Qytaidyŋ Uhan qalasynan bastalǧan dert bükıl älemdı şarlap barady. Qytaida atalǧan ındetten 3000-ǧa juyq adam qaitys boldy. Qazır aspanasty elı «būl ındettı toqtattyq» dep otyr. Bıraq aty jaman auru älemnıŋ basqa qūrlyǧyna audy. Bügınde düniejüzınıŋ 180-ge juyq elınde ındet jūqtyrǧandar 372 myŋ adamnan asty. Indetten 101 myŋ adam aiyqty, 16,3 myŋ adam qaitys boldy.
Būl – ǧasyr dertı. Qazır törtkıl dünie şekarasyn japty, bırqatar elder koronavirus jailaǧan qalalarǧa kırıp-şyǧuǧa tyiym saldy. Koronavirus älemdık ekonomikaǧa orasan zor şyǧyn äkeldı. Būdan bız de syrt qala almadyq.
Qazaqstan prezidentı Qasym-Jomart Toqaev elde tötenşe jaǧdai jariialady. Nūr-Sūltan men Almaty qalasynda – karantin. Kırıp-şyǧuǧa jol joq. Elımızde koronavirusty jūqtyrǧandardyŋ sany kün sanap köbeiude. Polisiia men därıgerler erekşe rejimde qyzmet etuge köştı. Törtkıl dünie qazır alaŋdauly. Bıraq būl älemde bırınşı ret bolyp otyrǧan oqiǧa ma?
Adam balasy tarihynda neşe türlı zūlmat oqiǧalarǧa kezıktı. Sarapqa salar bolsaq, ǧasyr dertı araǧa 5-10, keide 50 jyl salyp qaitalanyp otyrady eken. Mūnyŋ sebebı nede? Keibıreuler mūnyŋ syryn basqadan ızdeidı: «Jer şary sany kürt artyp bara jatqan adamzatty bolaşaqta asyrai almaidy. Sondyqtan maqsatty, bıraq jasyryn jūmys ısteitın belgısız toptar osylai ärtürlı infeksiialyq aurulardy bıldırmei törtkıl düniege taratyp otyrady». Bıraq būl boljam şyndyqqa jaqyn ba? Senımsız. «Būl alpauyt elderdıŋ geosaiasi oiyny» degen de aqpar bar. Alaida aqiqaty – adamzat qazır joiqyn qarusyz-aq jazyqsyz qyrylyp jatyr.
Ras, alaŋdaityn närse bar: soŋǧy ǧasyr ömırge ozyq örkeniettı äkelgenımen, adam balasy jazyqsyz qūrbandyqqa şalyndy. Aşarşylyq pen Ekınşı düniejüzılık ekı soǧysty aitpai-aq qoialyq, osyndai jūqpaly ındetten älemde milliondaǧan adam qyryldy. Ǧasyr dertı qoldan jasalyna ma, joq pa, ol basqa äŋgıme. Bıraq adamzat osy uaqytqa deiıngı damu tarihynda on şaqty ındettı basynan ötkızdı.
- Tarihqa köz salsaq, ötken ǧasyrdyŋ 60-jyldarynyŋ ortasynda älemdı jailaǧan ospa ındetı 2 million adamnyŋ ömırın jalmady. Ospa virusyn jūqtyrǧan eŋ soŋǧy adam 1977 jyly öldı.
- Al 1918 jyly älemdı kezgen ispan tūmauynan 30 millionnan astam adam qūrban boldy. Būl syrqatty Europadan Latyn Amerikasy men AQŞ-qa barǧan ispandyq azamat taratqan. Bırneşe aidyŋ ışınde dem jetpei, 20 million adam qaitys bolǧan. İspan tūmauy adamzat tarihyndaǧy eŋ zalaldy jūqpaly dert boldy.
- 1980 jyldary SPİD infeksiialyq dertı ǧalamdyq ındetke ainaldy. Älem boiynşa 25 million adam öldı. Qazır älemdegı 33 million adamda osy jūqpaly aurudyŋ belgılerı bar. Naşaqorlar men qorǧalmaǧan jynystyq qatynas jäne qan tamyrlary arqyly taraityn būl aurudyŋ emı tabylǧan joq.
