Amangeldi Keńshilikuly. Floberdiń mahabbaty (Jalǵasy)

3053
Adyrna.kz Telegram

Ýaqyt qustaı ushyp, kózdi ashyp jumǵansha shashasyna shań juqpaı taǵy eki jyl zaýlap óte shyqty. Mártebeli ýaqytty Qudaıǵa teńegenimizben onyń da júrekti jaralaǵan ǵashyqtyq dertin jazýǵa qudireti jetpeıtinine Gıýstavtyń kózi anyq jetti. Kún artynan synaptaı syrǵanap kúnder ótse de Elızany umyta almady. Aıly túnderde tátti oılardyń tylsymynda jany qysylyp, ony oılaýmen jyl artynan jyldy shyǵaryp saldy.
On toǵyzǵa tolǵanda mektepti bitirip, joǵarǵy oqý ornyna tústi. Tóbeleri kókke jetkendeı bolǵan áke-sheshesiniń qýanyshy qoınyna syımaı ketip, uldaryn Pıreneıa men Korsıkaǵa saıahattaýǵa jiberdi. Boıy ájeptáýir ósip, boıjetken qyzdardyń bári qyzyǵa qaraıtyn sulý jigit el kórip, jer kórip Korsıkadan qaıtarda Marsel qalasyna aıaldady. Oıyńda eshteńe joq ol sol kúni tańerteń teńizge túsýge barǵanda qonaq úıdiń janyndaǵy sákiden Elızany kórip qalǵandaı bolyp, júregi attaı týlap, kóńili alyp-ushyp jas kelinshektiń janyna jetip bardy. Ókinishke qaraı, sákide otyrǵan Elıza emes, Elalı Fýko esimdi bóten áıel bolyp shyqty.
Ekeýi tanysyp, áńgimeleri jyldam jarasyp ketti. Jas kelinshek kemede qyzmet etetin kúıeýiniń kelýin tosyp júr eken. Talaı-talaı aqqýdaı arýlardyń armany bolǵan sulý jigit tán rahatynyń dámin tatyp úlgerip, erkektiń ıisin ańsaǵan qatynnyń basyn tez aınaldyryp aldy. Boılaryn bılep qýana oınaq salǵan nápsiniń jylandaryn jeńe almaǵan ekeýi qushaqtary aıqasyp, tar tósekte tabysyp, sol túndi birge ótkizdi.
Jas denesi arshylmaǵan jumyrtqadaı áppaq áıeldiń ystyq qoınynan jany baıyz tapqandaı bolǵan jigit tasqyndap kelgen sezimin tusaýlaı almaı, sulý kelinshektiń shıedeı qyzyl erninen tistelep súıip, tósin ıiskep, baldaı tátti tániniń shárbatyna meıirin qandyryp jatyp Elızany oılap, keskin-kelbetin kóz aldyna elestetti. Súıiktisin ańsaǵan shaqtarynda kór azabyna túskendeı qınap, tańdy-tańǵa urǵyzǵan azapty túnderdiń qarymtasyn myna tún sál de bolsa qaıtarǵandaı ma, qalaı? Áıtkenmen, tula boıyn bılep alyp, tamyr-tamyryn qýalaǵan sezim tolqyndary basqa bireýdi ańsaıdy. Saǵynady. Úmit jalaýyn jelbiretip, qolyn bulǵap alystan shaqyrǵandaı bolady.
Shydamynan aıyryp, jelige mastanǵan nápsisin qanaǵattandyryp, jalǵyzdyqtan jabyrqaǵan júregin jubatqan myna áıeldiń Elıza bolyp shyqpaǵany qandaı ókinishti. Súıgen janynyń tánine tán sulýlyqtyń bári – túndeı tuńǵıyq kózderi, symbatty músini, tolqyndanyp ıyǵyna tógilgen qolań sháshi, qypsha beli, syńǵyrlaǵan tátti kúlkisi.. bári- bári – qumarlyqtyń mastyǵyna elirip, qoınynda torǵa túsken aq sazandaı týlap jatqan myna kelinshektiń boıynda bar. Quddy, soıyp qaptap qoıǵan Elızanyń syńary ma, dersiń. Tek, jany, jany ǵana Elızaniki emes. Nápsińdi aldaǵanyńmen, júregińdi aldaı almaısyń. Elalı Fýkony kóńili unatqanymen, júregi súımeıdi. Táni toıat tapqanymen, sezimi qanaǵattanbady.
