Alaştyŋ armanyn ūlttyq ideialarymen Alaş ūrandy qazaqtyŋ basyn bırıktırgısı kelgen bırden-bır ükımet – Alaş Orda. Qazırgıdei jahandanǧan zamanda qaruly küşterı eŋ myqty elder ǧana basqalarǧa öz aitqanyn ıstetıp, olarǧa öz üstemdıgın jürgıze alady. Ekınşı älemdık tarih sahnasynda ūlt tarihy tereŋde jatqan memleketter ǧana eŋ myqty ūltqa ainala alady. Älemde memlekettık qūrylysy nyǧaiyp, qaruly küşterı myqty ozyq elderdıŋ qataryna Resei, AQŞ, Qytai, Ūlybritaniia koroldıgı siiaqty elderdı jatqyzamyz. Osydan bır ǧasyr būryn ūlt tarihynda oiyp tūryp oryn alǧan, alty Alaştyŋ armanyn ūlttyq ideialarymen Alaş ūrandy qazaqtyŋ basyn bırıktırgısı kelgen bırden-bır ükımet – Alaş Orda. Ol quatty memlekettıŋ ūly tarihy men ūlttyq äskerı bolu kerektıgın sol ǧasyrda oilastyrdy. Saharadai jazyq, ūlan-baitaq jerımızdı saqtap qalyp, ūlt retınde dinastiialy ömır süruımızge – Qazaq Ordasy järdemşı boldy desek, derbes memleket qūryp, ūltymyzdyŋ ruhyn köterıp, saiasi elita bır ortaǧa şoǧyrlanyp, tarih arenasyna şyǧyp, Qazaqstan memleketınıŋ qalyptasuyna Alaş qozǧalysy sübelı üles qosqan bolar edı. Memleket basşysy: «Ūlttyq ideiany qalyptastyru bızdıŋ öz tarihymyzdy jaŋadan oqu negızınde ǧana mümkın bolady. Sondyqtan ūlttyq ideianyŋ formulasy ūlttyq tarihta jatyr», – degen edı. Endeşe Ūlt tarihy, Qazaq handyǧynyŋ tarihy, Alaş Orda ükımetınıŋ tarihy bügıngı jaŋa tūrpatty Qazaqstan memlekettınıŋ qalyptasuyna maŋyzdy röl atqardy. Joǧaryda aitqanymyzdai myqty memleket bolu üşın äskerı quatty, qily zamandy bastan keşken tarihy qatparly, saiasi elita da ūlttyq partiiasy men ūlttyq ideiasy ūştasqan, ūltyn bır şaŋyraqtyŋ astynda ūlttyq bırıguge ūiystyrǧan boluy qajet. Alaş tarihy. Elımız Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyq mereitoiyn atap ötu jönındegı ūsynysty bırer jylda ǧana kädege jaratty. Azuyn aiǧa bılegen quatty memleket bolu üşın tarihta senıŋ memlekettılıgıŋ bolu kerektıgın saiasat moiyndatty. Alaş ükımetı būl ruhani qainardy sol uaqytta oiǧa saraptady. Tıptı olar qūrǧan memlekettıŋ atyn «Alaş Orda» atady. Onyŋ būlai ataluy jönınde tarihşy ǧalym M. Qoigeldı öz zertteuınde: «Ūly Qytai qorǧanynan bastap orys ormandaryna deiıngı ūlan-baitaq dalada negızınen qazaq halqynyŋ etnogenezın qūraityn taipalardan tūratyn asa quatty memleket Altyn Orda däuırın aŋsaudan tuyndaǧanyn aŋǧaru qiyn emes. Qazaq handyǧy sol quatty memlekettıŋ üzıgı edı», – deidı. «Myŋdaǧan jyldyq tarihy bar Qytai imperiiasyna şabynyp, azuyn aiǧa bılegen jolbarys – Joŋǧar memleketıne laiyqty toitarys berıp, ata qonystan türe quǧan Qazaq handyǧy sol tūstaǧy Ortalyq Aziiadaǧy bırden-bır quatty