Jaqynda «Demos» qūqyq qorǧau ūiymynyŋ töraǧasy Tūrarbek Qūsaiynovtyŋ «Zūlmat: Şyǧys Türkıstannyŋ küireuı» atty kıtaby şyqty. Būl Tūrarbektıŋ jaryq körgen üşınşı kıtaby. Osyǧan deiın "Men qalai ruhani jaŋǧyrdym" jäne "Şyrmauyq" degen ekı kıtaby qazaq qoǧamynda dümpu tuǧyzǧan bolatyn. Avtordyŋ būl kıtabyna da oqyrman tarapynan qyzyǧuşylyq tuyndauda. Osyǧan orai kıtap avtorynan qysqaşa sūhbat aldyq.
- Būl kıtap - ädebi şyǧarma emes, Qytai kommunistık bilıgınıŋ qazırgı Şyŋjaŋ-Ūiǧyr avtonomiialyq ölkesın atam zamannan meken etken halyqty tılınen, dınınen, ūlttyq salt-dästürınen küşpen aiyru üşın jasap jatqan qatygez repressiiasynyŋ sipaty men onyŋ tüpkı maqsaty jönınde jazylǧan derektı saraptama. Mūnda Şyŋjaŋdaǧy konslagerlerdıŋ ışındegı adam tözgısız jaǧdai, qorlyq pen sūmdyq sot ükımınsız ūzaq merzım qamauda bolǧan tūtqyndardyŋ taǧdyry arqyly sipattalǧan. Sol arqyly konslagerdegı tūtqyndardyŋ tän jäne jan azaby, Qytai kommunistık bilıgınıŋ zūlym saiasaty qandai maqsat közdeitını aitylady. Būdan basqa, konslager syrtyndaǧy ömır, ürei bilegen Şyŋjaŋ tūrǧyndarynyŋ qazırgı jaǧdaiy, qūqyqtarynyŋ aiaqasty etılıp taptaluy naqty mälımetter boiynşa saraptaldy.
- Kıtaptyŋ atauy da köŋılsız, qaiǧyly dese de bolady. Saraptamanyŋ qorytyndysy da qorqynyşpen aiaqtalady. Nege?
- Är närsenınıŋ naqty atauy bar. Qazır Qytaidyŋ provinsiiasy sanalatyn Şyŋjaŋ türkı älemınıŋ şyǧystaǧy qiyr şetı bolatyn. Sondyqtan da ol Şyǧys Türkıstan dep ataldy. Ökınışke orai, Qytai kommunisterı sol aimaqty myŋdaǧan jyldan berı jailap otyrǧan halyqtyŋ ūlttyq erekşelıgın joiyp, Şyǧys Türkıstandy tübegeilı küiretudı közdep otyr. Ärine, eşkım, tıptı Şyŋjaŋda aiausyz qysymǧa ūşyrap jatqan türkı tıldes halyq ta QHR-nyŋ territoriialyq tūtastyǧyn būzuǧa, öz aldyna otau tıgıp, täuelsız memleket qūruǧa ündemeidı, separatistık piǧyl müldem joq. Mūndaǧy basty mäsele - adam qūqyqtary. Ūlttyq erekşelıgı men nanym-senımı üşın, saiasi közqarasy üşın adamdy qudalauǧa bolmaidy. Būl qaǧida halyqaralyq konvensiialarda da, tıptı kommunistık QHR konstitusiiasynda da jazylǧan. Solai bolsa da, Qytai kommunistık bilıgı seksen jyl būrynǧy faşistık Germaniianyŋ zūlymdyǧy men stalindık repressiiany qaitalauda. Al türkı tıldes jäne halqynyŋ basym bölıgı mūsylman bolyp sanalatyn elder Qytaidyŋ yǧyna jyǧylyp, Şyŋjaŋdaǧy genosidtık saiasatty körmegensıp, bılmegensıp otyr.
- Şyŋjaŋda ekı ūlttyŋ üles salmaǧy basym. Bırınşısı ūiǧyrlar bolsa, odan keiıngı oryn qazaqtarǧa tiesılı. Şyŋjaŋ problemasyna qatysty Qazaqstan qandai pozisiia ūstanady?
