Joŋǧarlar qazaq jerınıŋ şyǧysy men Jetısudy jäne Syrdariianyŋ orta aǧysy öŋırın basyp alǧannan soŋ Ūlytauǧa qarai bet būrǧan. Ordabasy qūryltaiy jıgerlendırgen bırıkken qazaq äskerlerı Äbılqaiyr hannyŋ qolbasşylyǧymen Türkıstan–Taşkent alqabyndaǧy ondaǧan qazaq qalasyn qaitadan jaudan tazartyp, eldıŋ ortalyq aimaǧyna bettegen joŋǧar qolyna şeşuşı soqqy beruge äzırlendı.
Bas qolbasşy Äbılqaiyr hannyŋ basşylyǧymen qazaq batyrlary 1726 jyldyŋ soŋynda jäne 1727 jyly äskeri qimyldardy üilesımdı ärı ūtymdy jürgıze otyryp, Torǧai dalasynyŋ oŋtüstık-şyǧys bölıgınde ırı jeŋısterge jettı. Ūlytau maŋyndaǧy Būlanty men Bıleutı özenderınıŋ jaǧalarynda ötken şaiqas el aibynyn erekşe asqaqtatty. Qazaq jasaqtary joŋǧarlarmen äuelı Qarsaqpai qyrattarynan bastalatyn sol qos özen qūiyp jatqan Şūbar-Teŋız kölı maŋaiynda soǧysqan. Talqandalǧan basqynşylar kölden ärmen qaşqanda, atalǧan ekı özen aralyǧyndaǧy Qarasiyr (ony «şoqy» maǧynasyn beretın Qarasire dep te ataidy) jazyǧynda olarǧa qatty soqqy berıp, tamaşa jeŋıske jettı. Dūşpan oisyrai ūtylǧan būl ūrys tarihqa Būlanty-Bıleutı şaiqasy degen atpen endı. Osy ırı jeŋıs nätijesınde qazaq jasaqtary joŋǧar küşın Ūlytauǧa jetkızbei toqtatty. Şaiqasta Qanjyǧaly Bögenbai, Qarakerei Qabanbai, Şaqşaq Jänıbek, Tama Eset, Bäsentiın Malaisary, Taraqty Baiǧozy, Tailaq, Saŋyryq, Qabanbai, Derbısaly, Satai, Eset, Jänıbek, Tıleulı syndy körnektı qolbasşylar men köptegen batyrlar, barşa sarbazdar közsız erlık körsettı. Joŋǧarlar zor şyǧynǧa ūşyrap, kerı qaşty.
Būlanty-Bıleutı şaiqasynyŋ tarihtaǧy maŋyzy erekşe. Öitkenı ata jaudy talqandaǧan osynau ūrys halyqtyŋ eŋsesın köterıp, azattyq üşın, otan üşın küreske bır jaǧadan bas, bır jeŋnen bılek şyǧaryp köterıluge jıgerlendıre tüstı. Qazaq sarbazdary būdan keiın ahlaqi jäne ruhani üstemdıkke ie bolyp, joŋǧarlar basyp alǧan jer-sularyn bırınen soŋ bırın azat ete bastady. Būl 1727 jyl edı. (Sol jeŋısten keiın jazyqtyŋ ortalyǧyndaǧy maidan kındıgı bolǧan töbe «Qalmaq qyrylǧan» dep atalyp kettı. Būlanty alqabyndaǧy bügınde «Üitas» dep atalatyn, qabyrǧalarynyŋ qalyŋdyǧy qos qūlaştai, kümbezdep örılgen töbesı qūlaǧan qūrylys osy aituly jeŋıs qūrmetıne kezınde salynǧan eskertkış bolǧan desedı. Al täuelsızdık jyldary babalar erlıgıne şeksız riza igılıktı ūrpaq tarapynan sondaǧy şoqylardyŋ bırıne eskertkış taqta ornatyldy). Osy jyly kenetten qontaişy Sevan Rabdan (Syban Raptan) dünie saldy da, joŋǧarlardyŋ qazaq jerındegı küşterıne arttarynan qosymşa kömek kelmei qaldy. Būl jaǧdai belgılı därejede ruhy küşeie tüsken qazaq jasaqtarynyŋ jeŋıstı şeruınıŋ sätımen jalǧasa beruıne qolaily jaǧdai tuǧyzǧan bolatyn.