Tań sibirlep ata salysymen Gıýstav kezdeısoq jaǵdaıda jolyqqan kelinshekpen asyǵa qoshtasty. Kóńilinde óshpesteı izin qaldyrǵan Marsel qalasyndaǵy basynan keshken mahabbat oqıǵasyn ol ólgenshe umyta almady. Keıin barmaǵyn shaınap ókinip, jurttan surastyryp Elalı Fýkonyń qaıda júrgenin surastyrǵan kezderi de boldy.
Tirshilik qalypty arnasyna túsip, taýdyń tentek ózenindeı sarqyrap aǵa berdi. Esińnen tandyra jazdap, erkińdi bılep alatynyna qaramastan, adamnyń ómiri mahabattan ǵana turmaıdy. Eki aıaqty pendede odan basqa da mindetter tolyp jatyr. Solardyń biri joǵary bilim alyp, óz jolyńdy taýyp, kóńiliń qalaıtyn súıikti isińmen shuǵyldaný.
Ómirde óz ornyńdy taba almaǵannan úlken qasiret joq. Ónerde - ekibastan. Meıirimi mol Alla-Taǵala adamnyń bárin de talantty etip jaratady. Alaıda, jurttyń kóbisi óz jolyn tappaı adasyp, áýre-sarsańǵa salynyp, ábigerge túsedi. Jaqsy ǵalym bolýǵa qabileti mol talantty adamdar keıde boıyndaǵy bilimine senip qolynan kelmeıtin isi – jazýshylyqqa, aqyndyqqa umtylyp jibi túzý bir shyǵarma týǵyza almaı, ómirden ótedi. Árıne, aqyn nemese jazýshy bolý úshin bilimniń kerek ekenin eshkim de joqqa shyǵarmaıdy. Degenmen, bilimdi adamdardyń bári shetinen úlken aqyn nemese asa kórnekti jazýshy bola almaıtyny da aıdaı aqıqat. Keıde, elge unaǵysy kelgen kóńilshek synshylardyń bilimine bola keıbir qalamgerlerdi aıaǵyn jerge tıgizbeı maqtaı jónelip, halyqty adastyratyn kezderi bar. Franýz klassıgi ómir súrgen ýaqytta jazýshylyqtyń ne ekenin túsinbeı adasyp júrgender franýz ádebıetinde kóp edi. Ómir shyndyǵynan alys shyǵarmalardy mysyqsha balalatqan grafomandar jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqtaı qaptap ketken bolatyn.
Jazýshylyqtyń shytyrman shyrǵalańyna túsip ketpeýin oılap alańdaǵan Floberdiń ata-anasy óz balalarynyń bolashaǵy bulyńǵyr shyǵarmashylyqtan góri, paıda ákeletin naqty ispen aınalysyp, zańger bolǵanyn aqyl kórdi. Júregi qalaǵandyqtan emes, qandaı da bir kásipke beıimdelý qajettiligi týǵandyqtan Flober bilimin jetildirý maqsatynda quqyq pánin odan ári tereńdete oqı túsý úshin Parıjge attandy.
