Otan soǵysyndaǵy iri jeńister

4823
Adyrna.kz Telegram

Jońǵarlar qazaq jeriniń shyǵysy men Jetisýdy jáne Syrdarııanyń orta aǵysy óńirin basyp alǵannan soń  Ulytaýǵa qaraı bet burǵan. Ordabasy quryltaıy jigerlendirgen birikken qazaq áskerleri Ábilqaıyr hannyń qolbasshylyǵymen Túrkistan–Tashkent alqabyndaǵy ondaǵan qazaq qalasyn qaıtadan jaýdan tazartyp, eldiń ortalyq aımaǵyna bettegen jońǵar qolyna sheshýshi soqqy berýge ázirlendi.

Bas qolbasshy Ábilqaıyr hannyń basshylyǵymen qazaq batyrlary 1726 jyldyń sońynda jáne 1727 jyly áskerı qımyldardy úılesimdi ári utymdy júrgize otyryp, Torǵaı dalasynyń ońtústik-shyǵys bóliginde iri jeńisterge jetti.  Ulytaý mańyndaǵy Bulanty men Bileýti ózenderiniń jaǵalarynda ótken shaıqas el aıbynyn erekshe asqaqtatty. Qazaq jasaqtary jońǵarlarmen áýeli Qarsaqpaı qyrattarynan bastalatyn sol qos ózen quıyp jatqan Shubar-Teńiz kóli mańaıynda soǵysqan. Talqandalǵan basqynshylar kólden ármen qashqanda, atalǵan eki ózen aralyǵyndaǵy Qarasıyr (ony «shoqy» maǵynasyn beretin Qarasıre dep te ataıdy) jazyǵynda olarǵa qatty soqqy berip, tamasha jeńiske jetti. Dushpan oısyraı utylǵan bul urys tarıhqa Bulanty-Bileýti shaıqasy degen atpen endi. Osy iri jeńis nátıjesinde qazaq jasaqtary jońǵar kúshin Ulytaýǵa jetkizbeı toqtatty. Shaıqasta Qanjyǵaly Bó­genbaı, Qarakereı Qabanbaı, Shaqshaq Jánibek, Tama Eset, Básentıin Malaısary, Taraqty Baıǵozy, Taılaq, Sańyryq, Qabanbaı, Derbisaly, Sataı, Eset, Jánibek, Tileýli syndy kórnekti qolbasshylar men kóptegen batyrlar, barsha sarbazdar kózsiz erlik kórsetti. Jońǵarlar zor shyǵynǵa ushyrap, keri qashty.

Bulanty-Bileýti shaıqasynyń tarıhtaǵy mańyzy erekshe. Óıtkeni ata jaýdy talqandaǵan osynaý urys halyqtyń eńsesin kóterip, azattyq úshin, otan úshin  kúreske bir jaǵadan bas, bir jeńnen bilek shyǵaryp  kóterilýge jigerlendire tústi. Qazaq sarbazdary budan keıin ahlaqı jáne rýhanı ústemdikke ıe bolyp, jońǵarlar basyp alǵan jer-sýlaryn birinen soń birin azat ete bastady. Bul 1727 jyl edi. (Sol jeńisten keıin jazyqtyń ortalyǵyndaǵy maıdan kindigi bolǵan tóbe «Qalmaq qyrylǵan» dep atalyp ketti. Bulanty alqabyndaǵy búginde «Úıtas» dep atalatyn, qabyrǵalary­nyń qalyńdyǵy qos qulashtaı, kúmbezdep órilgen tóbesi qulaǵan qurylys osy aıtýly jeńis qurmetine kezinde salynǵan eskertkish bolǵan desedi.   Al táýelsizdik jyldary babalar erligine sheksiz rıza ıgilikti urpaq tarapynan sondaǵy shoqylardyń birine eskertkish taqta ornatyldy). Osy jyly kenetten qontaıshy evan Rabdan (Syban Raptan) dúnıe saldy da, jońǵarlardyń qazaq jerindegi kúshterine arttarynan qosymsha kómek kelmeı qaldy. Bul jaǵdaı belgili dárejede rýhy kúsheıe túsken qazaq jasaqtarynyń jeńisti sherýiniń sátimen jalǵasa berýine qolaıly jaǵdaı týǵyzǵan bolatyn.

