Körkem şyǧarmalary tereŋ oiǧa jeteleitın, al publisistikasynda kelelı mäselelerdı qopara jazatyn, ūlt taǧdyryna qaşanda bei-jai qarai almaityn Didahmet Äşımhanūlynyŋ qazaq ädebietı men mädenietıne, ūlttyŋ qoǧamdyq ömırıne ölşeusız üles qosqandyǧyna eşkım de kümän keltırmeidı. Bıraq, bız aǧamyzdyŋ jastar jüregınde saqtalǧan adamgerşılık jarqyn beinesı turaly jazǧymyz kelgen edı. Didahmet Äşımhanūly ömırden ozǧan soŋ byltyr qyryq kündıgı qarsaŋynda, ärı tuǧan künı – 10 mausymǧa orailastyryp bır top jastar bolyp aǧamyzdyŋ auylyna, iaǧni, Qatonqaraǧaiǧa arnaiy baryp qaitqan edık. Almatydan Qatonqaraǧaiǧa baryp qaitqan jolymyzda köŋıldı terbegen oilardy oqyrman nazaryna ūsynudy jön körgen edık.
ÖNEGE-ÖSİETI
Didahmet Äşımhanūly qazaqtyŋ ūlttyq qūndylyqtarynyŋ saqtaluyna qatty män beretın jäne ömırlık ūstanymyna ainaldyra bılgen qalamger-tūǧyn. Qazaq elınde ärtürlı dıni aǧymdar bas köterıp, salt-dästürımızdı joqqa şyǧarǧanda jazuşylardyŋ ışınde alǧaşqylardyŋ bırı bolyp ün qatyp, ata-baba mūrasyn saqtau mäselesın köterıp maqala jazǧan da aǧamyz edı. Salt-dästürdı būrmalap, qūnyn tömendetıp, tabanǧa salǧysy keletınder köbeigen myna qoǧamda Didahmet aǧamyzdyŋ orny oisyrap tūrary anyq. Öz azamattyq pozisiiasy jolynda qūrban bolyp ketuge bar aǧamyz jer taǧdyry synǧa tüsken bır jyldary «Jer aŋsaǧan saryatan» şyǧarmasyn jazyp özınıŋ qazaqtyŋ arda perzentı ekenın däleldegen bolatyn. Şyǧarmany oqyǧan kez kelgen jannyŋ tuǧan jerınıŋ ärbır tau-tasy, ärbır şoqysy, ärbır özen-kölı men būlaǧy, jusany men aq seleuı köz aldyna elestep, köŋıl pernesınde darhan dalany sairatady emes pe? Ömırlık bılımı men jiǧan bailyǧyn şetelge jūmsaityndardy oilaǧanda, tuǧan jerdıŋ qadırın bıler saryatan qūrly sezımımızdıŋ bolmaǧany ma deisız de...
Külbıltege salyp kümıljıp tūrmaityn, kesıp aitatyn, ūşqyr oi, jüirık qiialy ärbır sözınen aŋǧarylatyn aǧamyzǧa bärımız de üiırsek keldık. Öitkenı, ol kısı aqyl aitudan eş jalyqpaityn, jaqsy dünieŋ bolsa, qanattandyryp, jelpıntıp te tastaityn. Orynsyz emes, ärine. Kemşılıktı de kelıstırıp jetkıze bıletın. Qaitkende de, Didahmet aǧanyŋ jastarǧa niettestıgı, şynaiy tılektestıgı aŋǧarylyp, aŋdaǧailap tūratyn edı. Safuan Şaimerdenov özınıŋ aǧalardan körgen jaqsylyǧyn «Aǧalar alaqany» degen degen kıtapta jaqsy beineleidı ǧoi. Şynyn aitu kerek, jas tolqynǧa şynaiy tılektestık bıldıretın aldyŋǧy tolqyn aǧalardyŋ qatary sirep barady. Qanaty qataimaǧan jastarǧa qamqorlyq qajet ekenın, mūnyŋ sol saryauyz jasqa ǧana emes, tūtas ūlttyŋ bolaşaǧyna jasalǧan qomqorlyq ekenın ūǧa bermeidı-au. Didahmet aǧa da özınıŋ dästür sabaqtastyǧyn ūmytpaityn mınezıne sai aldyŋǧy tolqynnan alǧan igı qasietterdı, ızgılık mūratyn jastardyŋ boiyna öz ısımen ülgı-önege boluǧa tyrysty. Mūny jai ǧana jaqsylyq dep emes, azamattyq boryş pen paryz kördı. Sonysymen Didaǧa özgelerden biık tūratyn. Tıptı, aǧamyzdyŋ keŋpeiıldıgıne arqamyzdy keŋge salyp erkelep tūratynbyz... Qazır sol şyn erkeleitın aqjürek aǧamyzdy saǧynamyz. Didahmet Äşımhanūlynyŋ aty-jönı atalǧanda, jastardyŋ et-jürekterı ezılıp, tebırenıp eske alatyny da sondyqtan bolsa kerek.
