Qai halyqty alsaq ta, onyŋ özıne tän tūrmys-tırşılıgı, künkörısı, ädet-ǧūrpy, salt-dästürı bolady. Salt-dästür sol halyqpen bırge jasasyp, onyŋ tarihynda öşpes ız qaldyrady. Bıraq ūmyt bolyp bara jatqan ūlttyq salt-dästürlerımız de joq emes. Endeşe, saltymyz sanamyzda mäŋgılık jaŋǧyryp tūruy üşın dästür söileidı.
Atbailar (salt). Mūnyŋ da ekı türı bar. Jas otaudyŋ şaŋyraǧy köterılgen soŋ aǧaiyn-tuystar oǧan şaşu şaşyp, «keregesı keŋ bolsyn», «bosaǧasy berık bolsyn» degen tılek aitady. Baiǧazy beredı. Et jaqyny bosaǧaǧa jylqy bailaidy. Mūnyŋ aty «Atbailar».
«Atbailardyŋ» ekınşı türı – käde. Qūda-qūdaǧilar kelgende nemese küieu qalyŋdyǧyn aluǧa kelgende olardyŋ jeŋgelerı aldynan şyǧyp tüsırıp alyp, atyn bailaidy. Būl «atbailar» dep atalatyn toi salty. Oǧan arnaiy käde berıledı. Ol kädeden taǧy bır äiel täbärık sūraidy.
Auşadiiar (dästür). Üilenu toiy kezınde aitalatyn dästürlı öleŋ, jyr. Jäne jai öleŋ emes, özındık aitylar änı, erekşe ūlttyq tärbielık maŋyzy bar. Körkem şyǧarmaşylyqpen aitylatyn toi körkı, saltanat sän, önegelı öner. Mūny ızdep tauyp ömırge äkelgen jazuşy Uahap Qydyrhanov eken. Auşadiiar jyrynyŋ ülgılerın şeteldegı qazaqtar saqtap, bızge jetkızgen. Şynyn aitu kerek, būl Qazaqstan elınde aitylmaidy, halyq jadynan mülde şyǧyp ketıp ūmyt qalǧan.
Auşadiiar üilenu toiy üstınde aitylady:
Auşadiiar bır bolar,
Jamannyŋ köŋılı kır bolar.
Ata-anasyn syilaǧan.
Aq şalmaly bi bolar.
Auşadiiar ekı der,
Erjetkennıŋ erkı der,
Omyrauy tolǧan on tüime,
Qyz balanyŋ körkı der...
Auşadiiar tört bolar,
Qyzdyŋ qoiny ört bolar.
Ekı jaqsy qosylsa,
Öle-ölgenşe sert bolar.
Jyr jaŋa qosylǧan jastarǧa arnalady. Mūnda aqyl, ülgı, önege, tälım-tärbie turaly tolǧaudy sanamalap aitudyŋ halyqtyq taza bai dästürı bar. Ūltymyzdyŋ ūlaǧatty ädet saltynyŋ būl türın ömırge engızetın bolsaq, mädeni qazynamyz da, önerımız de öse tüser edı.
Bız şanşar (salt). Keŋ-baitaq Qazaqstan dalasynda salt-dästürlerdıŋ qyzyqty türlerı köp. Bıraq olar bır-bırınen onşa alşaq emes. Sonyŋ bırı - «bız şanşar». Elımızdıŋ şyǧys, oŋtüstık jaqtarynda «jauşy» orynyna osy «bız şanşar» salty qoldanylady. Aqsaqal-qarasaqaly aralas bır top er azamat boijetken qyzy bar üige tüse qalady. Qandai şaruamen jürgenın aitpaidy, el şaruasyn, amandyq bılgen bolyp, qonaqasyn ışıp attanyp ketedı. Ädep boiynşa el ışınde bır top adam būlai jürmeidı. Olar ketkennen keiın otaǧasy men anasy qonaqtar otyrǧan jerdı qarap, odan şanşuly bızdı tauyp alady. Būl «bızde ūl, sızde qyz bar» qūda bolaiyq degendı bıldıredı.
Qyz qaşar (dästür). «Bylaişa qyz qaşar dästürın ötkızetın üidı «bolys üi» deitın körınedı. (H. Arǧynbaev). Küieudıŋ keluın «ūryn kelu» dese, qyzdyŋ atastyrylǧan küieuın köruı «qyz qaşar» deidı. Būl «ūryn toiy» ötetın künı bolady. «Ūryn toi» - jastar üşın köŋıldı, dumandy toilardyŋ bırı. Būǧan jas jeŋgeler men jastar qatynasady. Küieuden alynatyn «qol ūstattar», «şaş sipatar», «qyz qūşaqtar», «arqa jatar», «körpe qimyldatar» taǧy sol siiaqty kädeler osy joly berıledı. Ekı jastyŋ bırın-bır körıp, tıldesuı de osy toida bolady. Ekeuı de bırın-bırı ūnatyp, qalyŋdyq jıgıtke qyz belgısı oramalyn jäne onyŋ ını-qaryndastaryna da türlı syilyqtar beredı.