Zańger emes, peshenesine uly jazýshy bolý taǵdyry jazylǵan sýretker ish pystyratyn ǵylymı kitaptardy oqı almaı kóńili qulazyp, ýnıversıtettegi temirdeı tártipten jalyǵyp, ataqtan, baılyq pen mansaptan basqa eshteńeni oılamaıtyn, talǵamy tómen, sanasynda sáýle joq zamandastaryn jek kóre bastady. Toǵysharlyqtyń toryna túsken baıǵustardyń ishinde sóılesýge turarlyq bir jannyń tabylmaǵanyn qarasaıshy. Kimmen sóıleserin bilmeı qapalanǵan Floberdiń aqymaq tobyrdyń daýystary estilmeıtin qııal patshalyǵynyń mekenine kirip alyp, esigin qulyptap tastap, jan syryn aq paraqqa aqtarǵannan basqa amaly qalmady. Elızany saǵynyp júrgende Elıla Fýkony qalaı kezdestirgeni, ádemi áıeldiń ottaı ystyq qushaǵynda qalaı balqyǵany oıyna oralyp «Qarasha» atty povesin shabyttanyp jazyp tastady. Shyǵarmada Elıla Fýkomen ekeýiniń arasyndaǵy bolǵan bir kúndik mahabbat oıynynyń oqıǵasy sýrettelgenimen, basty keıipkerdiń keskin-kelbetin ol Elızanyń kórkine tán sulýlyq náshimen órnektedi.
Aıtpaqshy, sol jyly taǵdyrdyń buralań joly Elıza ekeýiniń jolyn taǵy da túıistirdi. Súıgen janynyń aı dıdarly júzin kórýdi qumartyp júrgen Gıýstav bir kúni syltaý taýyp Morıs Shlezenjerdiń keńsesine bas suǵyp, burynǵy tanystyǵyn qaıta qalpyna keltirýdiń amalyn tapty. Oıynda eshteńe joq Morıs jas jigitti úıinen túski as iship ketýge shaqyrdy.
Elızany qaıta kórý baqytyna qoly jetken Gıýstavtyń tańdanysynda shek bolmady. Daýyldy jyldardyń jańbyry da, ótken ýaqytty burqasyndatqan borany da ǵashyǵynyń sulý symbatyna syzyq túsire almapty. Qaıta ol burynǵysynan da ádemi bolyp, gúldeı qulpyryp ketken be, qalaı? Júregine shoq salǵan ýyzdaı jas kelinshekti alǵash kórgende ol bozbala edi, al, qazir at jalyn tartqan - zińgitteı azamatqa aınaldy. Boıyndaǵy qumarlyqtyń qushtarlyǵy áli basylmaǵan jigit júreginde mahabat oty qaıta mazdady. Súıgenine qosylatyn kún týsa onyń jolyna shybyn janyn qurban etýge ol daıyn. Sheshendik pen sheberliktiń bári boıynda bar bolǵanymen júreginiń túbinde jasyrynǵan asyl sózderin jetkizýge gaýhar tiliniń shamasy kelmeı qoıǵanyn aıtsaıshy. Janyna jaqyndap qalsa ne aıtaryn bilmeı sasqalaqtap, tili kúrmelip, júreginiń túıinin jaza almaı azaptanǵanyn qarasaıshy.
Ǵashyqtyq derti qaıtadan janyn jalyndaı sharpyǵanymen bul kúnder Gıýstavtyń ómirindegi eń baqytty kezeńi boldy. Shelenjerlerdiń otbasymen baıaǵydaı aralasyp, úılerine jıi baryp, keıde olarmen birge saıahattady. Amalyn taýyp aqyry bir kúni Gıýstav ǵashyǵyna sezimin bildirip, sóz aıtty. Ishinen qatty qobaljyǵan ol bárinen buryn súıiktisiniń ókpelep qalatynan qatty seskengen. Biraq, Elıza ózine degen oıy bar ǵashyq jigitke renjigen joq. Alaıda, «dostyq qarym-qatynastan basqa esh nárseden dámelenbeýin» albyrt jasqa qatań eskertti.