memleket boldy», – deidı professor M. Qoigeldı. Sol quatty memleket Resei otaryna ainalyp, pūşaiman halge tüskende, Alaş Orda ükımetı Qazaq handyǧynyŋ aŋsar-armanyn serpıltıp, keregesın keŋeitıp, şaŋyraǧyn biıktetudı maqsat ettı. Alaş ziialylary ūstanǧan ūlttyq ideia men eldık mūrat ūstanymy sonau saq, üisın, türkı kezeŋderınen bastau alǧan, qazaq handary men batyrlarynyŋ, bilerınıŋ, aqyn-jazuşylarynyŋ eldık ūstanymynan anyq körınıs tapqan jer tūtastyǧy, ūlttyq memlekettılık, qauıpsızdık ideiasymen sabaqtastyqta örbıdı. HH ǧasyrdyŋ bas kezındegı Alaş qozǧalysynyŋ negızgı maqsattarynyŋ bırı de qazaq halqynyŋ müddesıne sai qyzmet etetın, ūlttyq memlekettılıktı qalyptastyru jospary da Qazaq handyǧymen bailanysta örbıgen. Alaida tarih ürdısı körsetkendei ol jüzege aspai qaldy. Al sovettık negızde qūrylǧan Qazaq ASSR-y, odan keiıngı Qazaq SSR-da qaǧaz jüzınde egemendı dep atalǧanymen, ıs jüzınde ortalyqtyŋ tolyq baqylauynda bolyp, ūlttyq müddeden görı ortalyqtyŋ müddesıne sai saiasat jürgızıldı. «Otar eldıŋ tarihyn otarlauşy eldıŋ ökılı jazady» degen qaǧidaǧa sai sovettık avtorlar qazaq tarihyn jazudy öz qoldaryna alyp, qazaq halqynyŋ ūrpaqtaryna öz memlekettılıgınıŋ bolmaǧanyn däleldeumen öttı. Qazaq qoǧamyndaǧy handyqty memleket emes, ru-taipalyq ūiym retınde tüsındırdı. Söitıp, qazaqtardyŋ sanasyna memleketsızdık, memlekettılıktı Reseidıŋ äkelgendıgı siiaqty ideialar bırte-bırte qalyptasa bastaidy. Ol tıptı Täuelsızdık alǧan jyldardyŋ alǧaşqy jylynda da sovettık sana-sezımnıŋ ideiasynda boldy. Byltyr ǧana älem tarihyna oiyp tūryp, mereitoi belgılep, qazaq memlekettılıgın tarihyn 550 jylǧa artqa şegerıp, ūly tarihqa bet-būrys jasadyq. Keşegı sovettık kezeŋnıŋ memleketsızdık ideiasyn tūnşyqtyryp, Alaş ideiasy kötergen ūlttyq tarihtyŋ bar ekenın körsettık. Osy oraida aitarymyz Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyq mereitoiy aiasynda şektelıp qalmai, qazaqtyŋ tarihyndaǧy Alaş Orda, Altyn Orda, Türık qaǧanattarynyŋ toilaryn ötkızsek. Keşegı qylyşynan qan tamǧan sovettık imperiianyŋ saiasatyna ūly tarihy bar memleket ekenımızdı moiyndatsaq. Oǧan bırden-bır ekı ülken sebep bar. Aldymen 2042 jyly Batudyŋ qūrǧan memleketı Altyn Ordaǧa 800 jyl tolady eken. Ekınşısı – Türık qaǧanatyna 2052 jyly 1500 jyl tolady. Osy mereitoilardy ūlttyq tarihymyzdyŋ qainary dep, Alaş ideiasy sol ūly tarihtyŋ jalǧasy, bügıngı Täuelsız Qazaqstan memleketınıŋ qūrauşysy dep nasihattasaq, basy artyq mäsele emes-tı. Joǧaryda söz etkendei myqty, quatty memleket ekenımızdı san ǧasyrlyq tarihymyzben däleldep, ūly Alaş ideiasyn därıptegen imperiia ekenımızdı aitpai-aq däleldeimız.
