(jalǧasy)
Qazırde qoldaǧy mälımetterden baiqaitynymyz, batys öŋırdegı elder özara auyzbırlıkterı bolmaǧaidyqtan, Qytaidan jeŋılıp qalyp otyrǧan. Tıpten, Tezek täŋırqūt siiaqty bırqatar taipalardy özınıŋ qolastyna qaratqan belgılı bileuşılerdıŋ özi de körşı memleketterdıŋ alauyzdyǧynan azap şegıp, Qytai bilıgın moiyndauǧa mäjbür bolǧan. Sondyqtan da qytai yqpalyna tüskender bırtındep köbeie berdı. Osyǧan bailanysty Qytai jylnamalarynda: «Batys öŋırdıŋ kındık qaǧanatpen qarym-qatynasy eŋ jiı kezde ūzyn sany 50 el Hän äuletıne baǧynyşty bolyp tūrdy. Tılmäş, qala bastyǧy, ämır, baǧamdar, äkım, datlūq, jüzbasy, myŋbasy, bas jasauyl, saqa, daŋǧa, sardar, uezırlerden örlei bekter men handarǧa deiıngı 376 adam Hän äuletınıŋ bauly taŋbasyn asyndy. Joǧarydaǧy sanǧa jerı şalǧai bolǧandyǧy cebepti, Qaŋly, Ūly Nükıs, Parfiia, Kopen, Aleksandriia jäne taǧy basqa elder kırgen joq. Olar tartu-taralǧy äkelıp, onan öz qarymjysyn äketıp te otyrdy. Olarmen aradaǧy qarym-qatynas onan ary tektelıp, jazbaǧa tüsken joq», - degen joldar bar.
Alaida, Qytai Qaŋly tärızdı köşpelı memleketterdı bırjolata moiynsūndyra alǧan joq. Olardyŋ Qytaiǧa elşıler jıberuı negızınen alǧanda qörşılerımenen yryŋ-jyryŋnyŋ köbeiıp, auyzbırlıktıŋ bolmauynan tuyndaǧan edı. Qaŋlylardyŋ Qytai derekterınde aitylǧandai, äsırese, üisındermen jäne ǧūndarmen kürdelı qarym-qatynasy özderınıŋ üstemdıkterın arttyru üşın Kytaaidan kömek ızdeuge itermeledı. Bıraq joǧaryda aitqanymyzdai, Qytaidaǧy ışki saiasattyŋ kürdelenıp ketyi būl memlekettıŋ Qaŋly imperiiasyn üzdıksız qadaǧalap otyruyna mümkındık bere qoimady. Sondyqtan da joǧarydaǧy qytai jylnamasy «olarmen aradaǧy qarym-qatynas onan ärı tektelıp jazbaǧa tüsken joq», degendı aitady
Huanhe özenınıŋ terıskei betın mekendegen köşpelı halyqtarmen Qytai ejelgı zamandardan-aq juyqtasyp-jūǧysqanymen, biz būl qatynastardyŋ syr-sipatyn tek b.z.d. 3-ǧasyrdan bastap qana ındetıp aita alamyz. Sol däuırde Sin imperatory Şi-Huan-Di Qytaidyŋ basyn bipiktipyi jäne köşpelı ǧūn memleketınıŋ qūryluy aiaqtaldy. Qytai men Ūly dalanyŋ şekarasyn bölgen Qytai qamaly sol kezderı salyndy. Qamal Qytaidyŋ geografiialyq şekarasy ǧana emes, etnografiialyq şekarasy arqyly da jürgızıldı. Qabyrǧanyŋ soltüstık jaǧynda jürıp-tūryp jatqan, halyqtardy qytailar şyqqan tegı, tūrmys salty boiynşa bögde, taǧy halyq dep eseptedı, al saiasi jaǧynan jau jūrt dep tanydy. Bızdıŋ zamanymyzga deiıngı 72 jyly bastalǧan Qytaidyŋ ǧūndarǧa qarsy jaŋa şabuly elşılık jolmen jürgızıle bastady: qytailar jymysqylana jürıp, köşpelı rular arasyna jık salyp, alauyzdyq tudyrdy da, körşılerı joŋǧar üisınderın, saian dinlinderı men hingan uhuandaryn ǧūndarǧa qarsy aidap saldy. Bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı 58-jyly ǧūndardyŋ özışınen būrq etken ru aralyq soǧystar Qytai jeŋısın jeŋıldetedı. Täj-taqqa talasqandardyŋ bipi Qytaimen odaq jasaidy da, qalǧandary qaza tabady.[5]
Qoryta aitqanda, büıngı jas ūrpaq ötkenın bılmei, özın-özı tani ala ma? Özın kımmın dep tanidy, qaidan şyqtym dep ūǧady? Oqu oryndarynda tek HH ǧasyrdyŋ basynan ǧana tarih pänın oqytpaq. Būl naǧyz mäŋgürtterdı tärbieleu saiasaty.