Gıýstavtyń kózine sútten aq, sýdan taza perishtedeı bolyp kóringenimen, taǵdyry qyzyq Elıza Shlezenjer dál ol oılaǵandaı aryna kir juqtyrmaǵan pák áıel emes-tin. 1836 jyly Flober onymen alǵash tanysqanda jurttyń bári ony Morıs Shlezenjerdiń jubaıy sanaıtyn. Alaıda sulý bıkesh ol jyldary alaıaqtyǵy úshin qarjylyq daý-damaıǵa ushyraǵan Emıl Jıýdza degen bireýmen zańdy nekede turǵan bolyp shyǵady. Bas bostandyǵynan aıyrylý qaýpi tónip, sotty bolǵan azamattyń bereshek aqshasyn Morıs Shlezenjer óz qaltasynan tólep, ony túrmeden qutqaryp qalady. Jasaǵan jaqsylyǵy úshin ol Jıýdzege ádemi áıelin oǵan tastap, Franııadan birjola ketýin suraıdy. Jıýdze kelisip, Elıza zańdy emes ekinshi kúıeýimen ómir súre bastaıdy. Erli -zaıyptylardyń ajyrasýyna ol kezderi zań júzinde ruqsat etilmegendikten 1840 jyly Emıl Jıýdze qaıtys bolǵannan keıin ǵana Morıs pen Elıza nekelerin zańdastyra aldy.
Shlezenjerlerdiń shańyraǵymen jaqyn aralasqan adamdardyń aıtýynsha kerbez kelinshek Morısty jaqsy kórmegen. Elden ketip qalǵanyna qaramastan alǵashqy alaıaq kúıeýin ólerdeı súıip, ony bir kórýge asyq bolǵan. Nelikten Elızanyń ózin janynan da artyq jaqsy kórip, taǵdyryn talaq etýge daıyn Gıýstavtyń qolynan ustap kete salýǵa táýekel etpegenin túsiný qıyn emes. Baspanamen qamtamasyz etip, jeke basyna jasaǵan jaqsylyqtary úshin ol ekinshi kúıeýine sheksiz qaryzdar-tyn. Onyń ústine Morısten súıgen balasy da bar.
Ǵashyqtyq derti boıdy jeńbeı qoımaıdy. Bireýdi bar yntasymen súıgen adamnyń janary mańdaıynda emes, júreginde bolatyny shyndyq shyǵar. Al, ǵashyq júrek aspandaǵy shyraqtaı janǵan juldyzdardyń ishinen bireýin ǵana kórip, odan basqa eshteńeni baıqamaı esinen tanady. Gıýstav ta qaptaǵan qyz-qyrqyndardyń birde-bireýine nazar aýdarmaı Elızanyń qyr sońynan kóleńkesindeı qalmaı qoıdy. Eki baıynyń ortasynda basy qatyp júrgen sulý qatyn sózin jaýapsyz qaldyrsa da úmitin úzbedi.
Betiniń qyzyly bar urǵashy kórse sezimin tejeı almaıtyn Morıs Shlezenjer áıeliniń kózine jıi shóp salatyn. Kúıeýiniń osyndaı jaman ádeti bar ekenin Elıza jaqsy biletin. Ekeýi sol úshin jıi-jıi urysyp ta qalatyn. Mahabatqa turaqsyz kúıeýiniń jeńiltek minezinen sharshaǵan kelinshek bir kúni Floberdiń sezimine jaýap berip, jigittiń páterinde kezdesýge kelisimin berdi.
Jabyrqaǵan qaıǵynyń tusaýynda júrgen jigittiń kóńili jazdaı jadyrap ketti. Alystaǵy saǵymdaı munarlaǵan armanyna qoly jetkenin oılaǵanda sáýleli sulý jardy ańsaǵan júregi lúpildep, kóńili tynyshtyq tappaı, júzinde ystyq qan oınady. Elızanyń belinen qapsyra qushaqtap, ajary taımaǵan tuńǵıyq qara kózderinen, aq tamaǵynan qalaı súıetinin qııaldaǵanda ishtegi ystyq jalyny syrtqa shyqqysy kelip tilenip, janyna maza bermeı alasurdy.
Asaý sezimin otqa salǵan jigittiń armany oryndalmady. Ýádesin bergenimen ekeýi kezdesýge ýaǵdalasqan páterge Elıza kelmedi. Franýz klassıginiń ómirinde bolǵan bul oqıǵa «Sezim tárbıesi» romanynda kórinis tapty. Uly jazýshynyń ómiri men shyǵarmashylyǵyn zerttegen ǵalymdar, bar jan-tánin salyp tyrysqanyna qaramastan Elıza Shlezenjerdiń esh ýaqytta da Floberdiń kóńildesi bolmaǵanyn aıtady.
