Men osy kıtapty jazudy qolǧa alǧan kezdegı (2000 j.) josparym onşa ülken emes edı. Abyraly audanyna qarasty bes bolysty eldıŋ (Abyraly, Aqbota, Börılı, Degeleŋ, Temırşı) ömırı, tarihy, jer-suy, adamdarynyŋ taǧdyry turaly tereŋırek üŋılıp, mūraǧattan mälımetter ızdeuden bastadym. Arhiv bailyǧy ǧajap eken. Menıŋ kıtabymnyŋ tereŋdeuıne sebepşı boldy. Abyralynyŋ bes bolysynyŋ taǧdyry bükıl qazaq dalasynyŋ taǧdyry desem ötırık bolmas. Mūraǧattan öte köp qūjattar tabyldy.
Olardyŋ bırı köpşılıkke belgılı bolsa, ekınşısı belgısız degendei qorytyndyǧa keldım. Ony halqymyzǧa jetkızu mındetımız bolar. Mūraǧattyŋ şaŋynda kömılıp jatpauy kerek. Ärine, mūraǧatty tolyǧymen qarap şyqtym, – dep eşbır adam, ǧalym aita almas. Ony qarap şyǧuǧa myŋdaǧan adamnyŋ ömırı jetpes. Men on üş jylda asa mol derekterge ie boldym. Sonda közım bır närsege jettı. Ol qazaq dalasynda bolyp jatqan ömır tırşılıgınıŋ qai salasynda bolmasyn Abyralynyŋ bes bolysy azamattarynyŋ ülesı bar ekendıgı turaly.
Tarihty qazbalai bersek neler ǧajap jaǧdailarǧa kezdesemız. Bır adam nemese jüzdegen adam onyŋ tübıne jete almaidy. Solai bolsa da qazaq elı tarihynyŋ keibır qyrlaryn şama kelgenşe zerttep ony, Abyraly elımen bailanystyru kıtabymnyŋ negızgı mındetı.
Qazaq elınıŋ tarihynan ülken üles alatyn bır ǧajap qūjat bylai atalady: «Delo ob agitasii sredi kirgiz Karkaralinskogo i Pavlodarskogo uezdov o posylke v Peterburg deputasii dlia predstavleniia ot Kirgizskogo naroda petisii sariu». Osy qūjatqa 42 adam qol qoiǧan. Sonyŋ 10-y Abyraly audanyna qarasty bes bolystyŋ azamattary. Osy petisiiany ūiymdastyruşy Bökeihanov Älihan men Aqpaev Jaqyp boluy kerek dep Qarqaralynyŋ uezdık bastyǧy Dala general-gubernatoryna hat jazypty. Petisiia 47 punktten tūrady.
Jasyryn polisiia oryndarynyŋ tyŋşylary arqyly osy petisiianyŋ tarihyn, kımder belsendılık körsetkenın, qol qoiǧan adamdardyŋ aty-jönderın taǧy basqa da tolyp jatqan jaǧdailardy qūpiia türde baqylap otyrǧan. Būl qūjatty ūiymdastyrǧan qazaqtyŋ dana ūldary Älihan Bökeihanov pen Jaqyp Aqpaevtar. Olar Abyralyǧa qarasty bes bolystyŋ azamattarymen tyǧyz qarym-qatynasta bolǧan. Sonyŋ aiǧaǧy 42 adamnyŋ 24 paiyzy abyralylyqtar. Ol tegın bolmasa kerek. Älihan men Jaqyp atalarymyz tanymaityn adamdarmen qarym-qatynas jasai qoimas. Abyralylyq azamattardyŋ aty-jönın petisiiadan da oqisyzdar. Al men olardy jeke körsetudı dūrys dep şeştım. Olar mynalar:
1. Abyraly bolysynan – Mūsa Qūlbaev, Süleimen Qoisoimasov.
2. Aqbota bolysynan: Jüsüp Qūlbatyrov, Bektıbai Botabaev.
3. Börlı bolysynan: Tolmūhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataidy) Altyntorin, Raqiia Satpaev.
4. Degeleŋ bolysynan: Kerımhan Tölebaev, Tyşqanbai Qaşaqov.
5. Temırşı bolysynan: Sekerbai Qanǧojin, Ospan Janǧabylov.
Mıne, batyr atalarymyz. Ärine, būl kısıler halyqtyŋ namysyn öz jeke namysy arqyly qoldady. Patşanyŋ tyŋşylary aitqandai bai adamdardyŋ müddesın qorǧaityn talaptar koidy. Qazaq degen halyq eşkımnen kem emes. Aqyl da, namys ta bar. Olarmen sanasu kerek. Qazaqtar ornalasqan jerlerdı Resei äskerlerı tartyp alǧany dūrys emes. Reseidıŋ qol astynda bolǧan soŋ basqa halyqtar paidalanyp jürgen qūqyqtarmen teŋ bölısu qajet. Öz jerındegı keŋ bailyqqa qazaqtardyŋ özderı ie boluyn zaŋdastyrsa. Soŋǧy 20 jylda qazaqtardan tartyp alynǧan jerlerı qaitarylsyn. Bos jerlerdı Resei men Kavkazdan kelgen mūsylmandarǧa beru kerek. Joǧarǧy basqaru oryndary Duma siiaqty jerlerde ökıl bolu qajet. Petisiianyŋ negızgı talaptary osylaişa batyl jazylǧan. Būl talaptardy oryndatpau qajet dep Reseidıŋ Işkı ıster ministrlıgı, Dala general-gubernatory Semeidıŋ soǧys gubernatoryna hat jazypty. Äsırese, sailau ötkızuge jol berılmesın – dep talap etken. Osy petisiiaǧa qol qoiǧan adamdardyŋ eŋ bolmaǧanda bırneşeuınıŋ aty-jönın habarlaudy sūraǧan. 1905 jyldarda osyndai qadamǧa baru şyn erlık, ülken jürektılık. Patşanyŋ qylyşy qanǧa boialyp, eşkımdı de aiamai jauyzdyq jasauǧa daiyn tūrǧan kezı edı. Tömendegı hattardy oqyp şyqsaŋyzdar oǧan köz jetkızuge bolady. Bastaryn qaterge tıkken jandardyŋ köpşılıgı 1928 jyldary konfiskasiiaǧa ūşyrap, keiınnen «Halyq jauy» atanyp ömırlerınıŋ soŋy qasıretpen aiaqtaldy. Būl atalarymyzdyŋ esımderın tarihqa qaldyruymyz kerek.