Küieu ūryn barǧannan keiın qūdalyq būzylatyn bolsa, ol qazaq zaŋynda öte auyr ıs sanaldy. Onyŋ arty ülken dauǧa ūlasyp jatady. Küieu sebepsız bas tartsa, būrynǧy berılgen mal qaitarylmaidy jäne aiyp salynady. Batany qyz jaǧy būzatyn bolsa qalyŋ mal tolyq qaitarylady jäne aiyp töleidı.
Şaŋyraq köteru (salt). Jas otaudyŋ alǧaş ret şaŋyraǧyn köterudıŋ özı qazaq üşın bır qyzyqty, erekşe sät. Mūny qazaq salt-dästürın jetık bıletın belgılı etnograf jazuşy Ahmet Jünısūly bylai dep jazǧan: «... qazaqta otaudyŋ şaŋyraǧyn albaty adam kötermeidı. Būǧan balasy köp, kärı küieu kerek. Ony qos atpen bolsa da alǧyzady. Yŋǧaily jer bolyp, otau öte ülken bolsa, kärı küieu şaŋyraqty attyŋ üstınde tūryp köteredı. Būl eŋbegıne ol ne at mınedı, ne tüie jetekteidı. Būǧan maldy otaudy kötertken jaq beredı».( A. Jünısov «Fäniden baqiǧa deiın»).
Ädette kiız üidıŋ şaŋyraǧyn er adamdar köteredı. Al, jas otaudyŋ şaŋyraǧyn kärı küieuge kötertude ülken män, yrym bar. Öitkenı «jasy ülken küieu» qaşan da elge syily jäne tılektes adam. Jäne küieu qartaiǧan saiyn jūrtyna qadyry, syiy arta tüsedı. Qazaq elı osy joldan älı aiyrylǧan joq. Kärı küieu kelse, auyldyŋ ülken-kışısı, erkek-äielı onymen bır qaǧyspai, qajyspai qalmaidy. Onyŋ şaŋyraq köteruınde de osyndai tereŋ syilastyq bar.
Şaŋyraq tüie (dästür). Ūzatylyp kele jatqan qyzdyŋ jäne onyŋ janyndaǧy äielderdıŋ (şeşesı, jeŋgesı, sıŋlısı t.b.) mınıp kele jatqan kölıgı «şaŋyraq tüie» dep atalady. Jäne ol kelın üşın ystyq, qasiettı mal bolyp sanalady. Būǧan jolşybai kezdesken nemese böten adam mınbeidı. Eger mıne qalsa, ony körgen jūrt «pälenşe kelınnıŋ şaŋyraq tüiesıne» mınıp keldı dep kelemejdegen.
Ertedegı salt boiynşa, köşte ülken şaŋyraq jeke tüiege artylyp, aldymen jüredı eken. Oǧan adam mınbeidı, atpen jeteleidı, «şaŋyraq tüie» degen söz osydan şyqqan eken.
Qazan şegeleu (salt). Özderı jaqsy tanityn, äzıl-qaljyŋy jarasqan adamdar bır-bırınıŋ üiıne bas qosyp baryp, «osy üidıŋ qazanyn şegelei keldık» deidı. Üi iesı äzılmen jauap qaiyryp, «Jaqsy boldy ǧoi, qazan şegelegış şeber ızdep otyr edık»,- dep qonaqjailylyq tanytyp, olarǧa qonaqasy beredı. Demek, «qazan şegeleu» qonaq bola keldık degen ūǧymdy bıldıredı.
Qonaqasy (dästür). Qazaqtyŋ tarihi aŋyz-äŋgımelerınde Alaş atamyz özınıŋ Aqarys, Bekarys, Janarys atty üş ūlyna enşı bölıp bergende, özıne tiıstı enşısını «Būl bükıl iısı qazaqtyŋ bölınbegen enşısı bolsyn, mūny da senderge bölıp bereiın. Būl ürım-būtaqtaryŋa jalǧassyn. Bır-bırıŋe qaiyrymdy bolyŋdar. Alymtan şarşap-şaldyǧyp kelgen qonaqtyŋ enşısı – qonaqasy bolsyn» dep ärauqty atamyz batasyn bergen eken.
Ǧ. Amanovanyŋ «Halyqtyq pedagogika-danalyq mektebı» kıtabynan
(Maqala taqyryby özgertılıp alyndy)
Ūlt.kz