Alaş ideiasy. Alaş qozǧalysynyŋ negızgı ideiasy demokratiialy qoǧam qalyptastyryp, sözsız erkındık pen damudyŋ alǧyşarty retınde qazaqtyŋ ūlttyq memleketın qūru bolatyn. Bügıngı Täuelsız Qazaqstan memleketı – sol ideianyŋ jemısı. Alaş ideiasy äsıreşıl ūranşyl qazaqtyŋ oiy emes, jalpyadamzattyq qūndylyq etikasyn saqtai otyryp, otarlyq ezgınıŋ qūrsauynda tūnşyqqan jūrtyn azattyqqa şaqyru bolatyn. Tarihşy Mämbet Qoigeldı «Tarih - küres alaŋy» kıtabynda Alaş ideiasy jaiynda: «Qazaq ūltşyldyǧynyŋ özektı jıbı, dıŋgektı oiy «menıŋ ūltym özgeden erekşe, artyq» siiaqty mazmūndaǧy ūran bolǧan joq. Ol elım degen qazaqtyŋ oqyǧan azamatynyŋ nadandyq pen otarlyq ezgınıŋ qūrsauynda tūnşyqqan jūrtyn azattyqqa şyǧaru, özgemen teŋ etu jolyndaǧy qyzmetke äzırlıgın bıldıretın şeşımı jäne osy maqsat üşın küreske şaqyrǧan ündeuı bolatyn», – deidı. Jäne sondai-aq «Qazaq ūltşyldyǧynyŋ konseptualdyq deŋgeide jäne jalpyadamzattyq qūndylyqtar arnasynda qalyptasyp, ony ūlt ziialylarynyŋ senım jäne küres qaruy därejesıne jetkızu ısınde Älihan Bökeihan jetekşı röl atqardy» degendı de M. Qoigeldı zertteulerınde jiı keltırıp otyrady. «Älihan Bökeihan jai qatardaǧy ūlt azattyq qozǧalysysynyŋ belsendı tūlǧasy emes. Ol – jaŋa mazmūn, sipattaǧy qazaq azattyq qozǧalysynyŋ negızın qalauşy köş bastauşysy, liderı. Onyŋ azattyq qozǧalysyn jaŋa intellektualdyq deŋgeige köteru ısındegı eŋbegın kezınde bükıl el-jūrty, patşalyq jäne sovettık bilıkter moiyndaǧan», –dep jazdy alaştanuşy ǧalym M.Qoigeldı. Alaş ükımetı üşın jetekşı röl atqarǧan Älihan Bökeihannyŋ qyzmetın tıpten qarsylastary da moiyndady. Sondai oppentterdıŋ bırı Baqytjan Qarataev Bökeihanǧa joldaǧan hatynda: «Menıŋşe jalǧyz sen ǧana halyqtyŋ yqylasyna laiyqsyŋ. Jalǧyz sen ǧana halqym üşın qyzmet jasadym dep aituǧa haqylysyŋ», – dep jazdy. Alaş ideiasy ūlttyq bırıgu konsepsiiasyna alyp keldı. Ol tūsta qazaqtyŋ oqyǧan, saiasi ortalyqtarda bılım alǧan, memleket qūrylysyn qalyptastyru jön-josyǧyn bıletın ūlt ziialylarynyŋ basyn bırıktırdı. Sonyŋ arqasynda Alaş ideiasyn aiasynda myŋdaǧan qazaqtyŋ basy bırıktı. Mūhtar Qūl-Mūhammed «Alaş qairatkerlerı saiasi-qūqyqtyq közqarastarynyŋ evoliusiiasy» atty eŋbegınde: «Qazaqstannyŋ Reseige bodan bolǧannan bergı tarihyndǧy jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ alǧaşqy şiregın «saiasi kürester men ruhani jaŋǧyru kezeŋı» dep aituǧa äbden bolady. Būl kezeŋde saiasi küres sahnasyna Reseidıŋ asa ülken ǧylymi, saiasi