Tarihtan Möde degen babamyz ötken. Ǧūndardyŋ äigılı bileuşısı turaly bügınge jetken aŋyz köp. Sonyŋ bipi «Oidaǧy ǧūndar begı Ūly ordanyŋ jaŋa täŋırqūty Mödege elşı jıberıptı», - dep bastalady. Aŋyzdyŋ tüiını mynau. Ǧūndardyŋ begı qaǧannyŋ aryna tiıp, atyn sūraǧanda da, hanymyn sūraǧanda da nökerlerınıŋ qarsylyǧyna qaramai köregen Möde köpşi hannyŋ tılegın qabyl etken eken.Üşınşı ret kelgen elşı «Ūly orda biyl Sarjailauǧa köşpei-aq qoisyn. Biyl ony men jailaimyn - degen būiymtai jetkızıptı. Nökerlerı «atyŋyz ben qatynyŋyzdyŋ qasynda äulie me, berıŋız», - desedı. Sonda Möde: «Aǧaiynnyŋ aldyŋǧy ekı tılegınn oryndaǧanym - at ta, äiel de özımdıkı edı. Al jer halyqtıkı. Būl qorlyqqa könbeimız. Soǧysqa äzırlenıŋder», - deptı.
Būl jerde aitaiyn degenımız, syrtqy saiasatta barlyq ädıs-ailany salyp, kerek jerınde körşılerıne qarsy äskeri küştı paidalanu arqyly eldıŋ territoriiasyn ülkeituge baǧyttalǧan soŋǧy eki myŋ jyldan astam uakytta özgermegen imperiianyŋ saiasaty, soŋǧy ondaǧan jyldarda özgere qoimas. Būl mäselede ūly jazuşy O. De Gassettıŋ: «...bip künı taŋerteŋ tūrǧanda Qytaidyŋ şekarasy Oral tauyna jetıp tūrsa, oǧan taŋǧalmaŋyz», - degenın esten şyǧarmauymyz kerek.
Sol kezde Qaŋly Qytaidaŋ eŋ qaşyq ornalasqan türkı taipalarynyŋ bipi edı: Ejelgı Ǧūn, Qaŋly, Üisın memlekettepiniŋ ornalasqan aumaǧy Orta Aziianyŋ däl kındıgı, qazırgı Qazaqstan territoriiasy. Sondyqtan bolaşaǧymyz baiandy bolu üşın ışkı bırlıgımız myqty bolyp qana qoimai, tübı bip tüpkı jūrtynyŋ auyzbırşılıgı öte qajet. Türkı halyqtarynyŋ basyn qosatyn el - Qazaqstan boluy tiıs. Cebebi qazaq jepi - tübı bip türkı jūrtynyŋ qara şaŋyragǧy. Qytailar öz mektepterındegı tarih pänınde Jeticy jerı qytaidyŋ jepi dep oqytyp jatqany qanşama äŋgıme boldy. Bipligimiz myqty bolyp, elımızdıŋ müddesıne aianbai qyzmet etsek, bügıngı täuelsız Qazaqstan, ata-babalarymz qūra bılgen Saq, Ǧūn, Üisın, Qaŋly, Türkı qaǧanattary syndy bügıngı älemnıŋn de aldyŋǧy qatarly elıne ainalatynyna sözsız senemız.
(Soŋy)
Ardaq BERKIMBAI