Al joǧarydaǧy atalarymyz kötergen tarihi mäselenıŋ maŋyzyn tüsınu üşın mūraǧattan tabylǧan qūjattardy sol qalpynda berudıŋ mümkındıgı tudy. Soǧan köŋıl audaraiyq.
Menıŋ kıtaptarymnyŋ 2 tomynda «Qarqaraly petisiiasynyŋ» mätını orys tılınde (Almatynyŋ memlekettık arhivınen 2001 jyly – köşırmesın tolyq alǧan edım) jazylǧan. Sony qazaqşaǧa audaryp, qazaq halqyna batyrlardyŋ esımderın bergendı dūrys dep eseptedım. Bügınde keibır gazetterde «Ataǧy dardai tarihşylarymyzdyŋ özderı neǧylǧan köp batyrlar» degen sözdı taǧy da aita bastapty. Olardy qazaq dalasynda joŋǧarlarmen soǧystyŋ 180 jyl bolǧanyn, onda myŋdaǧan batyrlardyŋ arkasynda jeŋıske jetkenımızdı tüsıngısı kelmeitın «jalǧan tarihşylar» der edım. Taǧy da kıtaptardy şyǧaruǧa rūqsat beretın senzurany aŋsap jürgen ǧalymsymaqtar barǧa ūqsaidy. Özınde ılıp alarlyq bırde-bır kıtaby joq, arhiv qūjattaryna säikes tom tarihi kıtaptardy şyǧaruşylardy qyzǧana bastapty.
Osy batyrlarymyzdyŋ erlıgın 1905 jyly tömendegı batyrlar (Būl da maidan) ärı qarai jalǧapty.
Osy ekı ūly azamattyŋ arqasynda patşaǧa tūŋǧyş petisiia jıberılgen. Mätının daiyndap, bastyrǧan, öz bastaryn ölımge tıkken naǧyz batyrlar.
Myna tömendegı hattan petisiianyŋ maŋyzy qandai bolǧanyn tüsınuge bolady.
Semei oblysynyŋ äskeri gubernatorynyŋ qūpiia bölımı 1905 jyly 19 şıldede (№49) Dala general-gubernatoryna mynadai qūpiia hat jıberıptı:
30 mausymda Qarqaraly uezınıŋ bastyǧy baianatynda (№30) mynany habarlapty:
Qoiandy-Botov järmeŋkesıne kelgenderdı jasyryn baqylau kezınde baiqaǧanym, Aqmola oblysy men Semei uezıne körşıles tūrǧan Qarqaraly uezınıŋ qyrǧyzdaryn Patşa aǧzamynyŋ atyna jazyp jatqan jalpy petisiiaǧa qatynasuǧa şaqyrypty.
Mümkındıgımızşe onda ne jazylǧanyn anyqtaǧan kezde tüsıngenımız, ol petisiianyŋ negızgı talaby mynadai: salyqty azaitu, şarua bastyǧy degen basqaru jüiesın joiu, dın ūstamdylyǧyna tolyq bostandyq, qyrǧyz müftiıne erekşe qūqyq beretın lauazym, halyq ökılderınıŋ qataryna qyrǧyzdardan sailanǧan adamdardy kırgızuge rūqsat beru.
Būl petisiianyŋ mätının jasauǧa qatysuǧa Qarqaraly uezınıŋ qyrǧyzdary kelısım berıptı. Osy maqsatpen ärbır bolystan (Şu bolysynan basqasy) kelısım beretınderdıŋ qolyn jinau turaly qauly qabyldaǧan. Soǧan säikes 16 myŋ kelısım bergen qyrǧyzdardyŋ qoldaryn jinapty. Ol Qarqaraly uezınde tūratyn qyrǧyzdardyŋ otbasynyŋ teŋ jartysy (soŋǧy esep boiynşa Qarqaraly uezınde 33522 otbasy tūrady):
Petisiia jıberudıŋ tärtıbın uezd bastyǧynyŋ aituy boiynşa bylaişa belgılegen: Qarqaraly uezınen ekı senımdı ökıldı ūsynu josparlanǧan. Olardy Omby qalasynda Aqmola, Semei, Torǧai oblystarynyŋ ökılderınıŋ qatysularymen ötetın jalpy jinalysqa qatynasuǧa ökıl retınde jıbermekşı. Ombydaǧy jinalysqa jinalǧan qyrǧyzdardyŋ ışınen ekı qyrǧyzdy Peterburgke petisiiany jetkızetın ökıl etıp sailamaqşy.
Būl mäselege bailanysty bolmasa da Ştabs-rotmistr Fesovskii baianatynda: «Özınıŋ baqylauyna qaraǧanda dalada tynyştyq joq, qyrǧyzdar Reseide ne bolyp jatqanyn öte mūqiiat baqylap otyr. Dalaǧa körşıles oblystardan, tıptı Bökei ordasynan jasyryn kelıp jatqan adamdar biylǧy jylǧy 18 aqpandaǧy joǧary märtebelınıŋ reskriptın öz tüsınıkterınşe halyq arasynda taratyp, ügıt jūmysyn jürgızude. Dın mäselesı turaly ükımettıŋ jarlyqtaryn dūrys tüsınbei halyq arasynda terıs oi kırgızıp jürgender bar ekenı közge anyq bılınude.
Ştabs-rotmistrdıŋ pıkırınşe äzırşe qauıptı eşteŋe joq, halyq arasynda olarǧa tyiym saludyŋ qajetı joq dep eseptese de men onymen kelıse almaimyn.
Ökımet agentterınıŋ dala qyrǧyzdaryna baruyn, bolystardyŋ, starşyndardyŋ ondai jiyndardy ūiymdastyruşy bolularyn nemese olardyŋ öz mındetterıne qatysy joq mäselelerdı talqylauǧa halyqty jinau, zaŋdy talqylauǧa qatysularyna tiym salu kerek.