ortalyqtarynda bılım alǧan, sol kezeŋdegı Europadaǧy saiasi kürestıŋ bet alys baǧdarlarynan äbden habardar, ekonomika, qūqyq tarihy men teoriiasyn tereŋ meŋgergen qazaq ziialylarynyŋ ürkerdei ozyq oily toby şyqty. Olardyŋ basym köpşılıgı ǧylymǧa emes – utopiiaǧa, demokratiiaǧa emes – avtoritarizmge negızdelgen bolşevizm ideiasyn qabyldamai, barrikadanyŋ arǧy betıne şyǧyp, öz elınde, öz jerınde otyryp azap şekken qazaq halqynyŋ mūŋ-mūqtajyn qorǧaudy maqsat etken «Alaş» partiiasyn ūiymdastyrdy. El aldyndaǧy ūly maqsattardy jüzege asyratyn atqaruşy bilık organy – «Alaş Orda» ükımetın qūryp, ūlttyq-aumaqtyq negızdegı «Alaş avtonomiiasy» memlekettıgın jariialauǧa talpynys jasady». Būl ideia sol uaqyttaǧy sovettık-totalitarlyq jüiege ūnamady. XX ǧasyrdyŋ basynda qalyptasqan Ūlttyq ideiany sovettık bilık öz qolymen tūnşyqtyryp, saiasi köşbasşylar men ūlt ziialylaryna quǧyn-sürgın ūşyratty. «Qazaq halqynyŋ ūlttyq, saiasi sanasyn qalyptastyrudaǧy eŋ biık beles bolǧan XX ǧasyr basyndaǧy osy bır qazaq ziialylary aldyŋǧy qatarly tobynyŋ saiasi qyzmetı de, qūqyqtyq közqarastary da, tıptı ǧylymi, ädebi mūralary da ūzaq jyldar boiy jabyq taqyryp sanalyp, zerdelı zertteulerge obekt bola almady», – deidı alaş qairatkerlerı taqyrybynda sübelı üles qosqan ǧalym Mūhtar Qūl-Mūhammed. Älihan Bökeihan Täuelsız Qazaqstan memleketın qūru ideiasy qazaqtyŋ ūlttyq erekşelıkterın saqtai otyryp, halyqtyŋ sana-sezımın oiata jürıp, bodandyq qūrsauyn būzyp şyǧuǧa bolatynyn körsettı. Jemısın Täuelsız Qazaqstan memleketı kördı. Bügıngı bilık sol ideiany moiyndamasa da, Älihandy ūlt kösemı retınde tani almasa da, Alaş kösemınıŋ qūrǧan memleketınde ömır sürıp otyr. Ūly «Orys ideiasy» ıspettı ūlttyŋ sanalyq ruhani bolmysyn anyqtaityn «Alaş ideiasy» qazaq topyraǧynda qalyptasty. Örkenın jaidy. Ūlttyq ideia negızınen XX ǧasyrdyŋ basynda älemdegı, Reseidegı geosaiasi jaǧdaidyŋ özgeruımen jüzege asqanymen, onyŋ äleumettık, saiasi, ruhani tamyry ǧasyrlar tereŋınen bastau alǧanyn ūmytpaǧan abzal.
Alaş bırlıgı. «Elge el qosylsa qūt» degen halyq danalyǧy bar. Kezınde taǧdyrdyŋ talaiymen atamekennen jyraq, syrtta qalǧan qandastarymyzdyŋ mäselesı kımdı de bolsa tolǧandyrary anyq. Būl mäsele – Alaş ziialylaryn da tolǧandyrǧan mäselerdıŋ bırı. Alaş kösemı Älihan Bökeihannyŋ: «Tübı telım bolǧan qazaqtar basyn qospai qazaq qazaq bolmaidy», – degen sözınen-aq Alaştyŋ armanyn bölıp-jarmai, Alaş ūrandy Qazaqtyŋ basyn bırıktırgısı kelgenın ūǧamyz.