Floberdiń ómirinde Elıza Shlezenjer men Elıla Fýkodan basqa Lýıze Kole esimdi áıeldiń bolǵany da bizge belgili. Ekeýiniń arasyndaǵy bolǵan mahabbat dramasyna biz sál keıinirek toqtalarmyz. Oqyrmandy tap qazir Lýıze Koleden góri, franýz klassıginiń erkin bılep alyp, esinen tandyra jazdaǵan ǵashyǵy Elıza Shlezenjerdiń taǵdyry qyzyqtyryp jatqanyn ishteı sezip, osy bir mahabbat oqıǵasynyń qalaı aıaqtalǵanyna toqtalyp, áńgimemizdiń núktesin qoıǵandy jón sanadyq.
Sózimizdiń basynda biz Gıýstav Floberdiń bir ǵana áıel – Elıza Shlezenjerdi ǵana ómirden súıip ótkenin aıtqanbyz. Ómiriniń sońynda ony jazýshynyń ózi de jurtqa jarııa etipti. Bir kúni ádebıettegi áriptesteri Teofıl Gote, Ippolıt Ten jáne Edmon Gonkýrlarmen birge meıramhanadan keshki as iship otyryp, ol óte qyzyq málimdeme jasaıdy. Uly jazýshy ómirinde bir ǵana kelinshek - Elıza Shlezenjerdi ǵana shyn nıetimen súıgenin, basqa áıelderdiń bárimen de júregin ottaı jandyrǵan jalǵyzdyq dertinen arylý úshin ǵana kóńildes bolǵanyn moıyndaıdy. Biraq taǵdyr jolyqtyrǵan birde-bir áıeldiń qııalyndaǵy qol jetpes armany bolǵan Elızanyń ornyn almastyra almaǵyn aıtyp, muńǵa batady.
1871 jyly Morıs Shlezenjer dúnıe saldy. Elızanyń ekinshi kúıeýi bolǵan, alaıaqtyqqa jaqyn azamattyń bırjadaǵy avantıýralary sátsiz aıaqtalyp, ol áıelimen birge Badenge qonys aýdaryp, sol jaqtan ajalyn tapty.
Kúıeýi ólgennen keıin, ekeýiniń eń alǵash kezdeskenine otyz jyl ótkende Flober óz ǵashyǵyna ómirinde tuńǵysh ret mahabbat hatyn jazdy. Elızaǵa joldaǵan hatynyń alǵashqy sóılemin ádettegideı «Madam» dep emes, «Meniń eń alǵashqy, ómirdegi jalǵyz mahabbatym!» degen sózdermen bastady.
Floberdiń haty Elızanyń júregin eljiretip, sezim tolqynysyna saldy. Ózine ǵashyq bolǵan uıalshaq jigittiń keskin-kelbeti kóz aldyna keldi. Ashyq teńizde, aq jelkenniń astynda ıyqtary túıisip, bir-biriniń demin sezip syrlasqan baqytty kúnderi esine tústi. Qushtarlyq sezimin júgendeı almaǵan nıeti jańa jaýǵan qardaı áppaq esalańnyń kóńilinde sol kúni qandaı jyndy quıynnyń qutyryp, janyna tynyshtyq bermegenin Elıza qaıdan bilsin. Bári de kórgen tústeı óte shyqty.
Hatty oqı salysymen Elıza jyldam jınalyp ertegi jyldardyń elesin qýyp Floberdi bir kórý úshin Krýassege keldi. Otyz jyl burynǵy alasurǵan sezimderi qaıtadan kóńiliniń bir túkpirinen jylandaı basyn kóterip, Gıýstav ta óz ǵashyǵymen kezdesýge asyqty. Alaıda sulýlyqtyń da Ýaqyt-Qudaımen tiresýge shamasy kelmeıdi eken.