evan Rabdannyń ólimi handyq ishinde dúrbeleń týǵyzdy. Taqqa onyń úlken uly Galdan eren (Qaldan Seren) otyrǵan. Ol ákesiniń oıda joqta dúnıeden ketýin ógeı sheshesi – han taǵyna talasýy yqtımal inisi Laýzan Shononyń týǵan anasy Seterjab pen sol shaqta Qalmaq handyǵynan kelgen elshilerden kórdi. Qatygezdikpen jazalaýlar júrgizdi. Sosyn handyqtyń shyǵys shekarasyna  nazar aýdarýǵa májbúr boldy. Onda ın-Qytaı ámirshileri boǵdyhan aýysqan (ımperator Kansı qaıtys bolyp, taqqa Iýnchjen otyrǵan)  kezdegi ýaǵdalastyqty jıyp qoıyp, elge qaıtadan qaýip tóndire bastaǵan edi. Soǵan baılanysty  Galdan eren áskeriniń negizgi kúshin sol jaqqa shoǵyrlandyrýǵa kiristi. Sodan kóp uzamaı qytaılyqtarmen qarym-qatynas shıelenisti de, jońǵarlar olarmen jańa soǵysty bastady. Osyndaı jaǵdaıda Galdan eren qazaq jerindegi jasaqtarynyń biraz bóligin jońǵar eliniń shyǵysyndaǵy maıdanǵa salý úshin keri shaqyryp alǵan.  Bul ahýaldy qazaq eliniń Qarataý óńiri men ońtústigindegi jer-sýdy basqynshydan tazartý kúresinde júrgen Ábilqaıyr han muqııat saralaǵan da, 1730 jyldyń kókteminde jaýǵa Ańyraqaı dalasynda sheshýshi soqqy bergen bolatyn. Ańyraqaı shaıqasy qazaq halqynyń 18-shi ǵasyrda jońǵar basqynshylaryna qarsy júrgizgen Otan soǵysynyń eń eleýli belesi, rýhty kóterip, bolashaqqa degen senimdi bekitken jeńisti shyńy retinde óte oryndy túrde maqtan tutylady. Áıgili jeńis el sanasynan eshqashan óshpes úshin Táýelsizdik azamattary urys bolǵan dep sanaıtyn Shý-Ile taýlaryndaǵy jerlerge – Suńqar taýynyń etegine 1998 jyly jáne ústimizdegi ǵasyrdyń basynda Ańyraqaı taýynyń soltústik betkeıindegi Almaly kentiniń janyna, sondaı-aq, Almatydan Bishkekke shyǵatyn halyqaralyq joldyń boıyna, dańǵyldyń Qaskeleńnen on shaqty shaqyrym áridegi  ońtústik jaǵyna arnaıy eskertkish taqtalar qoıǵan.  

Jurtshylyq sanasyna sińirilgen málimet boıynsha – shartaraptan jınalǵan sarbazdardan birikken otyz myńdyq qazaq qoly qyryq myńdyq jaý áskerimen bir-bir jarym aıdaı ýaqyt boıy soǵysyp jeńiske jetken. Alaıda jeńimpaz qazaq jasaqtary júrgizgen shaıqastar sonymen doǵarylǵan, qazaqtar bul soǵysty ári qaraı damyta almaǵan, sebebi «shaıqas sońynda Bolat hanjaralanyp, qaıtys bolǵannan keıin» (taǵy bir kóp taralǵan qısyn boıynsha – «dimkás Bolat han naýqasynan dúnıe salǵan soń»)  bastalǵan «taq úshin talas» oǵan kedergi keltiripti-mis, kópshilik «Bolat hannyń balasy jas Ábilmámbetti qoldaǵan» da, «buǵan narazy bolǵan Ábilqaıyr maıdan dalasyn tastap, Kishi júzdiń qolyn batysqa,  Orta júz qolyn Sámeke han soltústikke» alyp ketipti-mis.

Ǵylymı zertteýler bul uıǵarymdardyń jańsaqtyǵyn kórsetedi. Birinshiden, ótken taraýlarda aıtqanymyzdaı, Bolat han 1723 jylǵy «Aqtaban shubyryndy» bastalǵan kezeńde ómirden ótken. Ańyraqaı shaıqasynan keıin (1730) han saılaýyn jasaýǵa qajettilik týǵan joq. Óıtkeni soǵysty jeńisti shyńyna jetkizgen bas qolbasshy Ábilqaıyr bahadúr ári aǵa han da bolatyn, onyń ústine,  Ábilqaıyrmen taq talasyna túsip básekelesetindeı dáreje jas jaǵynan da, bedel jaǵynan da eshbir kishi handa bolǵan emes.  Ekinshiden, «Ábilqaıyr men Sámekeniń maıdan dalasyn tastap» ketýi múldem ózge sıpatta jáne basqa jaǵdaıǵa baılanysty oryn alǵan. Bul jaıynda keıinirek sóz etermiz...