Uezd bastyǧynyŋ habarlauyna qaraǧanda, ol jiyndarda öz bas paidalaryn oilap halyqty ökımetke qarsy qoiatyn adamdar bolmaidy deu qate. Būl jaǧdaidy paidalanyp qalyŋ halyqty bızge qarsy qoiatyn qyrǧyzdyŋ ökılderı bolady. Olar aram piǧyldaryn ıske asyryp, dın fanatikterın paidalanyp, dala qyrǧyzdaryn bızge qarsy qoiulary mümkın.
Men asa jauaptylyqpen senımdı türde aita alamyn, būl petisiia joldau ideiasyn kötergen jandar, şarua bastyǧy degen lauazymdy qysqartudy ūsynuşylar öz jeke basynyŋ qamyn oilaǧan auqattylardan tuyp otyr.
Olar dalanyŋ kedei halqyna jasap otyrǧan ısterıne baqylaudyŋ bolmaǧanyn qalaityndar. Şarua bastyqtary tömendegı älsız halyqty bailar men myqtylardan qorǧap kele jatqan bolatyn. Ony men osy oblysty basqarǧannan berı şarua bastyqtarynyŋ jūmystarymen tanysqannan bılemın».
Joǧarydaǧyny eskere kelıp, Ştabs-rotmistr Fesevskiidıŋ baianatyn barlyq uezderge jäne şarua bastyqtaryna habarlai kelıp, olarǧa dala ügıtşılerınıŋ qimyldaryn öte ūqypty türde baqylauǧa alularyn tapsyrdym.
Jalpy halyq arasynda bastalǧan qozǧalystyŋ baǧytyn qadaǧalap, olarmen bırge jürıp şarua bastyqtaryna joǧaryda aitylǧan qyrǧyz qauymdarynyŋ arasynda jasalǧan şeşımderıne qosylmauyn, ondaiǧa jol bermeuın talap ettım. Ol bügıngı zaŋ erejelerıne qarama-qaişy keledı.
Osyny aita kelıp, mynadai qorytyndyǧa keldım, dala ömırındegı barlyq qūbylystardy būrynǧydan da qataŋ qadaǧalap saqtyq bıldıruımız kerek.
Bıraq uezd bastyqtarynyŋ mūndai baqylau jūmysyn 100% jürgızıp jatqany turaly mälımetter jinaityn eşqandai qūral-jabdyqtar joqtyǧyn joǧary märtebelım sızge jetkızıp otyrmyn. Sol üşın maǧan arnap bekıtılgen 600 rubl nesie bosatsaŋyz. Būl qarjy uezd bastyqtarynyŋ qaramaǧyna berılse, olar atalǧan mäselelerge bailanysty ügıt-nasihat jūmystaryn belsendı jürgızgen jerlerdı baqylap-qadaǧalap jüretın qūpiia tyŋşylarǧa töler edı.
Bas ştabtyŋ General-maiory Galkin
Mıne, būl hatty mūqiiat oqyp şyqsaŋyz älı petisiia mätını daiyndalmaǧan kezdegı General-gubernatorlardyŋ qazaqtardyŋ petisiiany qoldaulary mümkın dep qauıptenıp, aldyn ala şara qoldanu üşın uezd bastyqtarynyŋ jūmysyna baǧyt bergendıgı däleldenedı.
Endıgı jerde Omby qalasynda sailau-sezd ötkızu mümkın degen qauıppen ony qalaida boldyrmau kerek dep barlyq küşterın salǧan. Dala General-gubernatory, General-leitenant Suhoninnıŋ hatymen tanysaiyq:
Qūpiia, 27 şılde 1905 jyly №92 (1905 jylǧy 19 şıldedegı №49 hatqa jauap).
Semei oblysynyŋ
General-gubernatoryna
Sızdıŋ ökımetıŋızdıŋ jarlyǧymen tolyǧymen kelıse otyryp Semei oblysynyŋ şarua jäne uezd bastyqtarynan sūraitynym «Senımdı ökılderdıŋ sailanuyn ötkızuge jol bermeŋızder, olardy jinalysta aqyldasamyz» dep jıbermeŋızder. Olardyŋ atalǧan qalada jiyn ötkızuıne tyiym salynǧan qauly bar.
General-gubernator,
General-leitenant Suhonin.
Būl hatqa qaraǧanda Omby qalasynda petisiiany qalaida jıbermeu maqsatymen arnauly jiyn, sezd ötkızuge tyiym salynypty.
Bıraq būl kezde petisiia jasalyp, jasyryn sez de ötıptı. Patşa jendetterın Älihan Bökeihanov pen Jaqyp Aqpaev bastaǧan Alaştyŋ kösemderı qatty aldapty. Senzura qandai küştı bolsa da, qylyştary jalaŋdap tūrsa da Batyr atalarymyz mynadai jedelhatty Peterburgke jıberıp te ülgerıptı. Ony myna qūpiia hattan oqyŋyz.
Işkı ıster ministrlıgınıŋ Semei oblysyndaǧy äskeri General-gubernatory 1905 jyly 3 tamyzda (№53) Dala General-gubernatoryna mynadai hat joldapty. Ol hatty 1905 jyly 9 tamyzda alǧan (№130).
Dala General-gubernatoryna
Biylǧy jylǧy 19 şıldedegı (№50) baianatty tolyqtyru üşın sızdıŋ joǧary märtebeŋızge Qarqaraly uezınıŋ qyrǧyzdarynyŋ Ūly aǧzamnyŋ atyna jıbergen telegrammasynyŋ (köşırmesınıŋ) köşırmesın qosymşa jıberıp otyrmyn.
Qarqaralynyŋ uezd bastyǧynyŋ habarlauy boiynşa telegramma Ombyda daiyndalǧan, al Qarqaralyǧa poştamen jıberılgen. Qarqaraly uezınde 22 şıldede 42 adamnyŋ qoly qoiylǧan. Olar özderın uezdıŋ qyrǧyzdarynyŋ senımdı ökılderımız dep esepteidı. Eŋ joǧary märtebelınıŋ atyna jergılıktı poşta telegraf kontory arqyly jıberıptı. Oǧan bailanystyrmai poşta arqyly «Syn Otechestva», «Russkaia vedomosti» gazetterınıŋ redaksiiasynada basyp şyǧaruǧa jöneltıptı.
