Bata – qazaq halqymen ǧasyrlar boiy bırge ömır sürıp kele jatqan qasietın, qadırın joǧaltpaǧan.
Qaita jyldar ötken saiyn jasaryp, jaŋaryp, ūrpaq sanasynda jaŋǧyryp kele jatqan kielı ūǧym. Qazaq jaŋa tırlık bastaǧanda, saparǧa şyǧarynda, tıptı, el qorǧaǧan batyrlardyŋ özı joryqqa şyǧarda sol eldıŋ batagöi qariialarynan tızerlep otyryp bata alǧan. Bataǧa, äruaqqa tolyq sengen, qasterlegen, pır tūtqan, ardaqtaǧan halyqpyz. Qanşa qiyndyq körse de, nebır qiyn-qystau jaugerşılık qily-qily zamandy basynan ötkızse de, jer betınen joiylyp ketpegen. Sol batanyŋ küşımen örken jaiǧan, ūrpaq ösırgen, bılektıŋ küşımen, naizanyŋ ūşymen, astyndaǧy baǧa jetpes bailyǧymen osynşama jerdı iemdengen batyr halyqpyz. Halqymyz «Batamen er kögeredı, jauynmen jer kögeredı» dep tegın aitpaǧan.
Bata – halqymyzdyŋ mädeni-ruhani mūrasy, ūlttyŋ asyly, igılıgı, ömır azyǧy, önegesı, qozǧauşy küşı, ūiytqysy, berekesı, bırlıgı, elımızde atqarylyp jatqan igı ısterdıŋ qūtty qadamy.
Halqymyzdyŋ batany pır tūtqan, qūrmettegen, sengen asyl qasietın Elbasymyz Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev ta jalǧastyryp kele jatyr. Halqymyz «Qyryqtyŋ bırı – Qydyr» degen, Prezidentımız alǧaşqy sailaualdy nauqany kezınde elımızdıŋ qyryq dualy auyz, batagöi qariialaryn jinap bata aluy, öz jūmysyn bastauy naǧyz köregendık, ata saltyn, ǧūrpyn saqtaudyŋ, qūrmetteudıŋ aiǧaǧy emes pe?!
Alǧaşqy Prezidenttı ūlyqtau räsımınen keiın elımızge tanymal qoi şaruaşylyǧyn örkendetudıŋ maitalmany, Sosialistık Eŋbek Erı Jolseiıt Moldasanov:
– Äumin deseŋ mıne bata,
Nūreke, darysyn basyŋa Qyzyr ata.
Qyzyryŋ qiialasyn,
Basyŋa baq-däulet ūialasyn.
Oiǧa barsaŋ oidan alyp,
Qyrǧa barsaŋ qyrdan alyp.
Qazaq halqynyŋ atyn älemge tanyt, – dep bata bergenı belgılı.
Aqsaqaldyŋ sol batasy perıştenıŋ qūlaǧyna şalynyp, mıne Qazaqstandy basqaryp otyrǧan Nūrsūltan Äbışūlyn düniejüzı tanityn boldy. Düniejüzınde abyroiy bar, ülken bıtımgerşılık qasietı bar, alyp tūlǧaǧa ainaldy. Ekonomikamyz qaryştap damyp, halqymyzdyŋ äl-auqaty jaqsaryp, ekonomikalyq qiynşylyqqa ūşyratpai, ösıp-öngen, äl-auqaty myqty otyz eldıŋ qataryna qosyluǧa talpynyp jatyrmyz. «Ūlyq bolsaŋ, kışık bol» dep halqynan bata alǧan Elbasymyz jūmys saparymen Almaty oblysyna kelgende ekı ret Jolseiıt Moldanasovtyŋ üiıne kırıp sälem berıp şyǧypty. Būl Elbasymyzdyŋ qarapaiymdylyǧynyŋ, özı batasyn alǧan eldıŋ aqsaqalyna degen qūrmetı emes pe! Keiın Nūrekeŋnıŋ otyrǧan oryndyǧyna el basqaryp jürgen azamattardyŋ özderı kelıp, arnaiy otyryp, körşı-qolaŋ, aǧaiyn-tuys balalaryn äkelıp otyrǧyzyp ketetın boldy, – dep eske alady Jolseiıt Moldasanov aqsaqaldyŋ nemere ınısı Mäli Japaqūly öz estelıgınde.