Alaş qairatkerı Halel Dosmūhambeūly: «Bızdıŋ maqsatymyz barlyq Qazaqtyŋ basyn qosu bolatyn. Sondyqtan Qytaidaǧy qazaqtardy da qosyp aludy qarastyrdyq. Ärine, ondaǧy qazaqtar özderı mekendep otyrǧan territoriiasymen Alaş Orda qūramyna kıru kerek dep eseptedık. Būl jospar sol qiial küiınde qaldy, ıs jüzınde eşnärse de atqarylǧan joq. Būǧan qazaqstandyq qazaqtardyŋ qalai qaraityny maǧan belgısız. Jat jerdegılerdıŋ jaǧdaiy öte auyr küide, ömır süru därejesı tömen, sondyqtan bırıguge qarsy bola qoimas dep oiladyq», – dep atap körsettı. Būl Alaş kösemı Älihan Bökeihannyŋ da tüpkı maqsaty edı. Osy ideianyŋ jemısı Qazaq gazetınıŋ sanynda da körınıs tapty. Onda alaşordaşylar saiasi emigrasiia turaly: «Qazaqtyŋ Qazaqstannan basqa otany joq. Sondyqtan da qazaq ükımetınıŋ müşelerı qazaq ışınde qaluy tiıs. Egerde bız teŋdıkke qol jetkızgımız kelse, onda qazırden bastap tereŋdep oilamasaq bolmaidy. Bügın ne eksek, erteŋ sony oramyz», – degen. Būl – Alaş ideiasy men onyŋ kösemı Älihan Bökeihannyŋ ūlttyq bırıgudıŋ basty pälsafasy. Qazaq ūltynyŋ tolyqtai bırıgu saiasatyndaǧy ūstanǧan ideologiiasynyŋ bır taramy. Sondai-aq Alaş ziialylarynyŋ Qytaidaǧy qazaqtar jönındegı tūjyrymdy pıkırlerı Şyŋjan qoǧamdyq ǧylymdar instituty jurnalynyŋ 2004 jylǧy №3 sanynda Qaliolla Nūrtazaūlynyŋ «Änşı Äset» atty maqalasynda taldanyp körsetıledı. Onda Alaş Orda ükımetınıŋ jetekşısı Älihan Bökeihannyŋ Qytai qazaqtaryna ündeu hat jazyp, ony Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Raiymjan Märsekov qatarly küreskerlerge Şyŋjan qazaqtaryna jetkızudı tapsyrǧandyǧy aitylady. Bıraq, maqalada būl hattyŋ mazmūny haqynda naqty eşteŋe aitylmaǧan. Degenmen, joǧarydaǧy azamattardyŋ Şäueşek qalasynda Qūlja men Tarbaǧatai öŋırınıŋ igı jaqsylarymen jiyn ötkızuı jäne Ahmet Baitūrsynovtyŋ Altai qazaqtaryna hat jazyp, ony jetkızudı Äsetke tapsyruyna qarap ündeu hattyŋ mazmūnynan baiqaimyz. Tek hat, ündeu jazyp qoimai, alaş ardaqtylary 1918 jyldyŋ jazynda Qytaidyŋ Şyǧys Türkıstan aimaǧyna sapar şegedı. Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatūly, Sadyq Amanjolov, Raiymjan Märsekovter bar, jūmbaǧy älı de aşylmaǧan belgılı saparda olar üş maqsatty közdeidı: 1. «Alaş Orda» ükımetınıŋ Şyǧystaǧy emigrasiialyq bölımın aşu; 2. Bosyp barǧan el men jergılıktı qazaqtardyŋ basyn qosyp, Alaşorda Ükımetınıŋ azamattary retınde Qytai ükımetıne resmi tırketu; 3. Olardy jerge qoltyqtasa ornalastyryp, derbes avtonomiialyq basqaru jüiesın qūru bolatyn. Ūlttyq bırıgu jaiyndaǧy kezektı derek 2007 jyly Ana tılı gazetınıŋ №33 sanynda jaryq körgen Uahap Qydyrhanūlynyŋ «Mırjaqyptyŋ Ör Altaidaǧy ızderı» atty maqalasynda avtor jasy seksennıŋ seŋgırıne şyqqan Japabai bolystyŋ nemeresı Äkırambek aqsaqaldyŋ joǧarydaǧy Alaş azamattarynyŋ Şäueşekke keluı jaiynda: «Olardyŋ mūnda