Äz-Täuke hannyŋ keŋesşılerınıŋ bıregeiı Atalyq batyrdyŋ 370 jyldai būryn dūşpandarǧa kezegen aqberen myltyǧyn mūra etken tuǧan bauyry Qūttymbet batyr ata jauy qalmaq-joŋǧarǧa da kezenıp öttı
Keler jyly Qazaq halqynyŋ joŋǧar basqynşylaryna qarsy azattyq soǧysynyŋ bastauynda tūrǧan Būlanty-Bıleutı şaiqastaryna 290 jyl tolady. Qiyn-qystau kezde, el basyna qater tönıp, jetı basty aidahardai qalmaq-joŋǧar jerımızdı tabalaǧanda, qoldaryna şoqpar, naizasyn alyp, el qorǧaǧan jau jürek Tölek, Şūbartuly Jaulybai, Saǧyndyq, Qalmatai, Qūttymbet, Tıles Orazai, Badana, Jälmen, Amanǧūl, Jylkeldı, Köbes, qyrǧyz Syrymbet, törtqara Apyr, bolatşy Qaramende, Maikeldı, Qypşaq Tıleulı, Tüite, Qanatbai t.b. joŋǧar basqynşylaryna qarsy köterılgen Otan soǧysynda, Būlanty boiynda alǧaş ret jeŋıske jetken qaharman qazaq batyrlarynyŋ erlıgı ūrpaqtar sanasynda mäŋgı saqtalady. Sol şaiqastarda közsız erlık tanytqan erler esımı älı tolyq anyqtalyp bolǧan joq. Olar jaily derekter, tıptı beiıtterı de endı ǧana Täuelsızdıktıŋ taŋy atqan soŋ ǧana anyqtala bastady. Ol äsırese, osy ölkenıŋ tumalaryna da qatysty. Öitkenı, olardyŋ babalary soǧys kezınde jan-qiiarlyqtyŋ ülgısı bola bıldı. Tuǧan jerdı qorǧaudyŋ maŋyzdylyǧyn olarǧa tüsındırudıŋ qajettıgı joq edı. Olardyŋ köbısı elbasyndaǧylar bilıkke talasyp, qyryq pyşaq bolyp jatqan kezdıŋ özınde-aq, joŋǧarlarmen keskılesken şaiqastarǧa aralasyp jürdı. Jalpy Būlanty, Bıleutı, Qalmaqqyrylǧan, Qaraserı jerındegı qan maidanǧa qatysqan äsker qūramynyŋ köpşılıgı osy öŋırde ösıp-öngender edı. Sondyqtan, jasaq basşylary soǧys jaǧdaiyna asa qajettı «jer jaǧdaiyn» jaqsy bıletın rubasşylary men elge tūlǧa bolǧan tanymal batyrlardan qūralǧan edı. Solardyŋ qatarynda közderınıŋ tırısınde-aq, jüregı jolbarystan taisalmaǧan qylyǧy üşın jau jürek desetın Amanǧūl batyr İbeskeūly, «Jüregınıŋ tügı bar» atanǧan Qūttymbet batyrlardyŋ bolǧanyn köne tarih syr etedı. Menıŋ airyqşa toqtalǧym kelgenı taǧdyry asa kürdelı, antalaǧan jaudyŋ jüregın tırıdei jaryp alatyn batyry - Qūttymbet batyr jaily bırer syr üzıgı. Öitkenı, onyŋ erlıgı el esınde bolsa da, naqty jerlengen orny bertınge deiın qūpiia saqtaldy. Qazaqstan Respublikasy Täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyǧyna orai, «Ūly dala elı» baǧdarlamasy boiynşa Atalyqūly Qūttymbet batyrdyŋ (1696 -1728) – 320 jyldyǧy Qaraǧandy oblysynyŋ deŋgeiınde atalyp ötu josparlanuda. Osy igılıktı ıstıŋ laiyqty ötuı üşın Qūtan äulie, Qūttymbet batyr ūrpaqtary üstımızdegı jyldyŋ bırınşı mausym, särsenbı künı, Aqtūma – Keregetasyna jinalǧan bolatyn. Qūttymbet batyr joryq kezınde, är aidyŋ bırınşı särsenbısıne säikes kelse: «Būl menıŋ sättı künım!», – dep jauǧa senımmen attanady eken. Mıne, sol «Qūttymbet batyrdyŋ sättı künı – särsenbı», – dep osy kündı belgıleuımızdıŋ bır sebebı de osy bolatyn. «Aqtūma – Keregetas» – sonau jyldary Qūttymbet batyrdyŋ jerlengen jerı. Qyr basynda qazaqy kiız üidıŋ aumaǧyndai döŋgelentıp qalaq tastardan şeber qalanǧan batyr beiıtıne qūran baǧyştadyq. Kökjiekke köz jügırte otyra: «Osy jerden tabylǧan Qūttymbet batyrdyŋ aqberen myltyǧyn, kezdıgın köru, narkesken qylyşy turaly aŋyz-äŋgıme estu – jinalǧan Atalyq äulie ūrpaqtary üşın kezdeisoq pa, älde qūpiialy zaŋdylyq pa?» – degen oiǧa keldım. Batyrdyŋ aqberen myltyǧyn qolyma ūstap otyryp, elımızdıŋ täuelsızdıgı üşın janyn qūrbandyqqa şalǧan babalarymyzdyŋ ömır joldaryn köz aldyma keltırdım. «Osy täuelsızdıktı mäŋgı saqtaŋdar, dūşpandaryŋdy aiamaŋdar, olarǧa sūsty bolyŋdar, jerıŋ men elıŋ üşın janyŋ pida! – degen sözder qūdıretı küştı Alla taǧalanyŋ, äruaqty Atalyq äulie ūrpaqtaryna bergen aiany dep te ūǧyndym. Äz-Täuke hannyŋ keŋesşılerınıŋ bıregeiı Atalyq batyrdyŋ 370 jyldai būryn dūşpandarǧa kezegen aqberen myltyǧyn mūra etken tuǧan bauyry Qūttymbet batyr ata jauy qalmaq-joŋǧarǧa da kezenıp öttı?! Osy aqberen myltyq «Batyr beiıtınen» 2010 jyly tabylǧan-dy. Ol kez mūnda babamyz Qūttymbet batyrdyŋ jerlengenın naqtylauǧa qatysty zertteu kezı edı. Myltyq dümbısınıŋ aǧaştary şırıp ketken eken. Bügınde, bolat temırden qūiylǧan alty qyrly üŋgısın arnaiy saraptamadan ötkızıp, Jezqazǧandyq ataqty Erǧazy ūstanyŋ jöndeuımen qalpyna keltırıldı. Babamyzdan bügıngı tıkelei ūrpaqtaryna adaspai jetken tarihy tereŋ aq beren myltyqty körgen saiyn: «Tarihyn bılmegen ūlttyŋ bolaşaǧy da būlyŋǧyr boluy mümkın», – degen Elbasynyŋ salmaqty da, saliqaly sözı oiyma keldı. Qūttymbet batyrdyŋ erlıgı el esınde bolsa da, naqty jerlengen orny bertınge deiın qūpiia saqtaldy. «Esqūla-3» su qoimasynyŋ ırgesındegı, Keregetas töbesındegı Qūttymbet batyrdyŋ «qūpiia beiıt-qorǧany» janyndaǧy qalmaq hany «qyzynyŋ molasy» atalǧan şaǧyn tas üiındısınıŋ soŋǧy jyldary joiyla bastauy köp jaidy naqtylauda kedergı tigızıp baqty, zertteulerımızdıŋ ūzaq jyldarǧa sozyluyna äser ettı. Osyǧan orai, töbe etegındegı qorymdaǧy «Tūlpar tas» müsındı tas belgıge nazar audaruşylar ılegı köbeie tüstı. Respublikanyŋ är öŋırınen osy beiıttı öz babalaryna ūqsatu nietımen zerttegen ärtürlı toptardyŋ ıs-äreketterınıŋ nätijesız boluy, menıŋ de «Es» jäne «Qūla» sözderıne zeiın qoiuyma, astaryna tereŋırek üŋıluıme mäjbürledı. Ötken ǧasyr qariialarynyŋ äŋgımesındegı: «Qūttymbet Sarytaudan ekı otyzdan astam şaqyrym kün şyǧysqa qūpiia jerlendı» – deuı şyndyqqa ainaldy. Jaman-Keregetastyŋ biıgıne jerlenuge laiyqty Qūttymbet batyr köptıŋ bırı emes, şolǧynşy, bügıngı tılmen aitsaq, «desanttyq» toptyŋ jetekşısı. Barlau maqsatymen qosa, joŋǧarlardy kütpegen şabuylmen şyǧynǧa ūşyratyp dūşpandaryn közdegen baǧytynan, köksegen josparynan jaŋyldyrypty. Şoluşy top bırde, joŋǧar qontaişysy Syban Raptannyŋ ordasyna şabuyldap, onyŋ ürıp auyzǧa salǧandai, örımtaldai, jas sūlu qyzyn jäne bırneşe adamdaryn tūtqyndap, alyp ketedı. Būl