Mıne, Elbasy Nūrsūltan Äbışūlynyŋ boiyndaǧy batany, eldıŋ bırtuar azamattaryn, eldıŋ asyldaryn qūrmetteitın qasietın Qyzylorda oblysynyŋ äkımı, Elbasynyŋ senımdı serıgı Qyrymbek Eleuūly Köşerbaev jalǧastyryp kele jatyr. Bızdıŋ Syr elınıŋ el basqarǧan azamattarynyŋ daryndy, elge belgılı azamattary bükıl qazaqtyŋ abyroiyn qara nardai örge süiregen, Dala akademigı atanǧan ekı märte Sosialisttık Eŋbek Erı Ybyrai Jaqaev atamyzdan bata alu dästürın jalǧastyrdy. Qyrymbek Eleuūlynyŋ äkesı Eleu aǧamyz da köp jyl el basqarǧan, Syrdyŋ tektı, abyroily azamattarynyŋ bırı edı. Qyrymbektıŋ jas kezınen-aq alǧyrlyǧyn, aqyl-parasatyn baiqap, el aralaǧan kezınde özımen bırge alyp jürıp, Syr öŋırınıŋ belgılı azamattaryna, batagöi qariialaryna balasyna bata bergızıp, eldıŋ ot auyzdy, oraq tıldı qariialarynyŋ äŋgımesın tyŋdatady eken. Qyrymbek joǧarǧy oqu ornyn bıtırıp, qyzmettı komsomoldan bastaǧan kezınde arnaiy kelıp, Ybyrai atasynyŋ batasyn alǧan eken. Mıne, bügın atadan bata alǧan Qyrymbek Eleuūly üş oblysty basqardy. Syr boiyna kelgelı özınıŋ el basqarudaǧy bai täjıribelerın, bılımın, qabıletın tuǧan elın körkeituge, damytuǧa arnap jatyr. Qyzylorda oblysy būrynǧy jyldary özınıŋ ekonomikalyq, äleumettık salalardyŋ damuy boiynşa respublikada soŋǧy orynda bolsa, qazırgı taŋda köp körsetkışter jönınen aldyŋǧy üştıkten oryn aluda. Soŋǧy ekı jylda Qyzylorda oblysy adam basyna şaqqandaǧy äleumettık salaǧa jūmsalatyn şyǧystar kölemı boiynşa respublikada bırınşı orynda. Äkımnıŋ bastamasymen oblysta VII ret Baiqoŋyr investisiialyq forumy ötkızılıp, 333 mlrd teŋgenı qūraityn 31 joba halyqaralyq qarjy ūiymdary jäne «Memlekettık jekemenşık ärıptestık» negızınde ıske asyru josparlanyp otyr. Düniejüzındegı daǧdarys kezeŋıne bailanysty respublikada mūnai öndıru kürt tömendep, onyŋ 2,6 mln tonnasy Qyzylorda oblysynyŋ enşısınde bolǧandyqtan oblys äkımı Syr öŋırınıŋ bolaşaǧy metallurgiia önımderıne bailanysty bolatynyn boljady. Syr öŋırındegı Bala Sauysqandyqtaǧy vannadii öndıretın «Balausa», polimetall öndıretın Şalqiia ken oryndaryn damytudy investorlar arqyly qolǧa alyp, keleşekte sol ken oryndarynda jūmys ısteitın mamandar daiarlauǧa Reseidıŋ Moskva jäne Sankt-Peterburg qalasynyŋ joǧarǧy oqu oryndarynda grantpen 321 Syr öŋırınıŋ jastary bılım alyp jatqandyǧy oblys äkımınıŋ Syr elınıŋ bolaşaǧyna degen perzenttık qamqorlyǧy emes pe?
Bır kezderı oblysta Ybyrai Jaqaevtyŋ ortalyqta tūrǧan müsını alynyp, qalanyŋ bır tükpırıne aparyp qoiylǧan bolatyn. Qyrymbek Eleuūly özı kelısımen Y.Jaqaevtyŋ müsının qaitadan ortalyq alaŋǧa äkelıp ornatyp, aruaqty qasterleitın, halyqtyŋ taǧzym etetın qasiettı ornyna ainaldyrdy. Osy jerden «Eŋbek alleiasyn» aşty. Şaradan keiın atanyŋ aruaǧyna as berılıp, qūran baǧyştaldy. Būl şara batagöi atany qūrmetteudıŋ, batany ardaqtaudyŋ şynaiy körınısı boldy.