Quramyna tarıhshy, geolog-geomorfolog, etnograf, arheograf, paleoklımatolog, shyǵystanýshy, palınolog, geograf ǵalymdar engen zertteýshiler toby 2005–2007 jyldary Shý-Ile aımaǵynyń ortańǵy bóligine birneshe ret ekspedıııaǵa shyqqan.   Jasaǵan dalalyq zertteýleri men izdenisteriniń nátıjelerin birneshe salalyq ǵylymı ınstıtýt qyzmetkerleri qatysýymen óńdegen. Sóıtip,  ataqty shaıqas ótken Ańyraqaı óńirine keshendi túrde  júrgizgen arnaıy zertteý nátıjelerin syndarly ǵylymı tilmen eńbekterinde baıan qylyp, keıbir qalyptasqan pikirlerge syn kózben qaraýǵa májbúr etetin qorytyndylar jasaǵan bolatyn.

Ekspedıııalar kezinde tarıhı oqıǵa aımaǵy jer betinen, sondaı-aq bıikten (ushaqtan) sýretke túsirildi, aýmaqtaǵy negizgi tabıǵı jáne áleýmettik-ekonomıkalyq obektilerdi geografııalyq, geometrııalyq turǵyda kórsetetin ǵylymı syzbalar jasaldy. Jer bederi men sý kózderiniń qazirgi syrt keskinine ǵylymı zertteýler men esepteýler júrgizilip, olardyń úsh ǵasyrǵa jete-ǵabyl ýaqyt ushyratqan ózgeristerden burynǵy keıpi elestetildi. Jer men meken-jaıdyń tarıhı ataýlary, ár kezgi geografııalyq kartalar, ólkeni mekendegen taıpalardyń turmystyq jáne mádenı erekshelikteri, olardyń tirshiligi men qyzmetiniń bizdiń zamanymyzǵa jetken materıaldyq qaldyqtary, burynǵy Ańyraqaı aýyly turǵyndarynyń ekspedıııa múshelerine bergen aqparattary qarastyryldy.  Solardyń bárin ólkeniń áskerı-saıası tarıhymen tyǵyz baılanysta zertteı otyryp, aımaqtyń 1730 jylǵy tabıǵaty men jorymaly beınesin jáne tarıhı shaıqastyń bas-aıaǵy men ótý retin ǵylymı ádispen qalpyna keltirý áreketi jasaldy.

Qysqasy, ǵalymdar zertteýge alynǵan óńirdiń topografııasyn, geomorfologııasyn, landshafyn, paleoklımatyn, arheologııasyn, tarıhı toponımıkasyn, kartografııasy men etnografııasyn, sol tusta oryn alǵan saıasat pen jaýgershilikter shejiresin jan-jaqty taldap, zertteı kele, alynǵan derekterdiń pánaralyq sıntezi negizinde, Ańyraqaı shaıqasynyń naqty bolǵan jerin, dál ýaqytyn jáne sondaǵy oqıǵalardyń qandaı retpen ótkenin,  qazaq áskerı jasaqtarynyń Ańyraqaı taýy aýdanynda jońǵarlarǵa qarsy ustanǵan shabýyldaý strategııasy men taktıkasynyń ózindik erekshelikterin anyqtaǵan. Irgeles ǵylymdar ókilderin tarta otyryp  úılesimdi sıpatta jasalǵan zertteýler nátıjesinde otan tarıhyn bilýge qumartýshylar tanymynyń kókjıegin keńeıte túsetin tyń jańalyqtar ashyldy, solardyń ishindegi biregeıi  Ańyraqaı shaıqasyna qatysty edi.