Didaǧam tek ruhani demep qana qoiǧan joq, bızge qarjylai da qarailasyp tūratyn edı. Sol oqudy aiaqtai sala otbasyn qūrdyq. Toiymyzda Didaǧanyŋ jazuşy aǧalardyŋ ışınde köşbastap, soŋynda «Atamekendı» joǧary dauyspen kökke samǧatyp şyrqaǧany älı esımde. Baspalar üiınıŋ tübındegı jataqhanada tūrdyq. Otbasylyq ömırge beiımdele qoimaǧan qiyn kezeŋ. 45 myŋ teŋge jalaqy alamyn, onyŋ 35 myŋ teŋgesı jataqhana bölmesın jalǧa aluǧa jūmsalady. Janymyz mūrnymyzǧa tırelıp qinalǧanda esımızge alǧaşqy tüsetın kısı – Didahmet aǧa. Aǧamyz qūr qol qaitarmaidy. «Sen būl aqşany jūmyspen qaitarasyŋ, redaktor retınde oquǧa kıtap beremın» deidı. Sosyn kıtapty oquǧa berıp jatyp «mynau qazaq tarihy jaiynda qūndy kıtap, oqyp bolǧan soŋ pıkırıŋdı bılgım keledı. Soŋynan talqylaimyz...» dep jatady. Osylaişa bızge oquǧa kıtap tapsyrady. Qarajat alyp bır quanamyz, bergen kıtaptaryn oqyp şyǧyp ruhaniiatymyzǧa sarqylmas azyq jinap taǧy da mereiımız artatyn edı-au. Sol bır qiyn kezderdegı aǧamyzdyŋ qamqorlyǧyn ara-tūra otbasymyzben eske alyp otyramyz. Adamnyŋ artynda tek jaqsy ıster qalady deidı. «Jaqsynyŋ aty ölmeidı» degen de sol bolsa kerek. Keiın baspanaly bolǧanymyzda da quanyşymyzdy bölısıp, qūtty bolsyn aityp kelgen kısılerdıŋ ışındegı eŋ ülkenı Didahmet aǧamyz edı...