Säbeŋ de bata alǧan eken
Qazaqtyŋ ataqty jazuşysy Säbit Mūqanov özınıŋ Y.Jaqaev turaly äigılı «Syrdariia» romanyn jazǧan kezde bır jylǧa juyq köktemgı jer aidau, tyrmalau, kürış sebu, suǧa bastyru, suda ūstau men sudy toqtatyp, kürıştıŋ pısu däuırınde jäne oraq nauqanyn aiaqtap, südıger jyrtudy öz közımen körıp, baryp Almatyǧa qaitqan eken. Jaqaev auylyndaǧy osy küngı Qoişybai Orazymbetov köşesınıŋ aiaǧyndaǧy köldıŋ jaǧasyna kolhoz arnaiy qaraşa üi tıgıp, sonda demalyp jatady eken. Bıraq, künde taŋerteŋ taŋǧy şaidy Ybyraimen bırge ışıp, ol kısınıŋ batasyn alady eken, dep oqiǧany közımen körgen Ybyraidyŋ batasyn taŋǧy şaida bırge alǧan būrynǧy Qyzyltu kolhozynyŋ mehanizatory, qazırgı taŋda Baisyn auylynyŋ batagöi aqsaqaly Ysqaq Maqaşev bylai eske alady: – Jas kezım, kolhozda mehanizatordyŋ kömekşısımın. Bırde taŋerteŋ kolhozǧa kelsem, Jamsap degen traktor brigadirımız bar bolatyn. Jastarǧa qarap – kolhozǧa bıraz uaqyttan berı qazaqtyŋ ataqty jazuşysy Säbit Mūqanov kelıp, Ybekeŋ turaly kıtap jazamyn dep elmen, halyqpen aralasyp jatyr. Künde taŋerteŋ şaidy Ybekeŋmen bırge ışıp, batasyn alady eken. Sender de jürıp Ybekeŋnıŋ batasyn alyŋdar, ärı jazuşyny körıp qaitasyŋdar degesın 5-6 jıgıt Jamsapqa erıp barsaq, ekeuı şaidy ışıp boluǧa jaqyndap qalǧan eken. Bız nan auyz tiıp bolǧasyn Säbit Mūqanov: – Jas jıgıtter eken, men künde taŋerteŋ Ybekeŋe sälem berıp, batasyn alamyn, sender de bırge qol jaiyŋdar, – dep Ybekeŋnen bata sūrady. Jaimen ǧana berdı. Aiaq jaǧynda eldıŋ aldy bolyŋdar degen jaǧyn estıp qaldym. Qūdaiǧa şükır jaman bolǧanym joq. Eldıŋ aldy boldym dep te aituyma bolady. Jasym 84-ke ketıp bara jatyr. Bala-şaǧam, bau-şarbaǧym aman. Atadan bata alǧasyn ba, batany köŋılıme medet qylyp ardaqtaǧasyn ba ömırım jaman bolǧan joq. Allaǧa şükır dep bala-şaǧamnyŋ qyzyǧyn körıp otyrǧan jaiymyz bar, – dep sözın aiaqtady. Sol jyly qysqa qarai Ybekeŋ joly tüsıp Almatyǧa barsa Säbeŋ üiıne qonaqqa şaqyrypty. Astan keiın Säbit Ybekeŋe bölmelerın aralatyp körsetıptı. Üidıŋ podvaly bar eken, onda qysqa daiyndalǧan soǧymnyŋ etı, üirek, qaz, qyrǧauyl, qoian bärınıŋ etı bar eken. Joǧaryǧa şyqqannan keiın Säbeŋ Ybekeŋe: – Biyl säl qoŋtorǧailaumyz. Kelınımız ekeumız aiyna 3500 som ailyq alamyz, – deptı. Sonda Ybekeŋ jaimen ǧana külımsırep: – Säbitjan-au, sen men turaly kıtap jazam degesın batanyŋ şūraily jerlerın şyn köŋılmen bergenmın-au deimın. Tūrmysyŋ jaman emes eken ǧoi, – deptı.
Aqyn da bata alǧan
Biylǧy jyly tuǧanyna 125 jyldyǧyn toilaǧaly jatqan Ybyrai atamyz 1947 jyly 171 sentnerden önım alyp düniejüzılık rekord jasaǧan, sol kezdegı kürıştıŋ otany japondyqtar jaǧasyn ūstap, kärıster qairan qalǧan eken. Al, özımızdıŋ ǧalymdar kümänmen qarap, joǧarǧy jaqtan tekseruler bastalady. Tekserulerden äbden şarşaǧan Ybekeŋ: – Basymdy qatyryp menı nege keŋsege şaqyra beresıŋder. Jer äne, su äne, önım äne, teksere berıŋder. Al men Aimanküldıŋ dauysyn, Nartaidyŋ änın saǧyndym, – dep körşı auylǧa ketıp qalypty. Aimankül – Äbdılda Täjıbaevtyŋ anasy. Ol da Ybekeŋ barǧan kezde qūşaǧyn jaiyp qarsy alyp, öleŋderın Ybekeŋe dauystap oqyp beredı eken. Sol kezde jas Äbdılda da Ybekeŋnıŋ batasyn alyp, aqyndyqtyŋ şyŋyna ūmtylypty. Amankül de Ybyraiǧa jien eken. Äbdılda da Ybekeŋmen tüp naǧaşym dep äzıldesudı jaqsy köredı eken.
Tuǧan jerge tabanym tise,
Qara şaldy ızdep baramyn.
Jas kezımnen bataŋdy alyp,
Ösken aqyn balaŋmyn, – dep jyrlauy da sol syilastyqtan tuyndasa kerek. 1971 jyly 6 mausymda 80-ge tolyp, Sosialistık Eŋbek Erınıŋ ekınşı Altyn jūldyzy berılgende Äbdılda Täjıbaevtyŋ aǧasynyŋ quanyşyna jüregı jarylyp, «Aǧatai» degen jürekjardy lebızındegı:
Seksenge jettıŋ qartaidyŋ,
Sonda da kelgen joq älı jantaiǧyŋ.
Bauyrym symbatyŋ netken som edı,
Sūŋqyldap tūrǧan sekıldı jyry
Nartaidyŋ,
Topyraqtyŋ, sudyŋ, jaryqtyŋ,
Syryna qanyq kielım,
Men de bügın seksenge kelgen toiyŋda,
Aq qyrau basyp şarşaǧan basymdy
Aldyŋda tūryp iemın, – deuı aǧasyna degen şeksız qūrmettıŋ, syilastyqtyŋ belgısı bolsa kerek. Būl fänide syilasyp ötken aqyn jürek pen qazaqtyŋ abyroiyn örge süiregen batagöi jürek, bırı aǧatailap, bırı bauyrym dep janyna tartyp, qol ūstasyp, bırge jürgen şyǧar...
Basynan sipaǧandar baqytty
Syr boiynyŋ ardaqty azamaty, seksennıŋ seŋgırıne qadam basyp, eldıŋ batagöi qariiasyna ainalyp otyrǧan Seiılbek Şauhamanov aǧamyz 1989 jyly 23 tamyzda Şielı audanyna audandyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp sailanǧannan keiın biuro müşelerın alyp qalyp, jabyq biuro ötkızıp, biuroda: – Men qyzmettı bastaǧanda Ybyraidyŋ batasyn alǧan adammyn. Sondyqtan menıŋ kabinetımde, jūmys stolymda Ybekeŋnıŋ beinesı tūru eken, – dep tapsyrma beredı. Bıraq, ökınışke orai, bükıl Şielıden Ybekeŋnıŋ biusty tabylmai körşıles Jaŋaqorǧan audanynan tabylǧan eken. Sol däuırde bızdıŋ audanda Ybekeŋdı qūrmetteudıŋ, ony nasihattaudyŋ öz därejesınde emes ekenın Atamyzdyŋ 85 jasqa tolǧan toiynda qazaqtyŋ aqiyq jazuşysy Äzılhan Nūrşaiyqov mınberde tūryp, sol kezdegı audandyq partiia komitetınıŋ hatşysy O.Bäiımbetovke qarap: – Oreke, sızdıŋ audanda Ybyraidy qūrmetteu bızdıŋ Jazylbektı qūrmetteuge qaraǧanda naşar eken. Sızder bızderden köp qalyp qoiypsyzdar, – dep döp basyp aitqan eken.
Seiılbek Şauhamanov özınıŋ bata alǧan, ösken, abyroi alǧan Şielınıŋ kielı jerıne aianbai qyzmet jasady. Şielı audany sol jyldary 15000 ga jerge kürış egıp, 500 000 s kürış beretın ırgelı audanǧa ainaldy. Atanyŋ batasy, eldıŋ yqylasy Seiılbek aǧamyzdy da biıktettı. Şielı audanynan ortalyq partiia komitetıne jauapty ūiymdastyruşy, Taldyqorǧan oblatkom töraǧasy bolyp, köp jyl Qyzylorda oblysynyŋ äkımı boldy. Seiılbek aǧamyzdyŋ boiyndaǧy ömırı özgermeitın qasietı – özınıŋ atasy men anasynan künde taŋerteŋ tūrǧanda, jūmysqa ketıp bara jatqanda bata alady eken. Batamen jatyp, batamen tūrady eken. Batamen ösıp, batany ardaqtaǧan Seiılbek aǧamyz da öz boiyndaǧy barlyq asyl qasietterın halqyna aiamai berıp kele jatyr. Oblystyq ardagerler keŋesı batany nasihattauǧa män berıp, «Aq bata» kıtabynyŋ ekı kıtaby jaryq kördı. «Bılgenge – marjan, bılmegenge – arzan» degen aidarmen 107 sūraqqa jauaby jäne bırneşe kıtaptardyŋ avtory. Özınıŋ zamandastary eldıŋ bırtuar azamattary jaily tolǧanystary halyq köŋılınen şyǧuda. Batany qūrmetteudıŋ, ardaqtaudyŋ biık şyŋy ülgısın Seiılbek aǧamyzdan köruge bolady.