Elıza qatty qartaıyp ketipti. Jaryq juldyzdardaı jymyńdaǵan janary sýalyp, maıy taýsylǵan shamdaı sóne bastapty. Tajal taǵdyr baıǵus áıeldiń sulýlyǵyn aıamaı talqandap, burynǵy ádemiliktiń izin de qaldyrmapty. Sháshi aǵaryp, betin ájim basyp, saldyrap qý súıegi ǵana qalypty.
Ertegideı ádemi ómirdi armandaǵan baıǵus qatyn tıgen eki baıynan da opa tappady. Birinshi kúıeýi, túrmeden basyn aman alyp qalý úshin, kerek emes kezde satyp jiberetin asyl buıymdaı ony bóten erkekke qıyp, bere saldy. Ekinshisiniń de aıdaı sulý arýdy ushpaqqa jetkizgeni shamaly. Erkek bitkenniń bári qyzyqqan ádemi qatyny bolǵanyna qaramastan, bóksesi bultyńdaǵan urǵashy kórse, ózin ustaı almaıtyn jaman ádetinen aryla almaı qoıdy. Ony myna jalǵanda shyn súıgen, ol úshin janyn qurban etýge daıyn bir ǵana adam bolypty. Ol – Flober. Jasy alpysqa taıap qalǵan kempirdiń endi ǵana osy shyndyqtqa kózi jetti. Álde, on ekide bir gúli ashylmaǵan bozbalany baqytsyz etkisi kelmegendikten, kezinde ony ádeıi túsingisi kelmedi me?
Jendet ýaqyt Floberdi de aıamady. Ómiriniń sońǵy jyldaryn Krýassede ótkizgen franýz klassıgi shyǵarmashylyqtyń qyzyǵyna berilip, syrtqa kóp shyǵa qoımaıtyn. Kúnine on tórt, on bes saǵattan jumys isteý ony qatty qaljyratyp, júıkesin juqartyp, qartaıtyp jiberdi. Onyń ústine ol burqyratyp temekini de kóp shegetin. Qatyny joq erkektiń kútimi de bolmaıdy. Otyzdan asqanda Floberdiń sháshtary túse bastap, durystap tamaqtanbaǵandyqtan denesi de tez tolyp, semirip ketti. Bir sóılemdi jazýǵa keıde bir kúnin arnaıtyn sýretker qarjylyq tapshylyqtyq azabyn da qatty tartty. Al, «Bovarı hanym» romanynyń tóńiregindegi daý-damaı jazýshyny burynǵydan beter qatty kúızeltip jiberdi.
Ótken-ketkendi eske túsirip, ekeýi uzaq sóılesti. Uly jazýshyny baqytty ete alatyn Qudaı bergen múmkindikti óz qolymen qıratqanyn Elıza endi ǵana túsindi. Bul Flober men Elızanyń eń sońǵy ret kezdesýi boldy. Kóp ýaqyt ótpeı uly sýretker dúnıeden ótti.
Flober qaıtys bolǵannan keıin bir jyldan keıin franýz klassıginiń dosy Maksım dıý Kan jaz kezinde Badende demalady. Saýyq-saıran quryp júrgen kúnderiniń birinde ol adasyp Illenaýda ornalasqan jyndyhananyń janynan bir-aq shyǵady. Aqyl-esi aýytqyǵan naýqastar jatatyn aýrýhanynyń esigi ashyq qalyp, arǵy jaǵyndaǵy bir top syrqat áıelder serýendep júr eken. Bir top áıeldiń ishinen egde tartqan bireýi oǵan izet tanytyp, basyn ızep qasynan óte shyǵady. Maksım dıý Kanmen amandasqan beıtanys kempir franýz klassıginiń júregin ottaı jandyryp, ómir boıy súıip ótken mahabbaty Elıza Shlezenjer bolatyn

(«Floberdiń serti men derti» atty kólemdi eńbegimniń tolyq nusqasyn keleshekte respýblıkalyq basylymdardyń birinen oqıtyn bolasyzdar. Sýrettegi Flober ǵashyq bolǵan Elıza Shlezenjer).

Pikirler