Gubernatordyŋ mındetın atqaruşy Vise-Gubernator
Būl hatty oqyp şyqqan soŋ menıŋ oiyma kelgenı ekı jaǧdai. Bırınşısı. Būl ölkenı öte jaqsy bıletın, tumasy Jaqyp Aqpaevtyŋ abyroiy qaitse de äser ettı. Ol zaŋdy öte jaqsy igergen, halyqtyŋ abyroiyna bölengen jan (Amal ne, respublikada Qaraǧandy, Semei oblystarynyŋ basşylary Aqpaevtardyŋ rölın tüsıne almai keledı).
Aqpaevtardyŋ qyzmetı turaly menıŋ II-şı-IH tom kıtaptarymda, sondai-aq Novosıbır baspahanasynda jatqan HHV tom kıtabymda tolyq baiandalǧan. Osyny oblystardyŋ äkımderı eskeruı kerek.
Ekınşısı. Patşa ökımetınıŋ qūdıretınıŋ älsırei bastaǧan däuırı bolsa kerek.
Qarqaraly uezınıŋ bastyǧy būl hatqa bylai dep jauap berıptı:
I.I.M. Semei oblysy Qūpiia asyǧys
Qarqaraly uezınıŋ bastyǧy Dala general-gubernatorynyŋ 1905 jyly
21 tamyz keŋes meŋgeruşısıne
№32 Baianat.
Sızdıŋ maǧan jüktegen (1905 jyly 9 tamyzdaǧy, №95) tapsyrmaŋyzǧa säikes menıŋ qarauymdaǧy uezdıŋ joǧary märtebelınıŋ atyna biylǧy jyly 22 şıldedegı telegrammada qol qoiǧan qyrǧyzdardyŋ tızımın jıberu senımıne ie boldym. Onda qyrǧyzdardyŋ atynan Memlekettık Dumaǧa (telegrammada «Zemskoi Sobor» deptı) belgılegen qyrǧyzdardy olardyŋ ökılı retınde qūqyǧyn qorǧaudy ūsynysularyn sūraǧan.
K.Karkaralinskii. Qol qoiǧan sonyŋ aiaq jaǧynda bylai deptı:
Menıŋ basqaruyma tapsyrylǧan uezdıŋ atynan halyqtyŋ senımdı ökılı retınde Älihan Bökeihanov jäne Jaqyp Aqpaev belgılendı.
Uezd bastyǧy, ştabs-rotmistr qoly.
Osylaişa qazaqtyŋ ekı ūlynyŋ köregendık saiasaty ärı öte sauatty zaŋgerlıkterınıŋ arqasynda Dumaǧa delegattyqqa tırkeldı. Būl ol zaman üşın asa ırı jeŋıs, aspandaǧy jūldyzdy alǧanmen bırdei erlık.
Bügınde bızdıŋ tarihşylar, jurnalister, jazuşylar, filologtar, filosoftar osy ekı ūly adamnyŋ atyn tiıp-qaşyp qana ataidy. Al Semei, Qaraǧandy oblystarynda būl ūlylardy tıptı de eske almaidy.
Endı ärı qarai arhivtıŋ ızımen qozǧalaiyq. Bolary bolǧan soŋ oǧan eşqandai qarsylyq jasai almai, endı İmperatordyŋ atyna General-gubernator habarlauǧa qorqyp, ne ısterın bılmei öz jandaryn qorǧau üşın amalsyzdan 42 adam qol qoiǧan hattyŋ köşırmesın jıberıptı.
Köşırmenıŋ köşırmesı.
Ūly märtebelı İmperatorǧa, memleket basşysyna.
Ombyda ärtürlı mekemelerdıŋ şeneunekterı ötkızgen jinalysta General Suhotinnıŋ özı bastap ministr Bulyginnıŋ jobasynyŋ ruhy negızınde qyrǧyzdardyŋ ökılın Zemskii sobor ötkızbeu kerektıgın qoldady.
Keleşektı boljai bılmeitın şeşım qabyldaudyŋ sebebı, Dala ölkesındegı halyqtyŋ mınezın, olardyŋ közdep otyrǧan basty maqsattarymen tanys emestıgınen tuyp otyr. Olardy Zemskoi sobordan şettetkenı öte jan türşıgerlık oiǧa äkelıp soqty.
Qyrǧyzdar, öte kölemdı jerdı alyp otyrǧandyqtan, Qytaimen jäne Auǧandarmen şekaralas otyrǧan halyq özderınıŋ taǧdyryn jäne müddesın bükıl memlekettıŋ müddesımen bailanystyryp otyr. Olar özderın basqa halyqtarmen teŋ qūqyqtaǧy halyqpyz dep esepteidı. Sızdıŋ halyqtyŋ senımıne kırgen, halyq sailaǧan adamdardy qoldau qajettıgı turaly şeşımıŋızdı bıledı.
Şyndyǧyna kelgende, qandai sebepter bar. Qarapaiym ädılettılık jäne şyndyqqa qarsy şyǧu ūiat eme pe? 6 (alty) million halqy bar qyrǧyzdardy qūqyǧy joq, zaŋsyzdardyŋ qataryna bölıp tastaudy qalai tüsınesız? Şyndyǧynda, bız mal şaruaşylyǧymen şūǧyldanamyz.
Al maldy aman alyp qalu üşın köşpendılıkke jol beremız. Bıraq ol qaŋǧyp jüru emes, keibıreulerı solai oilaidy. Jazda 3-4 ai jüremız. Osyǧan bailanysty eŋ qymbat, öte baǧaly qūqyqtan aiyryp Zemskoi soborda ökıl boludan aiyruǧa bolmaidy. Nege mal ösıru mädenietı qyrǧyzdardyŋ sailau qūqyqtarynan aiyrady. Däl osy kezde saudamen şūǧyldanǧandardyŋ, jer mäselesımen ainalysatyndardyŋ, balyq aulauşylardyŋ, basqa da öndırıspen şūǧyldanatyndardyŋ qūqyqtaryn aiyrmaidy.
Resei imperiiasy şyndyǧynda bılım, mädenietı jaǧynan, ärtürlı därejede. Soǧan bailanysty memlekettık mındettı tüsınude köp halyqtardyŋ ışınde aldyŋǧy qatarda da, soŋǧy qatarda da emespız. Qyrǧyz şarualary qoǧamdyq jäne memlekettık tapsyrmalardy tüsınude orys şarualarynan kem degen pıkır däleldengen joq. Tıptı basqa da otyryqşylyqpen şūǧyldanǧan halyqtardan da artyq tüsınedı. Memlekettıŋ alǧa qoiǧan talabyna beiımdelu qabıletınıŋ joǧary ekendıgıne zertteuşıler de kelısedı.