1982 jyldyŋ qoŋyr küzı bolu kerek. Men ol kezde Eŋbekşı sovhozynda partiia komitetınıŋ hatşysymyn. Sovhoz direktory Jamalhan Baetovpen körşı tūramyz. Keşkısın üige auyldan Maşbek degen aǧamyz kelıp edı, bırge otyryp däm tatyŋyz degesın bardym. Maşbek aqsaqal öte baiypty, körgen, tüigenı mol azamat eken. Tünnıŋ bır uaqytyna deiın äŋgıme-düken qūrdyq. Sözdıŋ arasynda qasynda 5-6 jasar Nūrlybek degen balasyna Ybyraidyŋ basyna taǧzym etıp, balamdy aunatyp alaiyn dep kelıp edım, – dep aityp qaldy. Ülken balam Berdıbek Moskvada dissertasiia qorǧaiyn dep jatyr edı, sony da myna direktor aǧasyna aitaiyn dep edım, – dedı. Sol atadan bata alǧan bala Nūrlybek būl künde Qyzylorda qalasyn döŋgeletıp basqaryp otyr. «Qyrannyŋ közı qiiadaǧyny şalady» degendei, Şielı audanyna äkım bolyp kelısımen Ybyraidyŋ eş jerde eskertkış beinesı, syrttan kelgen qonaqtarǧa körsetetın, atanyŋ aruaǧyn ardaqtaityn eşteŋe joq ekenın baiqap, bırden oblys ortalyǧynda tūŋǧyş Prezident atyndaǧy parktı ūiymdastyryp, közge tüsken eldıŋ bılıktı azamaty Perdälı Arqabaevty audanǧa aldyryp, Jaqaev atyndaǧy saiabaqty jasady. Saiabaqtyŋ törıne Ybyrai Jaqaevtyŋ biıktıgı 3 metrlık eskertkışın äkelıp ornatqyzdy. Qazır ata atyndaǧy saiabaq Şielıge körık berıp, jastardyŋ taǧzym etetın, tälım-tärbie beretın audandaǧy bırden-bır tärbie oşaǧyna ainaldy. Biylǧa kürış egu aldynda oblys äkımı Qyrymbek Eleuūly Köşerbaev myrza barlyq audan äkımderın jinap, ata aruaǧyna siynyp, qūran baǧyştatyp, atanyŋ közı tırı ızbasary Sosialistık Eŋbek Erı 95 jastaǧy Şyrynkül Qazanbaevany aldyryp, bükıl diqan qauymyna bata bergızıp, kürış egudı bastauy ata aruaǧyn qasterleudıŋ, biıktetudıŋ bır körınısı boldy. Atadan bata alǧan, batany ardaqtaǧan, Şielıde sairap igılıktı ısterınıŋ ızı jatqan, halyqtyŋ jüregınde qalǧan Nūrlybek ınımızdıŋ asar asulary mol bolǧai degen tılektemız.
«Aiqyn» gazetınıŋ direktory, bas redaktor Nūrtöre Jüsıp Qazaq memlekettık universitetınıŋ jurnalistika fakultetıne oquǧa tüskennen keiın arnaiy Almatydan student dostary Darhan Myŋbai, Saparaly Beibıt bırge kelıp Ybyraidan bata alǧanyn özı bylai eske tüsıredı:
– 1980 jyldyŋ aqpan aiynda Qazaq memlekettık universitetınıŋ jurnalistika fakultetınıŋ alǧaşqy kurstyŋ bırınşı jartysyn bıtırıp demalysqa şyqtyq. 90-ǧa taiap qalǧan Ybyrai atamnan közı tırısınde bata alsam ba degen oiym bar edı. Sony qasymdaǧy bırge oqityn, bırge jüretın dostarym Darhan Myŋbai men Saparaly Beibıtke aityp edım, ekeuı de «bız de baramyz, biylǧy demalysty senıŋ auylyŋda ötkızemız» dedı. Sonymen üşeumız aqpannyŋ qarly boranynda jaiau – jalpy vokzaldan atamyzdyŋ üiıne keldık. Kelını Jalǧas bızdı kütıp, atamyzǧa aparyp tanystyryp jatyr. Myna bala özıŋızdıŋ Bäitıles ınıŋızdıŋ, Rabiǧa qaryndasyŋyzdyŋ balasy eken. Aty Nūrtöre, qasynda dostary Darhan, Beibıt tu Almatydan sızge arnaiy bata aluǧa kelıptı dese: – Tu, Sonda Almatydaǧy balalar da menı bıle me eken. Oipyrmai, a?! – dedı de qasynda jaqyndau otyrǧan Beibıttıŋ iyǧyna qolyn salyp, sen qai balasyŋ, – dep jatyr. Beibıt: – Men Semeiden, tobyqtymyn dese, – İä, tobyqty Abaidyŋ elı emes pe, Abaidy, Qūnanbaidy kım bılmeidı. Babalardyŋ aruaǧy jūǧysty bolsyn, – dep basynan sipady. Darhannyŋ qolynan ūstap otyryp: – Deneŋ şymyr, qadamyŋ nyq eken, jaman bolmaisyŋ-au, – dedı. Arasynda keibır sözderdı ekı ret qaitalap otyrdy. Bıraq, 90-ǧa jaqyndaǧanmen sözı şiraq, oiy ūşqyr eken. Arasynda Jalǧas: Myna Nūrtöre balaŋyzǧa bata berıŋızşı, – dep edı: – Bükıl qazaqtyŋ balasy bolsyn, – dedı. Üşeumız de atanyŋ batasy qabyl bolsyn, – degen ızgı tılekpen, atadan bata alǧanymyzǧa marqaiyp qaittyq.