Folklorlyq derek kózderine qaraǵanda, Otan soǵysynyń sheshýshi shaıqasy bolǵan  tarıhı maıdan dalasy Ańyraqaı jotalary men Alakól jazyǵy aralyǵynda, ıaǵnı,  Ańyraqaı alqabynyń soltústik-shyǵys bóliginde jatyr. Osyny negizge alǵan zertteýshiler  Ańyraqaı shaıqasynyń tabıǵı shekarasy ońtústik-batysta – sý bóletin sala men Ańyraqaı (kóne kartalarda – Kúmisti) jotalarynyń soltústik-shyǵys shoqylaryn, batysynda – Qopaly ózeni men Qarakemerdiń tarmaqtaryn, soltústik-shyǵysta – Beskól alqabyn, al shyǵysta – Sarybulaq ózeniniń ańǵaryn alyp jatqan 210 sharshy shaqyrymdyq  aýmaq dep tapty. Qazaqtardyń jońǵar basqynshylaryna kórsetken jalpyhalyqtyq qarsylyǵynyń qorytyndy kezeńindegi basty áskerı qımyldar osy aýdanda ótti. Áıgili shaıqas dalasy aıqyn úshburysh túrin elestetetini anyqtalǵan. Úshburyshtyń tabanynda Ańyraqaı qyrqalarynyń soltústik-shyǵys baýraıy, al qos qanatynda – bıik jarqabaqty Qopaly jáne Sarybulaq ózenderi jatyr. Eki sý ortasyndaǵy Beskól alqabynda barlyq qorǵanys sharalary eskerilip salynǵan myqty bekinisti qamal (qazirgi Qalmaqtóbe) boı kótergen.  (Jetisýdaǵy osy Qalmaqtóbe kesheni ondaǵy qorǵanys qamaly men óz áskeriniń urys júrgizýin jeńildetýdi, al dushpannyń áreketin qıyndatýdy kózdeıtin barlyq fortıfıkaııalyq qurylysymen jáne oǵan járdemin tıgizetin nysandarymen birge tuńǵysh ret 2005–2007 jyldary tarıhshy Irına Erofeevanyń basshylyǵymen ashylyp, ishinara zertteldi).

«Qalmaqtóbe» jońǵardyń ońtústik-shyǵys shekaradaǵy eń iri qaraýyl beketi edi. Ony 1653–1666 jyldary belgili oırat noıony (Salqam Jáńgirdi jekpe-jekte jeńgen delinetin) Galdamba  saldyrǵan bolatyn. Osy bekinis pen úsh taraptaǵy tabıǵı shekaralar sol aýmaqty  mekendeýshi basqynshylardy qazaqtardyń yqtımal shabýylynan senimdi túrde qorǵap turǵan. Tek soltústik-shyǵys jaǵy (Qopaly, Qarakemer jáne Sarybulaq alqaptarynyń eń tómen ári jazyq bólikteri ǵana) birshama ashyq, ıaǵnı syrtqy qarýly jasaqtardyń sol jerden ǵana  kire alýy yqtımal edi. Bekinistiń shyǵysynan 8–10 shaqyrymdaı  jerden Úlken Qalmaq  joly ótetin. Osynaý kósh jáne kerýen joly Shý-Ile aımaǵynyń ońtústik bóliginen Qazaq dalasynyń batys aımaǵy men soltústik-batysyna qaraı sozylyp, Jońǵarııany Edil-Jaıyq aralyǵyndaǵy Qalmaq handyǵymen  baılanystyryp jatatyn.   Sondyqtan da onyń qazaq úshin de, qalmaq  úshin de úlken áskerı-strategııalyq mańyzy bar bolatyn.

Jalpy, Shý men Talas ózenderi alabynan  Shý-Ile taýlary aýdanyna deıingi  geografııalyq keńistikte oırattardyń 19 áskerı-qorǵanys beketi ornalasqan, olar 17-ǵasyrdyń ekinshi jartysynan 18-ǵasyrdyń alǵashqy shıregindegi Jońǵar handyǵynyń shekaralyq aımaǵyn  belgilep, oırat kóshteriniń negizgi bóligin Qazaq handyǵynyń halqy ornalasqan aýmaqtardan qorǵap turǵan. (Ábilqaıyr han basqarǵan azattyq shaıqastary nátıjesinde jońǵarlardyń alǵy shepterindegi áskerı-qorǵanys beketteri alynyp, óńirler dushpannan tazartylǵan, alǵys sezimine bólengen qazaq halqy eldi azat etýshi bas qolbasshyǵa rızashylyq bildirip, osy óńirlerdegi talaı jer-sý attaryn Ábilqaıyr esimimen atap ketti). Qazaq jerine salynǵan jońǵar bekinisterindegi qarýly jasaqtarǵa áskerbasy etip qontaıshy Galdan eren óziniń kúıeý balasy Lazan erendi 1728 jyldyń ortasynda taǵaıyndaǵan. Birikken qazaq áskeri Otan soǵysynyń Ańyraqaı maıdanynda sol tájirıbeli jońǵar qolbasshysy basqarǵan basqynshylarǵa qarsy sheshýshi shaıqasqa shyqty.