- Kıtapta resmi Nūr-Sūltannyŋ ūstanymy anyq aitylǧan. Qazaqstan da Qytaidyŋ saiasi-ekonomikalyq yqpalynda qaldy. 90-şy jyldardyŋ basynda Qazaqstan ışkı demografiialyq jaǧdaidy tüzeu üşın şeteldegı qazaqtardy elge şaqyryp, arnaiy köşı-qon zaŋyn qabyldaǧan. Bıraq būl zaŋ qytai-qazaq ekonomikalyq bailanysynyŋ qūrbandyǧyna şalynyp otyr. Tıptı, QR azamattyǧyn alǧan baiyrǧy Şyŋjaŋ tūrǧyndary da konslagerlerge qamalyp, qorlyq körıp şyqty. Älı Qazaqstannyŋ bırneşe azamatyn üiqamaqqa alyp, jıbermei otyr. Osyǧan bailanysty da Qazaqstan ükımetı Qytaiǧa narazylyq bıldırgen joq. Qytaidyŋ yǧynda qalǧan Qazaqstan adam qūqyqtary jönındegı halyqaralyq qauymdastyq aldyndaǧy mındettemelerın de oryndai almai, pūşaiman küi keştı. Mūnyŋ bärı Qazaqstannyŋ älemdegı imidjıne kerı äser beretını anyq.
- Qytai bilıgınıŋ Şyŋjaŋdaǧy az ūlttarǧa jasap jatqan qysymyna tosqauyl qoiu mümkın be?
- Menıŋ oiymşa, Qytai bilıgı Şyǧys Türkıstannyŋ taǧdyryna qatysty kesımdı şeşım şyǧaryp qoiǧan. Halyqaralyq ūiymdardan qandai qysym bolsa da, Şyŋjaŋdy küşpen qytailandyru josparyn qysqa merzımde aiaqtaidy. Sarapşylardyŋ oiynşa, osy merzımde Qytaidan ärı kettı degende taǧy 400 myŋǧa juyq etnikalyq qazaq qonys audaruy mümkın. Jalpy alǧanda, Qytai bilıgınıŋ Şyŋjaŋdaǧy repressiiasynyŋ saldary Qazaqstan halqynyŋ äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaiyna, tūrmys-tırşılıgıne kerı äserın tigızıp jatyr. Qytaidan ketkısı keletın qazaqtardy biznesınen aiyryp, üi-jaiyn, dünie-mülkın satuǧa mümkındık bermeidı. Sonyŋ saldarynan Qytaidan kelgen oralmandar Qazaqstandaǧy kedei-kepşıktıŋ sanyn köbeitıp jatyr. Būl Qazaqstandaǧy antiqytailyq köŋıl-küidı odan beter uşyqtyratyny anyq. Mūnyŋ bärı aimaqta tūraqsyzdyq qalyptastyrady.
Solai bolǧannyŋ özınde, oqyrman kıtaptaǧy pozitivtı jaǧdaiǧa köŋıl bölgen jön. Ol – qazaq qoǧamynyŋ äleuetı. Qazaqstanda qūrylǧan «Atajūrt erıktılerı» volonterlık ūiymy Şyŋjaŋdaǧy adam qūqyqtarynyŋ taptaluyn naqty dälel keltıre otyryp, BŪŪ-nyŋ kün tärtıbıne şyǧardy. Qazaq qoǧamy Şyŋjaŋda konslagerlerdıŋ baryn jäne onda tūratyn halyqtyŋ ūlttyq erekşelıgın joiu üşın genosidke tän saiasi repressiia jasalyp jatqanyn däleldep berdı. Būl – ülken jeŋıs. Endıgı qadam konslagerden zardap şekken ärbır adam Qazaqstan sottaryna aryzdanyp, Qytai ükımetınen moraldyq jäne materialdyq ötem talap etuı jäne būl prosestı halyqaralyq sotqa deiın jetkızuı bolmaq. Sonda ǧana Qytai kommunisterınıŋ aram piǧyly tübegeilı äşkere bolady.
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