Sevan Rabdannyŋ ölımı handyq ışınde dürbeleŋ tuǧyzdy. Taqqa onyŋ ülken ūly Galdan Seren (Qaldan Seren) otyrǧan. Ol äkesınıŋ oida joqta dünieden ketuın ögei şeşesı – han taǧyna talasuy yqtimal ınısı Lauzan Şononyŋ tuǧan anasy Seterjab pen sol şaqta Qalmaq handyǧynan kelgen elşılerden kördı. Qatygezdıkpen jazalaular jürgızdı. Sosyn handyqtyŋ şyǧys şekarasyna nazar audaruǧa mäjbür boldy. Onda Sin-Qytai ämırşılerı boǧdyhan auysqan (imperator Kansi qaitys bolyp, taqqa Iýnchjen otyrǧan) kezdegı uaǧdalastyqty jiyp qoiyp, elge qaitadan qauıp töndıre bastaǧan edı. Soǧan bailanysty Galdan Seren äskerınıŋ negızgı küşın sol jaqqa şoǧyrlandyruǧa kırıstı. Sodan köp ūzamai qytailyqtarmen qarym-qatynas şielenıstı de, joŋǧarlar olarmen jaŋa soǧysty bastady. Osyndai jaǧdaida Galdan Seren qazaq jerındegı jasaqtarynyŋ bıraz bölıgın joŋǧar elınıŋ şyǧysyndaǧy maidanǧa salu üşın kerı şaqyryp alǧan. Būl ahualdy qazaq elınıŋ Qaratau öŋırı men oŋtüstıgındegı jer-sudy basqynşydan tazartu küresınde jürgen Äbılqaiyr han mūqiiat saralaǧan da, 1730 jyldyŋ köktemınde jauǧa Aŋyraqai dalasynda şeşuşı soqqy bergen bolatyn. Aŋyraqai şaiqasy qazaq halqynyŋ 18-şı ǧasyrda joŋǧar basqynşylaryna qarsy jürgızgen Otan soǧysynyŋ eŋ eleulı belesı, ruhty köterıp, bolaşaqqa degen senımdı bekıtken jeŋıstı şyŋy retınde öte oryndy türde maqtan tūtylady. Äigılı jeŋıs el sanasynan eşqaşan öşpes üşın Täuelsızdık azamattary ūrys bolǧan dep sanaityn Şu-Ile taularyndaǧy jerlerge – Sūŋqar tauynyŋ etegıne 1998 jyly jäne üstımızdegı ǧasyrdyŋ basynda Aŋyraqai tauynyŋ soltüstık betkeiındegı Almaly kentınıŋ janyna, sondai-aq, Almatydan Bışkekke şyǧatyn halyqaralyq joldyŋ boiyna, daŋǧyldyŋ Qaskeleŋnen on şaqty şaqyrym ärıdegı oŋtüstık jaǧyna arnaiy eskertkış taqtalar qoiǧan.
Jūrtşylyq sanasyna sıŋırılgen mälımet boiynşa – şartaraptan jinalǧan sarbazdardan bırıkken otyz myŋdyq qazaq qoly qyryq myŋdyq jau äskerımen bır-bır jarym aidai uaqyt boiy soǧysyp jeŋıske jetken. Alaida jeŋımpaz qazaq jasaqtary jürgızgen şaiqastar sonymen doǧarylǧan, qazaqtar būl soǧysty ärı qarai damyta almaǧan, sebebı «şaiqas soŋynda Bolat hanjaralanyp, qaitys bolǧannan keiın» (taǧy bır köp taralǧan qisyn boiynşa – «dımkäs Bolat han nauqasynan dünie salǧan soŋ») bastalǧan «taq üşın talas» oǧan kedergı keltırıptı-mıs, köpşılık «Bolat hannyŋ balasy jas Äbılmämbettı qoldaǧan» da, «būǧan narazy bolǧan Äbılqaiyr maidan dalasyn tastap, Kışı jüzdıŋ qolyn batysqa, Orta jüz qolyn Sämeke han soltüstıkke» alyp ketıptı-mıs.
Ǧylymi zertteuler būl ūiǧarymdardyŋ jaŋsaqtyǧyn körsetedı. Bırınşıden, ötken taraularda aitqanymyzdai, Bolat han 1723 jylǧy «Aqtaban şūbyryndy» bastalǧan kezeŋde ömırden ötken. Aŋyraqai şaiqasynan keiın (1730) han sailauyn jasauǧa qajettılık tuǧan joq. Öitkenı soǧysty jeŋıstı şyŋyna jetkızgen bas qolbasşy Äbılqaiyr bahadür ärı aǧa han da bolatyn, onyŋ üstıne, Äbılqaiyrmen taq talasyna tüsıp bäsekelesetındei däreje jas jaǧynan da, bedel jaǧynan da eşbır kışı handa bolǧan emes. Ekınşıden, «Äbılqaiyr men Sämekenıŋ maidan dalasyn tastap» ketuı müldem özge sipatta jäne basqa jaǧdaiǧa bailanysty oryn alǧan. Būl jaiynda keiınırek söz etermız...
