Būl rette «Barometr» taldau ortalyǧynyŋ ekonomist-sarapşysy Däuren Arynnyŋ aituynşa, halyqtyŋ depozitke salǧan salymy bolar-bolmas ösım berıp jatqany jasyryn emes.
«Qazır Qazaqstanda dollarmen depozit aşsaŋyz 4,5 paiyz üsteme qosylady. Teŋgemen 14,5 paiyz. Būl jyldyq üsteme. Depozit aşu üşın qaltaŋyzda 15 myŋ teŋge qarjy bolu kerek. Sol 15 myŋ teŋgeŋızdı bır jyl almai depozitte saqtasaŋyz üstıne 1500 teŋge qosylady. Qazır älemdık täjıribenıŋ özı depozittı «tiımdı qarjy operasiiasy» dep baǧalap otyrǧan joq. Qazaqstannyŋ kez kelgen bankıne depozitke ülken somada qarajat salsaŋyz, bır jylda oǧan 10 paiyz ǧana qosylady. 1 mln teŋge qarjy salsaŋyz onyŋ üstıne 90 myŋ teŋdegei ǧana üsteme qosylady. Al dollar depozitterdıŋ jyldyq üstemesı 4,5 – aq paiyz(!). Aiyna qosylatyn üsteme tıptı mardymsyz. Sondyqtan būl arada öz basym «halyqtyŋ salymyn jinaudyŋ jaŋaşa tetıkterın engızu kerek» degen pıkırdı qoldaimyn. Olai etpesek qazır dollardyŋ qūny köterılıp, teŋgenıŋ qūnsyzdanyp ketken tūsynda halyqtyŋ jinaqtaǧan aqşasy da qosa qūnsyzdanyp jatyr. Endeşe halyqtyŋ adal eŋbekpen tapqan qarjysynyŋ qūnsyzdanbauy üşın būl arada jaŋalyqtar engızu kerek»,-deidı ekonomist-sarapşy Däuren Aryn.
Ekonomika ǧylymynyŋ doktory, professor Jaŋabai Aldabergenovtyŋ aituynşa, qazır naryqty äbden zerttep bılıp alǧan halyq qarjy jinamaidy. Olar qūndy qaǧaz jinaidy. Būl rette maman AQŞ pen Qytai halqyn mysal etıp otyr.
«AQŞ halqy Qytaidyŋ tūrǧyndary qarjy jinamaidy. Sebebı olar älemdık ekonomikanyŋ qyr-syryn jaqsy tüsınıp alǧan. Sondai-aq ol elderde qarapaiym halyqtyŋ qarjysyn türlı ädıspen saqtauǧa mümkındıkter köp. Būl erderde qarapaiym halyq qūndy qaǧazdar naryǧyna emın-erkın kıre alady. Būl jaǧynan olar äbden sauatty. Altyn qūimalardy da satyp aluǧa mümkındık bar. Qor birjasy jönınde de sauattary mol. Al bızde qolynda qarjysy bar halyq tek depozitter naryǧyn ǧana bıledı. Körgen-bılgenı bank. Bırden oilanbastan bankke baryp depozit aşyrady da qarjysyn sonda salady. Al ol depozitterdıŋ artynşa kelesı bıreuge qymbat paiyzǧa nesiege berıletının halyq bıle bermeidı. Bızde teŋgedei depozittıŋ jyldyq syiaqysy teŋgemen 10 paiyz bolsa, nesienıŋ üstemesı 24-28 paiyz. Al aiyrmaşylyq bar ma bar?! Osydan-aq Qazaqstandaǧy depozittıŋ halyqqa tiımsız ekenın aŋǧaruǧa bolady emes pe? Saqtap köbeitıp ber dep bankke salsaŋ paiyzy az. Nesie alsaŋ paiyz köp. Qazır bızdegı bankter depozitterdegı qarjyny osylai üstemenı orynsyz qosyp nesiege beru arqyly paida tauyp otyr. Mūny aşyp aitu kerek»,-deidı ǧalym Jaŋabai Aldabergenov.
Būl rette maman Ukrainada depozittık jyldyq syiaqy 20 paiyzdy qūraitynyn, nesie üstemesı 8-9 paiyzdy qūraitynyn alǧa tartyp otyr. «Tym bolmasa osyndai ädısterdı ūstansa halyqtyŋ qaltasyna säl de bolsa paida tüser edı. Bıraq şyndap kelgende bızde depozit syiaqysy tömen. Tıptı teŋgemen jyldyq depozit syiaqysyn 6-7 paiyzdan asyrmaityn bankter de bar»,-dedı maman.
Jalpy, mamandardyŋ baiyptauynşa, qazaqqa bolaşaqta qor naryǧynyŋ zaŋdylyqtaryn meŋgeru maŋyzdy bola tüspek. Naryqty baqylai bılu, ekonomikalyq ahualǧa da saraptama jasauǧa kömektesedı. Mamandar qor naryǧynyŋ zaŋdylyqtaryn bılmeuşılık qai mezette bolsyn ürei tuǧyzatynyn alǧa tartady. Mäselen, bıreu bır närse deptı dep dereu oiǧa şomu: qarajat qai valiutada saqtalǧan nemese ol dūrys investisiialanǧan ba, tek būl ǧana emes, sondai-aq jaŋalyqtardy jıbermesten tyŋdau, teŋge men dollar baǧamyn qadaǧalau, eŋ soŋynda körşınıŋ aitqanyna qatysty valiuta satyp aluǧa jügıru. Mūndai jaittar bızdıŋ ömırımızde kündelıktı kezdesıp keledı. Sondyqtan halyq aksionerlıkke beiımdelu üşın aldymen zaŋdylyqty bıluge talpynǧany jön.
«Negızınde, qor jinap qoiu, aksionerlıkke beiımdelu sızdıŋ bai ne kedei boluyŋyzǧa qaramaidy. Bügıngı zaman aǧymy, uaqyt tynysy qazaq balasyna «qarjy qauıpsızdıgı» degen termindı tereŋırek zertteudı talap etedı. Sız osy tūrǧydan jassyz ba, älde qarttyqtyŋ auylyna dendep endıŋız be, oǧan qaramauyŋyz kerek. Eŋ bastysy, qaltaŋyz qarjydan bos tūrmasyn. Endeşe qor naryǧyna qatysty zaŋdylyqtardy bılu qarjylyq sauatymyzdy aşa tüsedı. Mūny ünemı jadymyzda ūstauǧa aituǧa tiıspız»,-deidı ǧalym Jaŋabai Aldabergenov.
Qarlyǧaş Zaryqqanqyzy,
"Adyrna" ūlttyq portaly