keluınde ekı maqsat bolypty. Bırı – aq pen qyzyl arasyndaǧy alasapyranda ürkıp, üdere köşıp ketken eldıŋ jaǧdaiyn bılu, könse qaita köşıru. Ekınşısı – Alaş Ordanyŋ auqymyn osy jaqtaǧy elgede ūlǧaitu bolypty», – deidı. Osy joǧarydaǧy Şyŋjan qazaqtarynyŋ tarihi derekterınen Alaş ideiasynyŋ sol jiyrmasynşy jyldary ūlttyq bırıgu ideiasynyŋ saryny jatqany aitpasa da tüsınıktı. Aq pen qyzyldyŋ tartysynan basqa otyzynşy jyldardaǧy köterılıs kezınde de qazaqtardyŋ Joŋǧar Alatauynan asyp aua köşkenı belgılı. Būl kezde Alaş Orda ükımetı qūlaǧanymen, qozǧalysqa dem bergen bi-bolystardyŋ bır sypyrasy Alaş ideiasyn öltırmei Şyŋjaŋǧa ala kettı. Būl turaly tarihşy Erkın Rahmetolla: «Qazaqtardyŋ Qytaiǧa qonys audaruy 1928-1933 jyldar aralyǧynda şyrqau şegıne jettı. Köştı bastaǧan negızınen ǧasyrlar boiy halyqtyŋ ekonomikalyq tıregı sanalǧan bailar bolǧanymen, olarǧa qysyltaiaŋ uaqytta qoldau körsetken būqara halyq jäne auyldyq jerlerdegı Sovet ükımetı taǧaiyndaǧan adamdar, kommunister köşten bölıngen joq. Būǧan sebep, qazaq halqynyŋ rulyq, aǧaiyndyq bırlıgınıŋ älı de ydyramai, är qazaqtyŋ «u ışseŋ ruyŋmen» degen ataly sözdı sanasynan şyǧara qoimaǧan kezı edı. Qytaiǧa ötken är qazaqtyŋ boiynda «Alaş qozǧalysy» ideiasy bırge kettı», – dep jazady.
Alaş äskerı. Alaş ziialylary ūlttyq äsker qūryp, quatty memleketke ainalu ideiasyn avtonomiia qūrudan būryn oilastyrǧan. Öitkenı memlekettıŋ negızgı tıregı, qorǧany – äsker. Ötken ǧasyrdyŋ basyndaǧy Alaş Orda qairatkerlerınıŋ ūlttyq täuelsızdıkke ūmtylysta halyq sarbazdaryn qūru ısı bügıngı qazaq äskerınıŋ qalyptasuynyŋ alǧyşarty. «Qazaq gazetınıŋ 1917 jylǧy qaraşanyŋ 14 sanynda jariialanǧan ündeude «Özımızdı özımız qorǧau üşın, bızge jalpyqazaq milisiiasyn qūru kerek... Eger özımızdı-özımız qorǧai almasaq, bülıkşıldık zoraiyp, qiynşylyq ainalǧanda, qazaq halqy qūrban bolady», – delıngen. Būl turaly Alaş äskerın zerttegen ǧalym K. Nürpeiısovtıŋ «Alaş jäne Alaşorda» kıtabynda körsetılgen. Tarihşylar sılteme jasaityn mūraǧat derekterıne süiener bolsaq, Alaş Orda äskerınıŋ qūryluy men onyŋ qyzmetı 1918 jyldyŋ basynan bastap 1919 jyldyŋ aiaǧyna deiıngı aralyqty tolyq qamtyǧan. Al tarihşy Seiıtqali Düisenovtıŋ aituynşa: «Alaş äskerınıŋ atqaratyn basty mındetı: aqtar men qyzyldardyŋ arasyndaǧy soǧysqa baru emes, elınıŋ tynyştyǧyn saqtau, syrttan kelgen jauǧa qarsy tūryp, elıne qorǧan bolu». Äuelde osyndai qaǧidatqa süiengen Alaş qairatkerlerı ūlttyq äskerdıŋ türın – atty häm tūraqty äsker prinsipımen qūrady. Mırjaqyp Dulatov toqeterın de tarqatady: «Jauap bıreu-aq: äskerımız bolsa ǧana jūrt bolamyz!» Jalpy, Alaş tarihyna üŋılsek, ūlttyq äskerdı eŋ aldymen halyq milisiiasy retınde qūruǧa talpynys bolǧany baiqalady. Mäselen, 1917 jylǧy I jalpyqazaq sezınde «…Anarhiia bolu qaupı bar, sol sebeptı osy