TŪMSA TABİǦAT TALANTTAR TUDYRADY
Mıne, bız Qanat Äbılqaiyr, Jadyra Narmahanova tärızdı dostarymyzben aǧamyzdyŋ ızı qalǧan, tuyp-ösken topyraqty basqanymyzǧa özımızdı şeksız baqytty sezındık. Didahmet aǧamyzdyŋ auyldaǧy jan dosy, öŋırdegı bedeldı jurnalist Jänıbek Qyzyr bızdı öz kölıgımen alyp jürdı. Qatonqaraǧai audanynyŋ şeksız sūlulyǧyna tamsanamyz. «Tasqa bıtken şynardai» tırkesınıŋ qanşalyqty sūlulyqtyŋ jügın arqalap tūrǧanyn sonda ǧana tüsındım ǧoi men paqyr. Jūmyrtqadai jūp-jūmyr döŋgelene bıtken tau-tasty jaryp şyqqan şynar aǧaşy güldei jaiqalyp tūrǧan kezge tura kelıppız. Qalyŋ jynysty tau baurailaryn közben süzıp, köŋılmen toqyp-aq basymyz ainaldy, tıptı. Qairan qazaqtyŋ jerı, osyndai sūlulyqty körıp ösken Didaǧanyŋ jany qalai sūlu bolmasyn deimız. Oralhan Bökei, Qalihan Ysqaq, Didahmet Äşımhanūly tärızdı aǧalarymyzdy eŋ alǧaşqy ūstazy osy Altaidyŋ äsem körınısterı bolǧanyn ışımızben sezıp kelemız. Tūmsa tabiǧat naǧyz talanttardy tudyrady eken. Basyna būtadai müiız kötergen būǧylardyŋ özı nege tūrady, deseŋızşı! Özge eş jerde kezdespeitın 2 000 juyq därılık şöpter osynda ǧana ösetının estıp taŋdaiymyzdy qaǧyp, basymyzdy şaiqadyq. Biıgın baǧyndyru talaiǧa arman bolǧan Mūztauǧa qarap boiyn tüzegen azamattardy jıpke tızsek, maqalamyz tym sozylyp ketetın türı bar. Şyŋǧystaidaǧy aǧamyz oqyǧan mektepte Didahmet Äşımhanūlyna arnalǧan arnaiy synyp aşylǧan eken. Sonda kezdesude boldyq. Qazaq tılı men ädebiet pänınıŋ mūǧalımı Gülnar Qaisenova synypty jap-jaqsy bezendırgen eken. Tıptı aǧanyŋ jeke mūraǧatynda kezdespeitın balalyq şaqtaǧy, bozbala kezındegı suretterın körmeden körıp qairan qaldyq. Odan keiın Qatonqaraǧai Mädeniet saraiynda audandyq basşylardyŋ qatysuymen ülken şara öttı. Qaraqūrym halyq jinaldy. Mūndaida erın syilaǧan, joqtaǧan elden ainalady ekensıŋ. Sol bır jiynda Jänıbek Qyzyr aǧamyz közıne jas ala tolqyp söilegenı sözı köpşılıktıŋ jüregın terbettı. Būdan soŋ Jaŋaülgı auylyndaǧy Didahmet Äşımhanūlynyŋ qara şaŋyraǧynda bolyp däm tattyq. Jazuşynyŋ anasy Baǧdi Täŋırbergenqyzynyŋ qolyn alyp amandastyq. Äbden eŋsesı tüsıp, közı sualǧan qartqa köŋıl aittyq. Köptı körgen äjemızge Täŋır quat bersın deiık. Qaitarda Didaǧamdai asyldy ömırge äkelgen äje bızge aq batasyn berdı.
ASQAQ ALTAI, BUYRQANǦAN BŪQTYRMA
Didahmet aǧamyz jastardy tarihi oryndarǧa alyp baryp, jol boiy önegelı äŋgımeler aituǧa qūştar edı. Aǧamyz tırı bolǧanda, ol kısı de osy Altaidyŋ tarihi mekenderın bır körsetpei qaitarmas edı-au deimız bır-bırımızge. Didaǧamnyŋ auyldaǧy közındei bolǧan jalǧyz joldasy Jänıbek Qyzyr audan ortalyǧynan 80 şaqyrymdai Berelge bızdı kölıgımen alyp jürdı. Jol boiy nebır sūlu körınısterge qūmarymyz qanbastan süisınıp tamaşaladyq. Oralhan Bökei, Qalihan Ysqaq, Didahmet Äşımhanūly, Älıbek Asqarūly tärızdı jazuşylardyŋ şyǧarmasynan san ret kezdesetın Altaidyŋ asau özenı Būqtyrma däl osy kezde arnasynan tasyp, buyrqanyp jatyr eken. Altaidyŋ ör biıgı, Būqtyrmanyŋ buyrqanǧan aǧyny adam balasynyŋ boiyna qaitpas qaisarlyq, örge süirer qairat bererın osy saparda tüisıne tüstım. Didaǧamnyŋ köptegen asyl qasietterınıŋ bırı – aqiqatty tılıp aitar qaisarlyǧy edı ǧoi.