Joǵaryda aıtqanymyzdaı, qytaı-jońǵar qatynasy qaıta shıelenisip, 1729 jyly ın ımperııasy  Jońǵar handyǵyna qarsy jańa soǵys ashqan. Sondyqtan handyqtyń ámirshisi Galdan eren qontaıshy 1730 jyldyń basynda qazaq aımaǵyn meken etken halqy ishinen  soǵysýǵa qabiletti oırattardyń kóbin asyǵys túrde ońtústik maıdanǵa shaqyrýǵa májbúr boldy. Jetisýdaǵy áskerı-qorǵanys beketterinde sany shaǵyn qaraýyl jasaqtaryn ǵana qaldyrdy. Osynshama qolaıly ahýaldy qazaq eliniń ońtústiginde azattyq kúresin júrgizip júrgen Ábilqaıyr han paıdalanyp qalýǵa tyrysty. Aıaldamastan, áskerı kúshterin Shý-Talas ózenderi aralyǵynan Ońtústik-Batys Balqash mańy aýdanyna baǵyttady. Sóıtip, 1730 jylǵy sáýirdiń basynda, jońǵardyń qazaq jerindegi áskerı-saıası júıesiniń Beskól (Qalmaqtóbe) forpostyna qazaqtardyń birikken qoly sol kezgi áskerı ilim-bilimniń  ozyq tásilin qoldana otyryp shabýyl jasady.

Qazaq jasaqtary Ańyraqaı úshburyshyna soltústiktegi basty dańǵyl bolyp tabylatyn Úlken qalmaq jolymen emes, qarama-qarsy eki baǵyttan (Balqashtyń ońtústik-batys jaǵasy men Shý alqabynan) keldi. Shabýyldyń negizgi maqsaty  Ańyraqaıdyń soltústik-shyǵys buryshyndaǵy Qalmaqtóbe bekinisine shoǵyrlanǵan 5-6 myńdyq jońǵar áskerin qorshap alyp, joıyp jiberý bolatyn. Bas qolbasshy Ábilqaıyr han sheshýshi shabýylda qoldanǵan ádisinde halyqtyń kópǵasyrlyq dástúri bar «dala soǵysy» oraıyndaǵy áskerı oıǵa, onyń «ańdy jan-jaǵynan qaýmalap aýlaý» tásiline súıengen-tin. Jaýyngerlik soǵys qımyldaryn áıgili qazaq qolbasylary men batyrlary qatysqan úsh atty jasaq júzege asyrdy. Olardyń ekeýi  Sarybulaq pen Qopalydaǵy jaýǵa ótkel bolýy yqtımal jazyq tustardy torydy ári Qalmaqtóbe bekinisin shabýyldady. Shaqpaqty, bilteli myltyqtarmen atqylaı otyryp,  áýeli dushpannyń qamalyn  basyp aldy, sosyn bekinistiń mańyna toptasqan jáne ony tastap shyqqan oırattardy tyqsyra qýyp, taýǵa qashýǵa májbúr etti. Qashqan jaýdy Ańyraqaıdyń ortalyq shatqaldaryna bekingen sadaqshylar qarsy aldy...

Bul 1723 jylǵy «Aqtaban shubyryndyǵa» uryndyrǵan joıqyn shapqynshylyqtan beri tynymsyz júrip kele jatqan, 1726 jylǵy Ordabasy quryltaıynan keıin aıryqsha serpin alǵan Otan soǵysyndaǵy sheshýshi shaıqas boldy. Osy aýmaqta qazaq halqy, qazaqtyń úsh júziniń sarbazdarynan quralǵan halyq jasaǵy basqynshy-jońǵarlardy birjolata jeńdi.  Baıyrǵy kúshti de qaharly qarsylasyn osyǵan deıin jaýlap alǵan qazaq jerinen qýyp shyqty. Sóıtip, azattyq jolyndaǵy qıyndyǵy mol kúrdeli qaharmandyq dastandy is júzinde saltanatty jeńispen aıaqtady.


Beıbit QOIShYBAEV,

jazýshy, tarıh ǵylymynyń kandıdaty

Pikirler