Qūramyna tarihşy, geolog-geomorfolog, etnograf, arheograf, paleoklimatolog, şyǧystanuşy, palinolog, geograf ǧalymdar engen zertteuşıler toby 2005–2007 jyldary Şu-Ile aimaǧynyŋ ortaŋǧy bölıgıne bırneşe ret ekspedisiiaǧa şyqqan. Jasaǧan dalalyq zertteulerı men ızdenısterınıŋ nätijelerın bırneşe salalyq ǧylymi institut qyzmetkerlerı qatysuymen öŋdegen. Söitıp, ataqty şaiqas ötken Aŋyraqai öŋırıne keşendı türde jürgızgen arnaiy zertteu nätijelerın syndarly ǧylymi tılmen eŋbekterınde baian qylyp, keibır qalyptasqan pıkırlerge syn közben qarauǧa mäjbür etetın qorytyndylar jasaǧan bolatyn.
Ekspedisiialar kezınde tarihi oqiǧa aimaǧy jer betınen, sondai-aq biıkten (ūşaqtan) suretke tüsırıldı, aumaqtaǧy negızgı tabiǧi jäne äleumettık-ekonomikalyq obektılerdı geografiialyq, geometriialyq tūrǧyda körsetetın ǧylymi syzbalar jasaldy. Jer bederı men su közderınıŋ qazırgı syrt keskınıne ǧylymi zertteuler men esepteuler jürgızılıp, olardyŋ üş ǧasyrǧa jete-ǧabyl uaqyt ūşyratqan özgerısterden būrynǧy keipı elestetıldı. Jer men meken-jaidyŋ tarihi ataulary, är kezgı geografiialyq kartalar, ölkenı mekendegen taipalardyŋ tūrmystyq jäne mädeni erekşelıkterı, olardyŋ tırşılıgı men qyzmetınıŋ bızdıŋ zamanymyzǧa jetken materialdyq qaldyqtary, būrynǧy Aŋyraqai auyly tūrǧyndarynyŋ ekspedisiia müşelerıne bergen aqparattary qarastyryldy. Solardyŋ bärın ölkenıŋ äskeri-saiasi tarihymen tyǧyz bailanysta zerttei otyryp, aimaqtyŋ 1730 jylǧy tabiǧaty men jorymaly beinesın jäne tarihi şaiqastyŋ bas-aiaǧy men ötu retın ǧylymi ädıspen qalpyna keltıru äreketı jasaldy.
Qysqasy, ǧalymdar zertteuge alynǧan öŋırdıŋ topografiiasyn, geomorfologiiasyn, landşafyn, paleoklimatyn, arheologiiasyn, tarihi toponimikasyn, kartografiiasy men etnografiiasyn, sol tūsta oryn alǧan saiasat pen jaugerşılıkter şejıresın jan-jaqty taldap, zerttei kele, alynǧan derekterdıŋ pänaralyq sintezı negızınde, Aŋyraqai şaiqasynyŋ naqty bolǧan jerın, däl uaqytyn jäne sondaǧy oqiǧalardyŋ qandai retpen ötkenın, qazaq äskeri jasaqtarynyŋ Aŋyraqai tauy audanynda joŋǧarlarǧa qarsy ūstanǧan şabuyldau strategiiasy men taktikasynyŋ özındık erekşelıkterın anyqtaǧan. Irgeles ǧylymdar ökılderın tarta otyryp üilesımdı sipatta jasalǧan zertteuler nätijesınde otan tarihyn bıluge qūmartuşylar tanymynyŋ kökjiegın keŋeite tüsetın tyŋ jaŋalyqtar aşyldy, solardyŋ ışındegı bıregeiı Aŋyraqai şaiqasyna qatysty edı.