oqiǧa tarihtan belgılı. Syban Raptannyŋ Hocha atty qyzy Qūttymbet batyrdyŋ qolyna osylai tüsken. Hochany qūtqarmaqşy bolǧan joŋǧar batyrlaryn bırınen soŋ, bırın şoqparmen ūryp qūlatyp, jau qorşauynan sytylyp şyqqan Qūttymbet batyr, oljaǧa tüsken aru hanşany aǧasy Qūtan bige syiǧa tartady. Sonda aqyly kemel, adam tani bıletın synşy aǧasy Qūtan bi: – Mynau qas batyrǧa laiyqty hor qyzyndai jan eken, öz oljaŋdy özıŋ al, adal jar etkei, – dep rizaşylyǧymen ınısıne ekı äielınıŋ üstıne nekelep qosady. Keiın sol aru qyz Hocha el arasynda «Horqyz» atanǧan eken. Horqyzynan tuǧan ūldyŋ esımın – Tölebai dep qoiady. Tölebai atamyzdan taraǧan ūrpaqtar qazır Jezqazǧan, Sätbaev qalalarynda tūrady. Qūttymbet qaitys bolǧan soŋ, jesır qalǧan Horqyzdy ata saltymen Qūtan bi öz balasy Şalabaiǧa qosady. Odan düniege kelgen balanyŋ esımı – Myrzakeldı. Myrzakeldıden ataqty qas batyr Medet tuady. Osy ekı baladan keiın Horqyz şeşemız qatty auyrady, qaitys bolarynyŋ aldynda özın Qūttymbet batyrdyŋ janyna jerleuge amanat etedı. Osylaişa, osy töbe basyndaǧy beiıttı «qazaq batyry men qalmaq qyzynyŋ molasy» dep estitınbız degen kısılerdıŋ aitulary şyndyqpen üilesedı. Han ordasyna, sondai-aq, ataqty kısıler auylyna barymta-şabuylǧa şyǧu naǧyz «jüregınıŋ tügı bar, jau-jürek batyrdyŋ» ǧana batyly baratyny mälım. Qyzyn «kımnıŋ äketkenın» bılgen han aşuǧa bulyǧyp, äbden öşıkkenı sonşa: – Ony qolǧa tüsırıp, ūstaǧanda, keudesınen jüregın tırıdei alyŋdar! – dep būiyrypty. Alaida, joŋǧarlar hannyŋ būiryǧyn oryndai almai araǧa 2-3 jyl salypty. Qūttymbettı ūstaudyŋ türlı aila-täsılın qoldanady. «Aŋdyǧan jau almai qoimas» degen sol bolsa kerek, aqyry Qūttymbettıŋ şaǧyn tobyn dūşpandary qapyda qorşaidy. Jau qorşauynda qalǧan qazaq tobynyŋ qūramynda Qūttymbet batyrdyŋ ınısı, şamamen, 12-13 jasar Tättımbet ta bar edı. Bauyrym «ūrpaqsyz qalmasyn», – dep, äkesı Atalyqtyŋ mūrasy – kümıspen kömkerılgen, Būqarada jasalǧan aq myltyǧyn men öz arǧymaǧyn tüsıp berıp, «elge habar jetkız» dep Tättımbettı qaşyryp jıberedı de, özı qas jauymen qidalasyp jürıp, erlıkpen şaiqasta qaza boldy. Joŋǧar jauyngerlerı Qūttymbet batyr jüregın tırıdei jaryp aldy, jürekte «ekı tal qyl» bar eken... Onyŋ kuäsı Kışıtaudaǧy «Qūttymbettıŋ qara tasy»... Sonymen ölke tarihyndaǧy «Esqūla» atauyna qaita oralaiyq. Äuelı, «Ūlytau» (№1.1998 j.) jurnalynda jariialanǧan menıŋ öz jazbalarymnan bırer söz keltıreiın.: «Batyrdy jasyryn jerlep kelgen qaraly top alǧaşqyda auyldy ainalşyqtap, ketpei jürgen «tūl» tūlpardyŋ qarasy körınbegen soŋ, şarq ūra töŋırektı ızdedı. ... jylyna jal qūiryǧy küzelgen batyrdyŋ «tūl» tūlpary – äkesı Atalyqtan almasyp kele jatqan qūba jaldy qūla aiǧyrdyŋ tūqymy soiylsa kerek-tı edı. Būl jylqynyŋ kiesı dese de, bolǧandai-dy. Sol aiǧyr jaily «Özen-ömır ötkelı» kıtabymda da keŋınen baiandaǧan edım. Solarǧa qosarym: Atalyq babamnyŋ qūba jal qūla