Ǧūmyr jasy ūzardy
Ybyrai atasy turaly Sosialistık Eŋbek Erı 95 jastaǧy Şyrynkül Qazanbaeva bylai dep eske alady: – Bızdıŋ ömırımızdıŋ bıraz uaqyty atamyzben qatarlas öttı. Ömırdıŋ köp qiyndyǧyn, aşarşylyqty, Ūly Otan soǧysynyŋ otty jyldaryn bırge ötkızdık. Bırge eŋbek ettık. Özı tuys bolǧasyn oŋaşada tabaǧyn alyp, sälem jasap, «köp jasa» degen batasyn talai aldyq. Sol batasynyŋ bıreuı perıştenıŋ qūlaǧyna şalynǧan ba, qazır jasym 95-ke keldı. Ömırdıŋ qyzyǧyn körıp, täuelsız elımızdıŋ tynys-tırşılıgınıŋ kuäsı bolyp, eldıŋ batagöi qariiasy bolyp, jastardyŋ tıleuın tılep otyrmyz. Ötken jyly oblys äkımı Qyrymbek Eleuūly kelıp, jaǧdaiyma bailanysty jaŋadan üi salyp berdı. Jaŋa üige kırgende ışınıŋ bärın audan äkımı Qairatbek ınım ekeuı jaŋa jihazdarǧa toltyrdy. Üidegı kelınım apamnyŋ törkınderı myqty eken, – dep äzıldeidı. Atamyzdyŋ şapaǧatymen bolǧan bır tırlıktı aityp ketsem artyq emes şyǧar. Men özı ekı qyz bala tudym da baladan toqtap qaldym. Bır künı Ybekeŋ özınen özı: – Balam tarşylyq jasama. Jūmadıldanyŋ (küieuım) artynda ūrpaq qalsyn, – dedı. Men ony nege aitqanyn tüsınıŋkıremei, köpke deiın özım düniege taǧy perzent äkeletın şyǧarmyn dep kütıp jürdım. Bırde keşkısın Eŋbekşıde Äbdı degen jaqyn qainaǧam bar edı. Sol kısı kelıp: – Balam, men endı ūzamaimyn. Myna abysynyŋ älı bala köteredı. Myna ınıme Külbazardy amanat etemın. Sen tarşylyq jasama, – dedı. Sol kezde baryp baiaǧy Ybekeŋnıŋ aitqany oiyma sap ete qaldy. Tu jaryqtyq-ai tegın emes ekensıŋ ǧoi dep oiladym. Sol aǧamyz köp ūzamai qaitys boldy. Jyly ötkesın küieuımdı özım ertıp baryp abysynyma qostym. Bır jyldan keiın şekesı torsyqtai ūl bala tudy. Kındıgın Qantai degen abysynym bar edı, özderı Syrda tūratyn, tün ışınde atpen aldyryp, soǧan keskızdım. Atyn ata amanatymen armanymyzǧa jettık qoi dep Baqyt qoidym. Jaryqtyq peiıştıŋ törınde jürgen şyǧar, – dep sözın aiaqtady.
Şynynda Şyrynküldıŋ de köp tırlıgı er azamattyŋ tırlıgındei ǧoi. Alla taǧala boiyndaǧy jaqsy qasietterıne bola sonşa jasty, baq-däulettı, abyroidy beker bermegen ǧoi. Jar tösegın qyzǧanbai, qorlanbai, öz qolymen küieuın bıreuge aparyp beru ekınıŋ bırınıŋ qolynan kele bermeitın, suretteuge tıl jetpeitın, tek Şyrynküldei altyndardyŋ ǧana qolynan keletın, ūrpaqqa ülgı, önege bolatyn ǧajaiyp tırlık emes pe?