Jol-jönekei Jäkeŋnen «Berel» sözınıŋ mänısın sūradym. «Osy öŋırde Örgıel degen auyl bar. Orystar ony «Orgel» dep ataidy. Ördegı auyl, ördegı el degen maǧynada. Berel de solai Bergıel boluy kerek. Iаǧni, maǧynasy bergı jaqtaǧy el degenge keledı. Orystıldıler «Berel» dep ketken» dep jauap berdı ol kısı. Didahmet aǧanyŋ «Jas kezımde Öskemende jürgenımde qazaq tılın, ūltyn qorlaǧysy kelgen orystarmen jaǧa jyrtysyp, qan-josa bolyp talai töbelesuşı edık» degenı esıme tüstı.
Tarihi keşende tek saqtardyŋ ǧana emes, keiıngı köne türık däuırınıŋ de qorǧandary jeterlık eken. Qos biık şatqaldyŋ ortasynda, suy baldai dämdı ärı möp-möldır, aǧaştary köz süisındırıp jaiqalǧan tarihi orynnyŋ babalarymyzben ädeiı taŋdalyp alynǧany körınıp tūr. Mūnda ejelde aruaqtarǧa qūrmet körset, as beretın jazyq alaŋqai da bar. Qorymdar ornalasqan jer alaŋqaidan äldeqaida biık. Qaǧandar men bekterdıŋ as beru şarasyn syrttai baqylap, tamaşalauǧa öte yŋǧaily jer ekenı qairan qaldyrdy. Būl jer belgılı arheolog Zeinolla Samaşevtyŋ bastamasymen aşyq aspan astyndaǧy muzeige ainalady dep sendırdı bızge qorǧandardy tanystyryp jürgen Almas esımdı jas arheolog. Berel qorǧandary myŋjyldyqtar boiy būzylmai saqtalǧan altyn abzeldı jylqylarymen äigılı tarihi keşen. Saqtar däuırı sanalatyn b.e.d VII-IV ǧasyrlardan bügınge deiın adam men qūrbandyq malynyŋ tūtastai būzylmai jetuıŋ qalaişa qamtamasyz etken deseŋızşı, qairan ata-babalarymyz... Ökınışke qarai, sol tarihi igılıktı, babalar ǧylymi jetıstıgınıŋ dälelın sol qalpynda saqtai almadyq. Jerden arşylyp alynǧan soŋ az uaqytta adamdar denesı men qūrbandyq malynyŋ etı būzylyp ketken. Al Reseidegı Altai patşaiymy (Bereldıŋ tübınde, tek Resei şekarasy bölıp tūrǧany bolmasa) denesı sol qalpynda toŋazytqyşy bar kölıkke artylyp, būzyludan aman qalǧan. İä, Altai, osyndai adam aitsa, nanbaityn ǧajaiyptar mekenı.
Altai küllı türık düniesınıŋ altyn kıŋdıgı. Dünienı dür sılkındırgen, kök börı bairaqty köne türıkter turaly aŋyzdardyŋ denı Altai tauyna kelıp tıreledı. Didahmet Äşımhanūly da osynau asqaraly Altaidyŋ töl perzentı. Altyn Altaidyŋ ruhyna şomǧan Didahmet Äşımhanūlynyŋ şyǧarmaşylyǧy men ūlt bolaşaǧyna jasaǧan igı ısterı eşqaşan ölmek emes. Bız jasyl jelek tabiǧatpen kömkerılgen Altaimen emes, Didahmet Äşımhanūlynyŋ syrly älemımen syrlasyp qaitqandai küi keştık. Qoş bol, qazynaly Altyn Altai!
Arman ÄUBÄKIR,
Almaty – Qatonqaraǧai – Almaty
