qytailyqtar Kaŋlynyŋ hanynyŋ Qytaiǧa täueldı bolǧanyn qalaidy.Öitkenı Qytaimen ömip boiy taitalasyp kele jatqan ǧūndar, qaŋlylardyŋ Qytaidy közge ılmegenın baiqasa, Qytaimen sanasudy qoiuy mümkın edı. Mūny Qytai bileuşılerı jaqsy eskerdı jäne sondyqtan da Qaŋlymen qarym-qatynasty üzbeu kerek degen pıkırge toqtaldy.
Ärine, Qaŋlyny täueldı etu üşin onyŋ töŋıregındegı körşılerın de jaqsy bılu qajet edı. Sondyqtan da qytai jylnamalary Qaŋlynyŋ ainalasyndaǧy elder turaly da naqtyraq mälımet beruge küş salǧan. Mysaly, olardan «Qaŋlynyŋ soltüstık-batysynda şamamen, 2 myŋ li qaşyqta Aors (Abzoi) elı tūrady. Būl eldıŋ 100 myŋnan asa oqşysy bar. Ädet-ǧūrpy qaŋlylarmen ūqsas. Būl jaǧasy jaidaq telegei teŋızge taqau ornalasqan. Soltüstık teŋız degen ol bolar», - degen joldardy oqimyz.
Qytai jylnamalaryndaǧy qaŋlylardyŋ körşısı turaly derekter qaŋlynyŋ özınıŋ şaruaşylyǧyn jäne ışkı-syrtqy saiasatyn jaqsyraq bıluımızge kömektesetının aitpasqa bolmaidy. «Dad-uan elı astanasy - Kasan qalasy. Chan-ennan 12 myŋ jüz 50 li şalǧai. 60 myŋ tütın, 300 myŋ jan, soǧysqa jaramdy 60 myŋ adam bar. Bırden jandas han jäne sanat han taǧaiyndalady. Dad-uannyŋ şyǧysynan basqaqtyq tūrǧan jerge deınn 4013 li, batysynan qaŋlynyŋ Beten kalasyna deiın 1510 li, oŋtüstık-batysynan Ūly Nükıske deiın 690 li Soltüstıgı Qaŋlymen, oŋtüstıgı Ūly Nükıspen ırgeles. Onyn jer bederı, äue yqylymy, önımderı ūlttyq ädet-ǧūrpy Ūly Nükıs, Parfiia elderımen qarailas Dad-uannyŋ şyǧysy men batysynda jüzımnen şarap aşytylady. Bailardyŋ üilerı 10 neşe myŋnan şarap saqtaidy. Şaraptary äldeneşe on jyl tūrsa da būzylmaidy. Halqy saltynan şarapqa qūmar keledı. Jylqylary joŋyşqamen baǧylady.
Dad-uanda 70-ten astam qala-kent bar, tūlpar tūqymdy jylqy köp ösedı. Ataqty qan köbık - täŋırlık cäigüliktiŋ tūqymy degen aŋyz bar. Dad-uannyŋ tūlpar tūqymdy jylqysy turaly Hän Udige eŋ alǧaş mälımet bergen adam - Jaŋ Chiaŋ. Han-Udi osydan keiın elşı arqyly myŋ altyn jäne altyn tūlpar müsının jıberıp, onan tūlpar tūqymyn sūratty. Asa şalǧaida jatqan Hän äuletınıŋ qalyŋ qoly būl araǧa kele almaidy dep oilaǧan Dad-uan hany tūlpar tūqymdy jylqylaryn beruge qimapty. Sodan Hän elşısı Dad-uan hanyna tıl tigızgendıkten, Dad-uan hany ony öltırıp, alyp barǧan zattaryn tartyp alypty. Sonymen Köktıŋ ūly Neis sanǧūny Li Guaŋlidy ılgerındı-keiındı 100 myŋnan asa qolmen Dad-uanǧa joryqqa attandyrdy, būl joryq 4 jylǧa sozyldy.
(jalǧasy bar)
Ardaq BERKIMBAI