Atasynan bata alǧan atamyzdyŋ kelınderınıŋ köbısı ǧasyrǧa juyq ömır sürıp otyr. Atasynan bata alǧan talai jyldar audanda basşylyq qyzmette bolǧan audannyŋ «Bibıpatymasy» atanǧan Ūlman Mämıreeva 94 jasta, Ybyraidyŋ jaqyn kelını, talai «köp jasa» degen batasyn alǧan Bibıhan 96 jasta, ömır boiy Ybyraidyŋ brigadirı bolǧan Qoişybai Orazymbetovtyŋ äielı Külmaral 93 jasta, qaryndasy Äbuqyzy Külajar 90 jasta. Ybyrai aǧasy turaly Nūrtöre Jüsıptıŋ anasy Rabiǧa Bäidıldaqyzy bylai eske alady:
– Men tuystyq jaǧynan Ybekeŋe jaqyn bolǧanmen solardyŋ äuletıne Boqaev Äbu aǧamyzdyŋ üiıne kelın bolyp tüstım. Sebebı, menıŋ küieuım ata-anasynan jastai jetım qalyp, Boqaev Äbu aǧamyzdyŋ üiınde eken. Äbu aǧamyzdyŋ äielı Narjanova Nazgül küieuımnıŋ äkesınıŋ tuǧan apasy. Ol kez qiyn zaman ǧoi. Men bırden Ybyrai aǧamyzdyŋ zvenosyna suşy bolyp jūmysqa tüstım. Jas kezımız ǧoi, qairattymyz. Menıŋ jūmysqa yqylasym, küş-qairatym, ynta-jıgerım aǧama ūnaǧan bolu kerek. Ömırı «balam baqytty bol, köp jasa» deitın. Menıŋ ömırımnıŋ ūzaq bolǧany, bala-şaǧamnyŋ qyzyǧyn körıp otyrǧanym bırınşı Alladan şyǧar, bıraq aǧamnyŋ yqylasynan, batasynan boldy-au dep oilaimyn. Qūdaiǧa şükır, Almaty men Şielınıŋ arasyn jol qylyp, nemerelerdıŋ, balalardyŋ, şöberelerdıŋ qyzyǧyn körıp otyrmyn. Almatyǧa barsam Nūrtörem, auylǧa kelsem Bektörem kütıp alady. Kelınderdıŋ aialy alaqanyn körıp, atalarynyŋ amanatyn arqalap otyrmyn. Nūrtöremnıŋ baǧy basynan ketpesın, bau-şarbaǧym aman bolsyn dep haqtan tıleimın, – dep sözın aiaqtady.
1964 jyly oblysta sol kezdegı oblystyq partiia komitetınıŋ ideologiia jönındegı hatşysy Q.Jarqynbekovtıŋ, oblystyq komsomol komitetınıŋ bırınşı hatşysy A.Aidosovtyŋ basşylyǧymen oblysta Jaqaevşylar qozǧalysy beleŋ aldy. Jastar mektep bıtırısımen kürış eguge komsomoldyq joldamamen ketıp jatty. Olardyŋ barlyq jerde Ybyrai atasynan bata alu dästürı jalǧasyp jatty. Jastardyŋ arasynda eŋbekke degen jaŋaşa közqaras, ynta-yqylas paida boldy. Düniege «Jaqaevşylar marşy» änı kelıp, ol jastardyŋ süiıp aitatyn änıne ainaldy. Oblysta paida bolǧan Jaqaevşylar qozǧalysynyŋ nätijesınde diqan atasynan bata alǧan audanymyzda eŋbek ozattarynyŋ ülken şoǧyry paida boldy. Serıkbai Begaliev, Dariha Seiıtova, Künımhan Baijıgıtova, Zuhra Saǧyndyqova, Şärkül Müsılımova, Soi Magels, Zakira Erjanova, Şaranbek Orynbaev basqaratyn komsomol jastar brigadasy, Berıkqara Äbjapbarov, Baǧlan Äşırbekov, Rysbai Mäulenovter el qūrmetıne bölendı.