Kım qyrǧyzdardy qorǧaidy? Bız özımızdı basqalardan kem sanamaimyz. Bız özımızdı ūly ıstı oryndauǧa daiynbyz dep esepteimız. Bızdı moiyndaǧysy kelmeidı. Özderınen tömen dep esepteidı, biurokrattar bızge közınıŋ astymen joǧarydan nemqūraily qaraidy.
Osyndai qarym-qatynastyŋ keselınen bızder qymbat qūnmen esep aiyrysamyz.
Negızınde bızder kınälı emespız. Olar bızder turaly bılulerı qajet.
Aitylǧan jaǧdailarǧa bailanysty qolastyŋyzdaǧylar sızdıŋ İmperatorlyq ūlylyǧyŋyzǧa säikes joǧaryda petisiiada aitqanymyzdai qyrǧyz halqynyŋ ökılderın Zemskoi soborǧa şaqyruǧa būiryq beruıŋızdı sūraimyz. Bızdıŋ äbden şegı jetken şeşılmegen mäselelerımızde dūrys şeşımdı qabyldau, ony qalai qanaǧattandyryp jäne basqa halyqtarmen qarym-qatynasymyzdy dūrys şeşudıŋ jolyn tabu qajettıgın qarau tek qana qyrǧyz halqynyŋ ökılderın qatysuymen ǧana şeşıledı.
Qol qoiǧandar: Qarqaraly uezınıŋ 42 senımdı ökılderı.
Dūrys: Erekşe tapsyrma boiynşa aǧa chinovnik.
Osy arada aitpai ketuge bolmaidy. Būl 42 adamnyŋ ışınde būrynǧy Semei oblysy Abyraly audanyna qaraǧan 5 (bes) bolystyŋ 10 batyr azamattarynyŋ aty-jönı bar. Olarǧa Semeiden bır-bır köşe berse de artyq bolmas edı. Būl 42 adam ömırlerın ölımge tıktı. Egerde olardy erterek bılse barlyǧyn da eşbır sotsyz qūrtyp jıbergen bolar edı.
Men arhiv materialynyŋ ızımen kele jatqandyqtan olardyŋ aty-jönın eŋ aiaǧynda ataimyn.
Osy hatty alǧannan soŋ İmperator öte qatal tapsyrma bergenge ūqsaidy.
I.I.M. Qūpiia asyǧys
Dala general-gubernatory
9 tamyz 2005 j. (№95)
Qarqaraly uezınıŋ bastyǧyna
Ölkenıŋ Bas bastyǧynyŋ būiryǧy boiynşa keŋse basqaruşysy sızden märtebelınıŋ baiandamasyna qosu nietımen 22 şıldede Qarqaralynyŋ poşta-telegraf keŋsesı arqyly jıberılgen öte joǧary märtebelınıŋ Zemskoi soborǧa qyrǧyzdardyŋ ökılın jıberu turaly telegrammadaǧy qol qoiǧan qyrǧyzdardyŋ (tıptı bolmasa bırneşeuınıŋ) familiiasyn tez arada habarlaudy talap ettı.
Sondai-aq Ombyda kım qyrǧyzdarmen jinalys ötkızdı, telegrammany kım jazdy, jıberdı (Qarqaralyǧa) sony habarlaudy talap ettı.
Keŋse basqaruşysy Losevskii
Būiryqqa ştampty qoiǧan
aǧa ıs jürgızuşısı Plahov
Mıne, būl jedelhat tegın emes. Tızımde bar adamdardy jazalau mümkındıkterı älı de boldy. Patşa da oǧan oŋ közımen qaramaǧany körınıp tūr. Keibır sauatsyz jandar «Qol qoiǧanda ne tūr?» deitınder bar. Al olar osy atalarymyzdyŋ ornynda bolsa qol qoiar ma edı? Men 100% senımdı türde aitar edım: «Däl būl adam qorqaqtyq mınez bıldırıp qol qoimas edı».
108 jyl būrynǧy batyrlarymyzdy 100 jyldyǧyn da da eske aldyq pa? Joq. Men bırneşe maqala jazdym. Tek «Qazaq» gazetı osydan ekı-üş jyl būryn petisiianyŋ mätının berdı ǧoi deimın. Basqalary maqalaŋdy baspaq tügılı ün-tün joq. Tıptı 5-6 kün azaptanyp daiyndaǧan maqalaǧa baspasa da bır belgı beruge bolady ǧoi.
Söz arasynda paidalanyp qalaiyn men «Kenesary» turaly 38 bet tyŋ ūsynysqa toly maqalamdy 11 gazet-jurnalǧa berdım. Bırde-bır gazet baspady. «Daraboz» jurnaly basty. Bıraq bırde-bır tarihşy, filolog, filosof, jazuşy, t.b. mamandyqtardyŋ maitalmandary jauap bergen joq. Qalaişa şyndyqty aşamyz?
Endı mūraǧattaǧy qūjattardy ärı qarai talqylaiyq.
I.I.M. №1235 Qūpiia
Aiyrtau jäne 8 tamyzda Aqmola oblysynyŋ Jylandy bolystary äskeri Gubernatoryna Kökşetau uezı
19 tamyz 1905 j. Sızdıŋ märtebeŋızge mynany jetkızemın. 27 №2064 şıldeden 15 tamyz aralyǧynda bölımşelerdı, №1676 sanǧa Petropavl jäne Aiyrtau uezderımen şekaralas jauap köptegen auyldardy aralap şyqqanda uezder arasynda bolatyn sezderge de qatystym. Keibır auyl jiynyna jäne sondai-aq basqa jerlerden kelgenderdıŋ qozǧalystarynyŋ baǧytyn öte ūqypty baqylai otyryp, bükıl halyqtyŋ qūrmetıne bölengen aqsaqaldardy tolyq tüsınetın jaǧdaiǧa jettım.