Folklorlyq derek közderıne qaraǧanda, Otan soǧysynyŋ şeşuşı şaiqasy bolǧan tarihi maidan dalasy Aŋyraqai jotalary men Alaköl jazyǧy aralyǧynda, iaǧni, Aŋyraqai alqabynyŋ soltüstık-şyǧys bölıgınde jatyr. Osyny negızge alǧan zertteuşıler Aŋyraqai şaiqasynyŋ tabiǧi şekarasy oŋtüstık-batysta – su böletın sala men Aŋyraqai (köne kartalarda – Kümıstı) jotalarynyŋ soltüstık-şyǧys şoqylaryn, batysynda – Qopaly özenı men Qarakemerdıŋ tarmaqtaryn, soltüstık-şyǧysta – Besköl alqabyn, al şyǧysta – Sarybūlaq özenınıŋ aŋǧaryn alyp jatqan 210 şarşy şaqyrymdyq aumaq dep tapty. Qazaqtardyŋ joŋǧar basqynşylaryna körsetken jalpyhalyqtyq qarsylyǧynyŋ qorytyndy kezeŋındegı basty äskeri qimyldar osy audanda öttı. Äigılı şaiqas dalasy aiqyn üşbūryş türın elestetetını anyqtalǧan. Üşbūryştyŋ tabanynda Aŋyraqai qyrqalarynyŋ soltüstık-şyǧys bauraiy, al qos qanatynda – biık jarqabaqty Qopaly jäne Sarybūlaq özenderı jatyr. Ekı su ortasyndaǧy Besköl alqabynda barlyq qorǧanys şaralary eskerılıp salynǧan myqty bekınıstı qamal (qazırgı Qalmaqtöbe) boi kötergen. (Jetısudaǧy osy Qalmaqtöbe keşenı ondaǧy qorǧanys qamaly men öz äskerınıŋ ūrys jürgızuın jeŋıldetudı, al dūşpannyŋ äreketın qiyndatudy közdeitın barlyq fortifikasiialyq qūrylysymen jäne oǧan järdemın tigızetın nysandarymen bırge tūŋǧyş ret 2005–2007 jyldary tarihşy İrina Erofeevanyŋ basşylyǧymen aşylyp, ışınara zertteldı).
«Qalmaqtöbe» joŋǧardyŋ oŋtüstık-şyǧys şekaradaǧy eŋ ırı qarauyl beketı edı. Ony 1653–1666 jyldary belgılı oirat noiony (Salqam Jäŋgırdı jekpe-jekte jeŋgen delınetın) Galdamba saldyrǧan bolatyn. Osy bekınıs pen üş taraptaǧy tabiǧi şekaralar sol aumaqty mekendeuşı basqynşylardy qazaqtardyŋ yqtimal şabuylynan senımdı türde qorǧap tūrǧan. Tek soltüstık-şyǧys jaǧy (Qopaly, Qarakemer jäne Sarybūlaq alqaptarynyŋ eŋ tömen ärı jazyq bölıkterı ǧana) bırşama aşyq, iaǧni syrtqy qaruly jasaqtardyŋ sol jerden ǧana kıre aluy yqtimal edı. Bekınıstıŋ şyǧysynan 8–10 şaqyrymdai jerden Ülken Qalmaq joly ötetın. Osynau köş jäne keruen joly Şu-Ile aimaǧynyŋ oŋtüstık bölıgınen Qazaq dalasynyŋ batys aimaǧy men soltüstık-batysyna qarai sozylyp, Joŋǧariiany Edıl-Jaiyq aralyǧyndaǧy Qalmaq handyǧymen bailanystyryp jatatyn. Sondyqtan da onyŋ qazaq üşın de, qalmaq üşın de ülken äskeri-strategiialyq maŋyzy bar bolatyn.
Jalpy, Şu men Talas özenderı alabynan Şu-Ile taulary audanyna deiıngı geografiialyq keŋıstıkte oirattardyŋ 19 äskeri-qorǧanys beketı ornalasqan, olar 17-ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan 18-ǧasyrdyŋ alǧaşqy şiregındegı Joŋǧar handyǧynyŋ şekaralyq aimaǧyn belgılep, oirat köşterınıŋ negızgı bölıgın Qazaq handyǧynyŋ halqy ornalasqan aumaqtardan qorǧap tūrǧan. (Äbılqaiyr han basqarǧan azattyq şaiqastary nätijesınde joŋǧarlardyŋ alǧy şepterındegı äskeri-qorǧanys beketterı alynyp, öŋırler dūşpannan tazartylǧan, alǧys sezımıne bölengen qazaq halqy eldı azat etuşı bas qolbasşyǧa rizaşylyq bıldırıp, osy öŋırlerdegı talai jer-su attaryn Äbılqaiyr esımımen atap kettı). Qazaq jerıne salynǧan joŋǧar bekınısterındegı qaruly jasaqtarǧa äskerbasy etıp qontaişy Galdan Seren özınıŋ küieu balasy Laszan Serendı 1728 jyldyŋ ortasynda taǧaiyndaǧan. Bırıkken qazaq äskerı Otan soǧysynyŋ Aŋyraqai maidanynda sol täjıribelı joŋǧar qolbasşysy basqarǧan basqynşylarǧa qarsy şeşuşı şaiqasqa şyqty.