aiǧyrynyŋ tūqymdarynyŋ jalǧasy özı qūtty, ärı süttı biık qūla bie bızdıŋ üide 1975 jylǧa deiın boldy. Ata «malynyŋ közı» dep, şeşem men Ahat aǧaiym tūqymyn qanşa köbeitkısı kelse de, saqtai almady. Ūrǧaşy tölı sirek qūlyndady. Qūlyndary özınen ainymaityn qūla bolatyn. Endı oiymyzdy «Es» jäne «Qūla» sözderımen üilestıre tüsu üşın Toǧanbai qajy Qūlmanūlynyŋ «Ertaǧy, Kertaǧyny jailaǧan jūrt» kıtabynyŋ 175-176 betterınen tömende sözbe-söz derek keltırelık: «Dala zaŋynda ūry-qary, jau, barymtaşy «tūl» jylqyǧa jolamaidy. Äitse de, köpke deiın «tūl» atty körgender bolmaidy. Qūtan äulie bır künı tüsınde, «tūl» tūlpardyŋ Aqtūmada jaiylyp jürgenın köredı jäne «jonyn» syrt bergenınen-aq ǧaiyptyq ekendıgın aŋǧarypty. Taŋ namazynan soŋ, syrtqa şyǧyp, aǧaiyn-tumaǧa: – Būl qalai etkende, taǧdyrdyŋ jazuy, tübı qaiyrly bolar, Alla ısıne şükırşılık qylyp, täubaǧa keleiık. «Tūl» tūlpar endı bızge joq. «At iesın tabady» degen ras eken. Sondyqtan, olardy bır-bırınen aiyrmai-aq qoidym. Ony batyrdyŋ özıne qidym! Öz qolyna alǧan eken, endı mazalamaŋdar, ızdemeŋder. Özınıŋ aq adal maly ǧoi, mınıp ketsın. Jylyna basqa mal tabyŋdar, – deidı. Būǧan bärı taŋyrqasa da, tıs jarmai, ıstıŋ aqyryn kütedı. Bır künı, Aqtūma jaqtan mal ızdegen jylqyşy batyrdyŋ tūl tūlparynyŋ būlaq maŋyna jaiylyp, tün balasyna «batyr tamyna» iegın asyp mülgıp tūratynyn jetkızedı. Habardy estıgende Qūtan äulie: – Men senderge ne aityp edım, ol endı bızdıkı emes dedım be, joq pa? Ol estı qūla ǧoi, bauyrymnyŋ janynda mäŋgı qalsyn, – dep tyiyp tastapty. «Tūl» tūlpar jyl boiy «batyrdyŋ maŋynda» bolady. Qūtan äulie şeşımımen jyly berılgen soŋ, batyr ruhyna baǧyştap tūlparyn bauyzdap, töbe etegındegı qorymǧa jerlep, basyna «Tūlpar tas» belgısın qoiypty. Biıktıgı ekı metrge juyq. «Belgı tas» tūlpar beinesınen ainymaidy. Abyz äulienıŋ jürek tolqytar osy şeşımı, ınısı Qūttymbet batyrǧa da, onyŋ joryqtas serıgı, qanaty, jan aiamas serıgı bolǧan, ärı qazasyn da jyl boiy beiıt basynda aza tūtqan, «adamnan da estı» januarǧa körsetılgen zor qūrmetı ekenı dausyz!». Ömır tolqyndaryn qaz-qalpynda beinelegen «adamnan da estı januarǧa körsetılgen zor qūrmetı» söilemı mazmūnynyŋ tarihi dünie-tanymdyq belesterın kökıregı aşyq, oiy ūşqyr, «virtualdy» baǧamdaityn azamatttar ǧana aŋǧarary dausyz. Joǧaryda aitylǧandardy oi elegınen ötkızıp, «Es» jäne «Qūla» sözderınıŋ qosyndysyn qaperge alyp, «tūlpar tas» eskertkışımen üilestıre tüiındegende, ärı «Batyr beiıtı» jerlengen töbenıŋ etegındegı tūlpar belgısı maŋyndaǧy «qazaq jauyngerlerı» jerlengen qorymdy esepke ala kelıp, mynany eskeru kerek: Bırınşıden, Qūtan jäne äulienıŋ öte senımdı serıktesterınıŋ sol kezeŋde batyr jerlengen aimaqtyŋ köne atauynyŋ bırınıŋ de atyn qoldanbai, tek «Esqūla» degen bürkenşık atpen söilesuı. Ekınşıden, joŋǧarlar qabırdı, iaǧni batyr mürdesı qaida jerlengenın bılse, basyna däret syndyryp, mäiıttı müşelep, aiuandyqpen qorlaǧan bolar edı. Sebebı, joŋǧar saltynda qandy joryqqa şyǧar aldynda, älgındei jauyn qorlau räsım-joralǧysyn jasasa, odan läzzat, küş-quat alatyn körınedı. Sondyqtan, Qūtan, bürkenşık Esqūla atymen, tıptı, auyl adamdarynyŋ da köbıne beiıttı sezdırmegen. Üşınşıden, ärbır qazaq auyldarynda joŋǧarlardyŋ jansyz tyŋşylary bolǧan, ony qazaq basşylary bılgen. Demek, Esqūla esımın Q.