Menıŋ qarauymdaǧy Aiyrtau jäne Jylandy bolystaryndaǧy aqsaqaldar uezdıŋ şekarasynan ärı barǧan joq. Qyrǧyz halqynyŋ joǧary märtebelınıŋ atyna daiyndap jatqan petisiiasy (tılek) turaly basqa jerden kelgender sybysty jetkızıptı. Olar sol petisiiany qūrastyruǧa qatynasu qajettıgı turaly ūsynystar da jasaǧan.
Bıraq sızdıŋ joǧary märtebelı nūsqauyŋyzǧa säikes sezdıŋ atyna jıberılgen telegrammada körsetılgen jaǧdailar turaly der kezınde (qyzmet iesıne) jäne halyq sottaryna tüsınık berılgen. Olarǧa qyzmet babyna bailanysty ant bergen kezde de eskertıldı.
Bügınde tolyq senımmen bekıtıp aitamyn. Aiyrtau jäne Jylandy bolystarynan eşkımnıŋ joǧary märtebelınıŋ atyna jıberılgen petisiiaǧa eşqandai qatynasy bolǧan emes.
Degenmen de, aqsaqaldar joǧarǧy märtebelınıŋ atyna jıberılgen petisiia turaly bylai dedı: «Işkı ıster Ministrı Gofmeister Bulyginnıŋ atyna jıberılgen hatta qyrǧyz müftiıne erekşe qyzmet ornyn qūrudy ūsynypty, ol qabyldapty» dedı.
Keibır aqsaqaldar maǧan mynadai sūraqtar qoidy: «Nege Semei oblysynyŋ qyrǧyzdaryna jinalysqa qatynasuǧa rūqsat berılgen, al Aqmola oblysynyŋ Kökşetau uezınıŋ qyrǧyzdaryna rūqsat berılmegen?».
Halyq öte qobaljyǧan nazarmen petisiianyŋ aqyry ne bolatynyn tosuda. Olar Taşkentte şyǧatyn «Perevodchik» degen gazettıŋ orys jäne tatar tılderınde tek dın maqsatyn közdeitın maqalalardy tosuda. Men onyŋ kuägerı boldym.
2 bölımşenıŋ şarua bastyǧy
1905 jyly 2 qyrküiekte aldy
Qūpiia
(hattyŋ sonynda)
№4412/93 Būl mälımettı Kökşetau uezınıŋ 2-şı bölımşesınen
№1842 Dala general-gubernatorynyŋ keŋsesıne onyŋ joǧary märtebelınıŋ baiandamasyna paidalanuǧa jıberıldı.
2 qyrküiek 1905 jyly
Bas ştabtyŋ General-maiory.
Semei oblysynyŋ Qarqaraly, Semei, Pavlodar uezderınıŋ senımdı ökılderınıŋ Işkı ıster ministrıne jıbergen aryzy turaly myna hatpen tanysaiyq.
I.I.M. Qūpiia
Semei oblysynyŋ 21 qyrküiek 1905 jyly Äskeri gubernatory Dala General-gubernatoryna 19 qyrküiek 1905 j. №49
Osy mälımetter arqyly sız este saqtau üşın Işkı ıster ministrlıgınıŋ atyna jıbergen Semei oblysynyŋ Qarqaraly, Semei, Pavlodar uezderı qyrǧyzdarynyŋ ökılderı retınde Musafirov, Norokonov, Jolşarylar jıbergen ötınışınıŋ köşırmesın jäne Işkı ıster ministrlıgınıŋ Zemskoi bölımınıŋ biylǧy jylǧy 22 şıldedegı qatynasynyŋ köşırmesın (№16637) jıberıp otyrmyn.
Ötınış orys jäne qyrǧyz tılderınde jazylǧan. Bızdegı köşırmenıŋ audarmasyndaǧy orfografiiasy saqtaldy. Ony qyrǧyz Temırǧali Norokonovtyŋ ötınışındegı jazudan alynǧany körınıp tūr.
Mūnymen qosa mynany habarlaimyn: «Qol qoiǧan adamdar şyndyǧynda qyrǧyzdardyŋ ökılderı me, olardyŋ talap qoiuǧa qūqyqtary barlyǧyna senım hattary bar ma?» degen. Ol uezd bastyǧynyŋ (17 tamyz, b.ǧ. №61, 62, 63) sūraqtaryna älı künge deiın qanaǧattanarlyq jauaptar alynǧan joq.
Gubernatordyŋ mındetın
atqaruşy – Vise-Gubernator
qol qoiǧan
Patşa ökımetı atalǧan petisiiadan qatty qoryqty. Endı oǧan qol qoiǧan adamdardyŋ şyn mänınde halyqtyŋ ökılı me? – eken degen sūraq qoidy. Sol batyr atalarymyzdy qalaida jazalau üşın ızdegen syltaulary edı.
Mıne, 42 atamyz qol qoiǧan petisiiany jazǧan Älihan Bökeihanov pen Aqpaev Jaqyp.
Endı osy atalarymyz jariialaǧan petisiianyŋ 47 punktınıŋ mätınımen tanysaiyq:
Audarmanyŋ köşırmesı.
Işkı ıster ministrı myrza!
Semei oblysynyŋ Qarqaraly, Semei, Pavlodar uezderınıŋ qyrǧyzdary atynan.
Sızdıŋ joǧary asa därejedegı jarlyǧyŋyzdan soŋ tömendegı bızdıŋ petisiiamyzdy zaŋdy tärtıppen bekıtuıŋızdı sūraimyz.
Petisiianyŋ mätını:
1) Qyrǧyz halqynyŋ aty mūsylman qyrǧyz dep atalyp äskeri mındetten bosatylsyn.
2) Qyrǧyzdardy Orynbordyŋ ruhani jinalysyna baǧyndyryp, 1868 jylǧa deiıngı erejelerdı qoldanyp, qazan mūsylmandarynyŋ tärtıbıne säikestendıru kerek.
3) Qyrǧyzdarǧa meşıt, medrese saluǧa rūqsat kerek. Qūdaiǧa qūlşylyq etuge erkındık bolsyn. Ol jerlerde arabşa, parsy jäne türık tılınde sabaq beruge, gazet jäne kıtaptar şyǧaruǧa, baspahana saluǧa rūqsat berılsın.