Osy eŋbek ozattarynyŋ arasynan qazırgı zaman aǧymyna ılesıp, audanda ülken abyroiǧa bölenıp otyrǧan Baǧlan Äşırbekov jaily aitsaq artyq bolmas dep oilaimyn. Baǧlan keŋes ükımetınıŋ kezınde ozat kürışşı retınde BLQJO-nyŋ HVIII-HIH sezderıne delegat bolyp qatysty. 1980-84 j.j. aralyǧynda plenum müşesı boldy. Gavanada ötken studentter men jastardyŋ bükıldüniejüzılık festivalıne qatysqan, «Qūrmet belgısı» ordenıŋ iegerı. 1988 jyldan berı «Äşırbekov» şarua qojalyǧyn basqarady. Qazırgı taŋda qojalyq 700 ga kürış, 250 ga joŋyşqa, 120 ga bidai, 15 ga maqsary egedı. Soŋǧy üş jylda jyl qorytyndysymen ozattarǧa bır «Niva», ekı «Djip» maşinasyn bergen. Özınıŋ qaramaǧyndaǧy jetı adamǧa üi salyp bergen. Audandaǧy barlyq ıs-şaralarǧa, tūrmysy tömen otbasylaryna demeuşılık jasap keledı. 2015 jyl qorytyndysy boiynşa audannyŋ «Üzdık mesenaty» diplomymen marapattaldy. Al, sol kezdegı Jaqaevşylar qozǧalysynyŋ belsendı müşesı, BLQJO-nyŋ sezıne delegat bolyp qatysqan, «Eŋbektegı erlıgı üşın» medalınıŋ iegerı, köp jyl basşylyq qyzmette bolǧan, qazırgı taŋda auyl ardagerler keŋesınıŋ töraǧasy Berıkqara Äbjapbarov öz estelıgın bylai aitady:
– Ybyraidyŋ batasyn alǧan sol kezdegı köp kürışşılerdıŋ bırımın. Mektep bıtırgen kezde tügel synyp bolyp ündeu qabyldap, kürış eguge qaldyq. Ybyrai atamyzdyŋ qolynan eŋbek attestatyn alyp, batasyn aldyq. Kürış ekkennen jaqsy önım alyp, Mäskeuge BLQJO-nyŋ sezıne delegat bolyp qatystym. Qazaqstan delegasiiasynyŋ atynan söileitın bolyp, mınberge şyqtym. Bızdı zalǧa qarap söileisıŋder dep üiretken. Mınberge şyǧyp zalǧa qarap edım, zaldaǧy adamdardyŋ közı aqbökennıŋ közındei bolyp samsap, közımdı şaǧystyryp, qaityp qaǧazǧa qaraǧanda dym körınbei, aldymdaǧy jazudyŋ bärı aǧaryp kettı. Şamalydan keiın baryp ärıp körıne bastady. Tezdetıp oqyp şyǧyp tüse bastadym, menıŋ baǧyma menen keiın RSFSR-dıŋ delegaty söileitın bolyp ornynan tūra berıp edı, dereu sonyŋ ornyna otyryp alyp, şamaly demalyp, tynystap, özıme-özım kelgennen keiın öz ornyma otyrdym. Menı qarapaiym qazaqtyŋ qara balasyn Mäskeudıŋ törınde söiletken, Mäskeuge tabanymnyŋ tigenı eŋbektıŋ qūdıretı. Ybyrai qolymyzǧa ūstatqan eŋbek atestatynyŋ, atamyzdyŋ batasynyŋ qūdıretı dep bılemın, – dep sözın aiaqtady.
«Bata alǧan azbaidy da tozbaidy» dep halqymyz aitqandai, täŋırımız aqyrdyŋ Paiǧambaryn jaratqannan keiın düniege, halqyna demeu, qoldau bolsyn dep Ybyrai siiaqty ǧasyrlarda bır tuatyn, sözı dualy, bolmysy ǧajap tūlǧalardy düniege keltırgen. Olardyŋ batasy qabyl bolǧan, solar arqyly jaratuşy jerdegı pendelerıne bereke, bırlık, baq, däulet syilaǧan.
Osy sözderımızdıŋ dälelı retınde Jaqaevqa ekınşı märte Altyn jūldyzben marapattauǧa arnalyp, kolhozda ötken saltanatty jinalysta daŋǧaiyr diqan Begaliev Serıkbaidyŋ: – Būrynǧy zamanda anadai äulie, mynadai äulie ötıptı dep siynyp jatamyz, osy zamannyŋ naǧyz äuliesı, naǧyz aruaǧy bızdıŋ Ybekeŋ ǧoi, – degen sözın keltırsek artyq bolmas.
Ybyrai atamyzdyŋ dünieden ozǧanyna otyz jyldan asa uaqyt bolsa da künnen künge abyroiy asqaqtai, halqynyŋ sanasynda jaŋaryp, jasaryp, ruhy aspandap biıktei tüsude. Audanda atamyzdyŋ tuǧanyna 125 jyl tolu merekesın qarsy aluǧa daiyndyq jūmystary qyzu jürgızılude. Arnaiy komissiia qūrylyp, ony audan äkımı Qairatbek Äubäkırūly Särsembaevtyŋ özı basqaryp, ötkızıletın ıs-şaralar naqtylandy. Biylǧy jyl şielılıkter üşın jyldyŋ basynda Ybyrai jyly bolyp belgılendı. Ybyraidy qūrmetteu Elbasymyz köterıp otyrǧan Mäŋgılık el ideiasynyŋ ıske asuy, qūrmetteluı, al bata – Mäŋgılık eldıŋ ideologiiasy, tüp qazyǧy, qozǧauşy küşı, bet-beinesı. Batany ardaqtau Mäŋgılık el azamattarynyŋ mındetı, abyroiy, maqsaty. Bata alǧan, ony ardaqtaǧan, ömırınıŋ qozǧauşy küşıne ainaldyrǧan azamattardyŋ ömırı, abyroiy, şyqqan biıgı – toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını.
Esırkep ŞÄDIBEKOV,
zeinetker,
Qyzylorda oblysy,
Şielı audany
"Aiqyn"