İ.Sätbaevqa jetkızuşı jäne bızderge 1984 jyldary alǧaş aitqan Jäkeş qariialar tarihty jalǧauşy dala danalary qatarynda bolsa kerek. Ol Qūttannyŋ senımdı keŋesşı serıktestıkterınıŋ ūrpaǧy desek, ökınıştısı, olardyŋ özı män-jaidy tolyq bılmegendıgı. Qūtan bidıŋ ınısı Qūttymbettı joqtaǧan ūzaq joqtauynyŋ bır üzıgı ǧana bızge jettı : «Esqūla tūlpar tulaǧan, Qalmaqty qoişa baulaǧan. On san jauy bolsa da, Aldyna salyp aidaǧan. Şyraqqa kettıŋ, Qūttymbet, Jūmaqqa kettıŋ, bauyrym», – degen üzındı şumaǧyndaǧy «Esqūla tūlpar tulaǧan» joly būdan bylai eşkımge kümändı-küdık keltırmese kerek desek te, «Esqūla» atauy uaqyt öte ūmytyla bastaǧan. «Tūlpar tas» eskertkışı zamanynan 2,5 ǧasyrdai ötkende ölkenı zerttegen ǧūlama Sätbaev – qariialardyŋ bırınen «Esqūla» atauyn estidı. Jalpy ǧalym aǧamyz jer ataularyn asa män bergenı aŋǧarylady. Atauly oryndarǧa estelık bolarlyq qandai da bır qaldyrudy daǧdysyna ainaldyrǧan. Ony aŋǧaru eş qiyndyq keltırmeidı. Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı N.Ä.Nazarbaev: «Er esımı – el esınde. Erkındık alǧan eldıŋ bügıngı ūrpaqtary özderınıŋ batyr babalaryna taǧzym etıp, äzız attaryn ardaqtaityny, äbden ädılettı ıs», – degen sözı erıksız eske tüsedı. Qai ūlt qai halyq ta bolsa da jer, su, tau, adam esımderınıŋ tarihi oqiǧalarymen sabaqtastyǧyn ejelden moiyndaǧan. Tarihtaǧy aqtaŋdaq kezeŋde Q.İ.Sätbaevqa «Esqūlany» mälım etken qariianyŋ özı, töbe basyndaǧy «qazaqtyŋ batyry jäne qalmaq qyzynyŋ» molasyn naqty atap bere almauy osynyŋ aiǧaǧy. «Solai deuşı edı» degennen ärı asa almaǧan. Degenmen, «Esqūla» atauy Q.İ.Sätbaevqa äserlı bolyp, ūnaǧany anyq, sana tüisıgınde äldebır qūpiianyŋ baryn sezıngenın joqqa şyǧaruǧa bolmas. Dälırek aitsam, «Esqūla» atauy ötken ǧasyrdyŋ 60-şy jyldaryna deiın qoldanysta bolmaǧan. Balalyq şaǧymda osy aitylǧan aimaqta kiız üide oinadym. Aqşi, Kökdombaq, Aqtūma, Keregetas, Qyzyltau, Qalymbet, Aqtūnba, Boşan, t.b. jer ataulary qazırge deiın esımde bolsa da, «Esqūla» atyn bır-de bır estımeppın. Gidrologiialyq zertteuler ırge tasyn qalauşy Q.İ.Sätbaevtyŋ keiıngı gidrolog ızbasarlary ötken ǧasyrdyŋ 60-şy jyldarynda resımi qūjattamalarynda ūmytyla bastaǧan «Esqūla-1», «Esqūla-2», «Esqūla-3» ataularyn qoldanǧan. Būl kezdeisoqtyq pa? Olai deuge qisyn joq. Dualy auyz Qūtan bidıŋ «Esqūla» dep ataǧan jerınıŋ su qorynnan tırşılık närın ışken adal jandardyŋ aiy oŋynan bolsyn!
Ömırtai JÄLELOV, ölketanuşy, professor,
"Qazaqstan tarihy "