4) Qyrǧyz halqyn basqaratyn adam qyrǧyz tılın bılulerı mındettı. Olardy taǧaiyndau nemese ornynan alu mäselesı qyrǧyz qoǧamynyŋ ökılınıŋ taŋdauymen boluy şart. Bügıngı şarua bastyqtarynyŋ ornyna halyqtyŋ arasyn bıtıstıruşılerdı zaŋdandyru kerek. Būl qyzmet qyrǧyzdardyŋ ışınen jetkılıktı bılımdı qyrǧyzdy taǧaiyndau qajet.
5) Barlyq qyrǧyz ısterı qyrǧyz dialektısınde jürgızıluı mındettı. Hat jazuşy, küzetşı, hattardy taratuşylary tegıs tek qyrǧyz tılın bıletın adamdardan taǧaiyndalsyn.
6) Bolys basqaruşysy, halyq soty, auyl starşyndary jäne sailauǧa qatysuşylar bügıngı erejege sai jürgızılsın. Būl qyzmettegı adamdar özderı sauatty adamdar boluy, olar ol qyzmetke kırıser aldynda öz qyzmetınde zaŋsyzdyqqa jol bermeu üşın ant berulerı kerek. Olardyŋ būl qyzmetten ketuıne tek halyqtyŋ köpşılıgı dauys bergende ǧana rūqsat etılsın.
7) Bölımşelık ara bıtıstıruşısı qyrǧyz tılın bılsın, sonda audarmaşynyŋ qajetı bolmaidy.
8) Tergeu jūmysy jürıp jatqan kezde aiyptaluşy jaǧynan qorǧauşy qatyssyn.
9) Okrugtık sottyŋ janynda sot ısıne qatysyp otyratyn qazy boluy şart.
10) Tergeusız jäne sottyŋ şeşımınsız äkımşılık jolymen jer audaru tyiylsyn.
11) Qyrǧyzdyŋ halyq soty – Zaŋ ministrlıgıne ǧana baǧynsyn.
12) Halyq sotynan, Bidıŋ bilıgınen alyp mūragerlıktı tolyǧymen molda men şariǧatqa baǧyndyrsyn.
13) Sailaudan ötken qyzmet ornyn bekıterde äskeri Gubernatorǧa ūsynbas būryn sailauǧa qatynasqan bastyqty bekıtuge jıberılgelı otyrǧan adamdy Ahunmen aqyldasuy tiıs.
14) Qyrǧyz halqynan öz erıkterımen beretın sadaqa men aiyptalǧany üşın tüsetın qarjy äkımşılıktıŋ nūsqauymen emes, halyqtyŋ özı bölgenderı dūrys bolar edı.
15) Ertıs boiyndaǧy jerler erte zamannan qyrǧyzdardyŋ ata qonystary bolyp eseptelgen, keiınnen äskerlerdıŋ paidasyna berıldı. Sondai-aq basqa märtebelınıŋ keŋsesıne qarasty qyrǧyzdardyŋ paidalanuyna berılgen jerler sol qyrǧyzdarǧa ataqonysy retınde mäŋgılıkke berılsın.
16) Qyrǧyzdardyŋ qystaulary jäne jaz jailaulary būrynǧy salt boiynşa olardyŋ menşıgınde qaluy tiıstı.
17) Qyrǧyzdyŋ tauly dalasynda aşylǧan qazba bailyqtary olardyŋ öz menşıgı boluy, ol jerde salynatyn zavodtar qyrǧyzdardyŋ özınıkı bolyp esepteledı. Eger de olar özderı ony öndıruden bas tartsa sonda ǧana basqa adamdarǧa jalǧa beruge bolady. Bıraq olar är desiatinasyna jaldau aqysyn töleulerı tiıs.
18) Qyrǧyzdar aǧaştardy qajetke jaratu, balyq aulau taǧy basqa da qūqyqtarǧa rūqsat etudı talap etedı.
19) Qyrǧyzdar tūrǧan jerlerge taiau ornalasqan tūzdy jäne balyǧy bar köl de solardyŋ menşıgıne qaldyrylsyn. Ol kölderdı jalǧa beru uezdıŋ ökılderınıŋ senımdılerınıŋ bırıne tapsyrylsyn.
20) Tūzdy jäne balyq aulaityn kölderdegı jalǧa beruden tüsetın qarjyny bükıl uezdıŋ qajetıne jūmsau üşın arnauly salym-qarjy depozit esep şotyn aşu kerek. Qoǧamnyŋ kelısımıne säikes būl qarjy astyq qoryn daiyndauǧa jūmsalady.
21) Qyrǧyz halqynyŋ dıni adamdaryn qamtamasyz etu Qazan mūsylmandarymen teŋeluı tiıs.
22) Qajylyqqa baruǧa şek qoiylmasyn, erkındık berılsın.
23) Qajylyqqa barǧan kezde bilet-pasportpen paidalanu tärtıbı pravoslavtardypmen bırdei därejede bolsyn. Olardyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu kerek.
24) Qyrǧyz halqynyŋ ışıne missionerlerdıŋ baruyna tyiym salynsyn.
25) Qyrǧyzdardyŋ, äsırese kämeletke tolmaǧan jastardyŋ basqa dınge ötuıne tyiym salu kerek. Al basqa dınnen mūsylman dınıne ötemın deuşılerge eger olar sauatty bolsa rūqsat etu kerek. Hristian dınıne ötkender bolsa eskı saltty oryndauǧa mäjbür etılmesın.
26) Nekege otyru nemese aiyrylysu mäselesın gubernator men uezd bastyqtarynyŋ qaramaǧynan şyǧaru kerek.
27) Äkımşılık mūndai ıske kırıspesın, eşqandai mälımet sūramasyn.
28) Meşıt pen medresenıŋ paidasyna «Vakufqa» rūqsat etılsın.
29) –
30) Qyrǧyzdar pravoslavnikter siiaqty İmperiianyŋ qai uezınen, oblysynan, guberniiasynan bolmasyn jer aluǧa, sondai-aq memlekettık qyzmetterde ısteuge qūqyǧy bolsyn.
31) Dıni adamdar pravoslaviandar siiaqty qūrmettı bolsyn.