Joǧaryda aitqanymyzdai, qytai-joŋǧar qatynasy qaita şielenısıp, 1729 jyly Sin imperiiasy Joŋǧar handyǧyna qarsy jaŋa soǧys aşqan. Sondyqtan handyqtyŋ ämırşısı Galdan Seren qontaişy 1730 jyldyŋ basynda qazaq aimaǧyn meken etken halqy ışınen soǧysuǧa qabılettı oirattardyŋ köbın asyǧys türde oŋtüstık maidanǧa şaqyruǧa mäjbür boldy. Jetısudaǧy äskeri-qorǧanys beketterınde sany şaǧyn qarauyl jasaqtaryn ǧana qaldyrdy. Osynşama qolaily ahualdy qazaq elınıŋ oŋtüstıgınde azattyq küresın jürgızıp jürgen Äbılqaiyr han paidalanyp qaluǧa tyrysty. Aialdamastan, äskeri küşterın Şu-Talas özenderı aralyǧynan Oŋtüstık-Batys Balqaş maŋy audanyna baǧyttady. Söitıp, 1730 jylǧy säuırdıŋ basynda, joŋǧardyŋ qazaq jerındegı äskeri-saiasi jüiesınıŋ Besköl (Qalmaqtöbe) forpostyna qazaqtardyŋ bırıkken qoly sol kezgı äskeri ılım-bılımnıŋ ozyq täsılın qoldana otyryp şabuyl jasady.
Qazaq jasaqtary Aŋyraqai üşbūryşyna soltüstıktegı basty daŋǧyl bolyp tabylatyn Ülken qalmaq jolymen emes, qarama-qarsy ekı baǧyttan (Balqaştyŋ oŋtüstık-batys jaǧasy men Şu alqabynan) keldı. Şabuyldyŋ negızgı maqsaty Aŋyraqaidyŋ soltüstık-şyǧys būryşyndaǧy Qalmaqtöbe bekınısıne şoǧyrlanǧan 5-6 myŋdyq joŋǧar äskerın qorşap alyp, joiyp jıberu bolatyn. Bas qolbasşy Äbılqaiyr han şeşuşı şabuylda qoldanǧan ädısınde halyqtyŋ köpǧasyrlyq dästürı bar «dala soǧysy» oraiyndaǧy äskeri oiǧa, onyŋ «aŋdy jan-jaǧynan qaumalap aulau» täsılıne süiengen-tın. Jauyngerlık soǧys qimyldaryn äigılı qazaq qolbasylary men batyrlary qatysqan üş atty jasaq jüzege asyrdy. Olardyŋ ekeuı Sarybūlaq pen Qopalydaǧy jauǧa ötkel boluy yqtimal jazyq tūstardy torydy ärı Qalmaqtöbe bekınısın şabuyldady. Şaqpaqty, bıltelı myltyqtarmen atqylai otyryp, äuelı dūşpannyŋ qamalyn basyp aldy, sosyn bekınıstıŋ maŋyna toptasqan jäne ony tastap şyqqan oirattardy tyqsyra quyp, tauǧa qaşuǧa mäjbür ettı. Qaşqan jaudy Aŋyraqaidyŋ ortalyq şatqaldaryna bekıngen sadaqşylar qarsy aldy...
Būl 1723 jylǧy «Aqtaban şūbyryndyǧa» ūryndyrǧan joiqyn şapqynşylyqtan berı tynymsyz jürıp kele jatqan, 1726 jylǧy Ordabasy qūryltaiynan keiın airyqşa serpın alǧan Otan soǧysyndaǧy şeşuşı şaiqas boldy. Osy aumaqta qazaq halqy, qazaqtyŋ üş jüzınıŋ sarbazdarynan qūralǧan halyq jasaǧy basqynşy-joŋǧarlardy bırjolata jeŋdı. Baiyrǧy küştı de qaharly qarsylasyn osyǧan deiın jaulap alǧan qazaq jerınen quyp şyqty. Söitıp, azattyq jolyndaǧy qiyndyǧy mol kürdelı qaharmandyq dastandy ıs jüzınde saltanatty jeŋıspen aiaqtady.
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