küngı äsker ornyna halyq milisiiasy qūrylsyn» delıngen bolsa, II jalpyqazaq sezınde elge qorǧan bolatyn «halyq äskerın jasau kerektıgı qaita jaŋǧyryp, milisiia qūrudyŋ maqsaty anyqtaldy, qazaq milisiiasyn qūru jospary jasalyp, bekıtılgen». Alaş äskerı jaiynda tarihşy Külpaş Iliiasova Alaş nemese Alaşorda äskerı bastapqyda «halyq milisiiasy», «halyq äskerı», «Alaş äskerı», «qazaq polkı» siiaqty är türlı ataularmen atalǧanyn alǧa tartady. Alaşorda äskerın jasaqtauda ūlt qairatkerlerınıŋ eŋbegı zor ekendıgın aityp ötkenımız jön. L.N. Gumilev atyndaǧy EŪU RhD doktoranty, tarihşy Erkın Rahmetullin: «Alaşorda äskerın jasaqtauda Alaş qairatkerlerı Älihan Bökeihan, Ahmet Baitūrsynov, Äbıkei Sätbaev, Ahmetjan Qozybaǧarov, Biahmet Särsenovtar belsendı atsalysty», – dep jazady. Tıptı Alaş Orda ükımetınıŋ äskeri jüiesı bırşama jolǧa qoiylyp, äskeri keŋes qūrǧan. Būl jaiynda E. Rahmetullinnıŋ «Alaş qairatkerlerınıŋ ūlttyq äsker qūrudaǧy qyzmetı» atty maqalasynda: «Alaş Orda ükımetınıŋ zaŋnamalyq qūjattaryndaǧy Alaş Orda äskeri keŋesın qūru turaly 11-24 mausymdaǧy ükımet töraǧasy Ä. Bökeihan, müşelerı M. Tynyşpaev pen H. Ǧabbasov qol qoiǧan qaulyda: «Alaş Orda janynan üş adamnan tūratyn äskeri keŋes qūrylsyn, olarǧa äskeri ministrlıktıŋ qyzmetı kıredı. Alaş Ordanyŋ uezdık jäne oblystyq bölımşelerınıŋ janynan äskeri keŋester aşylsyn. Äskeri keŋes bolşevikterge qarsy küreste äsker qataryna jıgıtterdı şaqyruǧa mındetteledı». Alaş ükımetı myqty, quatty elge ainalu üşın ūlttyq äskerı qalyptasu kerek ideiasy osydan bır ǧasyr būryn qalyptasty dei alamyz. Memlekettık qūrylymnyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etetın ūlttyq äsker qūru ısı basty faktor ekendıgın aityp kettı. Bügıngı jas Qazaqstannyŋ negızgı quatty memleketke ainaldyryp, qorǧanys jüiesı men memlekettılık märtebesın saqtap qaluda ūlttyq äsker reformasyn Alaş äskerı negızınde qūrudy oilastyrǧan jön.
Tüiın. Söz soŋynda aitarymyz, Alaş arystarynyŋ aldynda bügıngı ūrpaq qaryzdar. Tuǧan halqynyŋ aldynda Alaş ziialylary Qazaq elınıŋ täuelsızdıgı üşın aianbai eŋbek qyldy. Qoǧamnyŋ ädıletsız saiasaty men ideologiiasynyŋ qūrbany bolǧan ūlt ziialylarynyŋ maqsat-müddesı, arman-tılegı, ūlttyq ideiasy Qazaq elınıŋ ruhyn asqaqtatyp, jaŋa qoǧamymyzdyŋ bügıngı men keleşek öskeleŋ ūrpaǧynyŋ ruhani ösıp-önuıne, damuyna igı yqpal etken ideia ūlt tarihynda mäŋgılık qyzmet ete beredı. «Olarsyz qazaq tarihy tūl, altyn degenı kül edı. «Alaş» partiiasynsyz saiasi küres tarihyn, Alaş Orda ükımetınsız ekonomikalyq ılımder men reformalar tarihyn, Alaş avtonomiiasynsyz Qazaqstan memlekettılıgınıŋ negızın, Alaş ardagerlerı ömırınsız ūlt tarihynyŋ ūly arqaulary – tūlǧalary tarihyn jasau mümkın emes-tı», – deidı zertteuşı ǧalym M. Qūl-Mūhammed.
Altynbek QŪMYRZAQŪLY,
"Qazaqstan tarihy"