32) Mektepterde mındettı türde mynadai şart oryndaluy kerek: Aldymen qyrǧyz oquşylaryna mūsylmannyŋ dıni sabaqtary oqytylady, kämeletke jetkenderge dınnıŋ bes negızgı şartynan sabaq berıledı, al odan keiın ǧana orys tılınen sauatyn aşu sabaǧy jüredı. Mekteptı bıtırgenge deiın mūsylman dını sabaǧy negızgı bolyp esepteledı.
33) Mektepterde hristian dını turaly sabaq oqytylmasyn.
34) Taiaudaǧy bastyqtardyŋ qol astyndaǧy qyrǧyzdar turaly joǧarǧy bastyqtaryna ösek, mälımet jetkızu olardyŋ ısıne qarsylyq körsete alatyn qyrǧyzdarǧa habarlau mındettelsın. Öitkenı osyǧan deiın qyrǧyzdar turaly mälımetterde: qyrǧyz – ūry, qyrǧyz – päleqor, qyrǧyz – ötırıkşı, qyrǧyz – jalqau taǧy basqa da terıs oi tudyratyn ösekter arqyly qazaqtyŋ bailary men kedeilerınıŋ arasyna ot jaqty. Şyndyǧynda, Patşanyŋ qolastyndaǧy – halyqtyŋ ışınde qyrǧyz halqy könbıs, küi talǧamaityn, şydamdy, bärın keşıre bıletın, kek saqtamaityn, öte joǧary därejede qarapaiym şyn yqylasymen Patşaǧa baǧynǧan, ärkezde onyŋ dıni äreketterıne ǧana qarsy şyǧatyn halyq.
35) Jaŋa erejenıŋ jobasyn jasap jatqan jiynǧa qyrǧyzdardyŋ ökılettı deputaty qatynasuy kerek.
36) Qyrǧyzdar turaly mäsele memlekettık keŋeste qaralǧanda qyrǧyzdyŋ deputaty qatynasuy şart.
37) Josparlanǧan joba 100 jylǧa bekıtılsın.
38) Soŋǧy 20 jylda qyrǧyzdardan tartyp alynyp jer audarylǧandarǧa berılgen jerler qyrǧyzdardyŋ basşylaryna qaitarylsyn.
39) Al olar salǧan qūrylystardyŋ qūny Zemstvonyŋ qarjysynan qaitarylsyn.
40) Ötken Patşalar syilaǧan,keiınnen tartyp alynǧan jerler ataqonystardyŋ iesıne qaitarylsyn. Būl jerler qazynanıkı nemese jekemenşıktıkı bolady.
41) Ūly – taqsyr İmperator salǧyzǧan būrynǧy meşıtter men medreseler eskırdı. Olardy jöndeuden ötkızu kerek nemese jaŋadan salu qajet. Sol arqyly bızdıŋ ūly monarhqa degen qūrmettı küşeitemız.
42) Tüzemdık äkımşılıkterde özara qyrǧyzdardyŋ arasynda jaulasu bolmas üşın tömendegıler oryndalsyn: «Eger bır bolystyŋ partiiasyna qarsy jaǧy aşulansa, onda sailauǧa tüsetın jaŋa qyzmetkerdı basqa körşıles bolystyŋ adamymen auystyruy qajet. Sailanu qūqyǧynan aiyrylǧandarmen sailanuşynyŋ sany teŋelsın. Sailauǧa tüsetınder jerebege säikes teŋ mölşerde ärbır bolystan şaqyrylsyn. Būl sezde partiiaǧa bölıngen bolystan eşkımdı kırgızbeu qajet.
Sailauǧa şaqyrylǧandarǧa jūmsalǧan şyǧyndy partiiaǧa bölıngen jaqtaryna töletudı bastyǧy şeşsın.
Sailauǧa tüsetınderdıŋ ısımen bastyǧy ol sailauǧa tüspei tūryp tanysuy kerek. Sezge ol partiianyŋ jaqtauşylary da qatystyrylmasyn.
Mūndai bölıngenderdı boldyrmau bölımşenıŋ bastyqtarynyŋ jäne Ahunnyŋ mındetı. Sailau kezınde Ahundar da qatynasulary qajet.
43) Ūrlyq jäne taǧy basqa da laiyqsyz ısterdı halyq sotynyŋ tötenşe sezınde qarauǧa jüktegen dūrys. Ony türmege jabu qūqyǧyn azaityp, jer audaru qūqyǧyn köbırek qoldanatyn qūqyq berılsın.
44) Tötenşe sezdı jylyna bır ret şaqyru qūqyǧy berılsın. Sezdı ötkızetın jerı, uaqyty jäne qanşa kün bölımşelerdıŋ bastyqtarynyŋ jinalysynda belgılensın. Būl sezde bastyqtary jäne Ahuny qatynassyn.
45) Bidıŋ, bolystyŋ sezdı 100 rublge deiıngı ıstı şeşsın, üş aiǧa deiın tūtqyndau qūqyǧy bolsyn. Öitkenı kelıspeitın jaǧy ıstı tötenşe sezge beruıne uaqyt kerek.
46) Är bolysta alymdy jinaityn adamdar sailanuy tiıs, şariǧatqa säikes qozǧalystaǧy dünie mülkınen alynatyn prosenttı belgılı (zeket, gotur, pıtır) basqa da mındettı alymdar, kedei otbasynyŋ oquşylaryna tölenedı.
47) Kısı öltırgenı üşın zaŋdy sottaudan basqa olardan salt boiynşa kūn öndıru (töletu) qajet. Egerde ölgen adamnyŋ (katorgyǧa jıbergen) tuystarynyŋ tūrmystary naşar tūrsa, onda oǧan kömek qazyna esebınen berıledı.
Qol qoiǧandar: Semei oblysynyŋ Pavlodar uezınıŋ Ataǧozy bolysynyŋ qyrǧyzy Omarhan molda Musafyrov, Semei uezınıŋ Seitenev bolysynyŋ qyrǧyzy Temırǧali Norokonov, Qarqaraly uezınıŋ qyrǧyzy Edrei bolysy Apyq Jolşarin.
Qyrǧyz tılınen orys tılıne audarǧan Temırǧali Norokonov.
Dūrys: Erekşe tapsyrmanyŋ aǧa chinovnigı.
Bolatbek NÄSENOV,
tarih ǧylymynyŋ doktory,
Qūrmettı professor, mūraǧatşy
"Ana tıtı"