- Europadan taraǧan holera bezgegı de bügınde jūqpaly virustyŋ bırıne ainaldy. Öndırıstık qaldyqtar men sudyŋ lastanuynan paida bolatyn būl infeksiiadan qūtylu örkenietke jetsek te, älı ülken problema.
- Qūs tūmauy da älemdık qauıptı dert. Onyŋ virusy XX ǧasyrdyŋ basynda İtaliiada anyqtalsa da, ūzaq uaqyt boiy adamǧa qauıpsız delınıp keldı. Qūs tūmauy alǧaş ret 1997 jyly Gonkongta tırkeldı. Onda atalǧan virustyŋ N5N1 türımen 18 adam nauqastanyp, altauy qaitys boldy. 2003 jyly Vetnamda, Kambodjada, Qytaida, İndoneziiada, Laosta, Päkıstanda, Koreiada, Tailandta, Taivan men Japoniiada tarady. 2003 jyldan berı qūs tūmauymen 100 adam syrqattanyp, olardyŋ jartysynan köbı ölgen. 2005 jyldyŋ jetı aiynda älemde qūs tūmauyna şaldyqqan 67 adam tırkeldı, atalǧan dertke negızınen 25 jasqa deiıngı jastar şaldyqty.
- Al ebola virusy alǧaş ret 1976 jyly Sudan elındegı Ebola özenınıŋ boiynda paida boldy. Ol kezde 284 adam auyryp, onyŋ 53 paiyzy qaitys boldy. Virustyŋ ekınşı oşaǧy bırneşe aidan keiın Zair memleketınıŋ Iаmbuku atty eldı mekenınde tarady. Aurudy jūqtyrǧan 318 adamnyŋ 88 paiyzy ömırden öttı. Al Gvineiada 1199 adam auyryp, 739-y qaitys boldy. İspaniiada – 1, Liberiiada – 2069, Nigeriiada – 8, Senegalda – 1, AQŞ-ta – 1, Serra-Leonede 623 adam qaitys boldy.
- Zika virusy alǧaş ret 1947 jyly Uganda memleketınıŋ Zika ormanyndaǧy masa men maimyldan adamdarǧa jūqqan. Söitıp, ındet
Latyn Amerikasyna taraǧan. 2015 jyly zika bezgegımen Braziliiada 1,5 million adam auyrǧan. Būl keiın Europa qūrlyǧyna jetıp,
Portugaliia, İtaliia, İspaniia jäne Fransiiada da virus tabylǧan. Būl jūqpaly auru Braziliiaǧa ıssaparmen baryp kelgen adamnan jūqqan.
Älemnıŋ 23 elınde kezdesken zika virusy äsırese 2015 jyldary Oŋtüstık Amerika aumaǧyna köp zalal keltırdı.
- Şoşqa tūmauy da soŋǧy bes-alty jylda adamzatty qatty alaŋdatty. 2014 jyly Meksikada şoşqa tūmauynan 421 adam qaitys bolyp, 3,7 myŋ adam atalǧan virusty jūqtyrdy. TMD aumaǧynda eŋ zardap şekken el Gruziia boldy. Mūnda virustan 15 adam köz jūmdy. Gruziiamen qatar ornalasqan bırqatar elder sol kezde bıraz uaqytqa deiın şekarasyn japty.
2016 jyl şoşqa tūmauy elımızdı de äbıgerge salǧany belgılı. Bırqatar aimaqtarda şoşqa tūmauyn jūqtyrǧan derek tırkeldı. Bıraq därıgerlerdıŋ qataŋ qadaǧalauynyŋ nätijesınde olar jūqpaly aurudan aiyqty.
- Būrynǧydai bolmasa da, qūrt auruy da qazır qauıptı jūqpaly derttıŋ bırıne jatady. Bügınde älemde tuberkulezden jylyna 2 millionnan astam adam qaitys bolady. Adam balasy būl dertten tolyq qūtylmasa da, qazır onyŋ aldyn aludyŋ jolyn ızdestırude. Qūrt auruy, negızınen, immunitettıŋ naşarlauynan, dūrys tamaqtanbaudan jäne kedeişılıkten paida bolatyny jasyryn emes. Bıraq bır aqiqaty – örkeniet damyǧan saiyn adam balasyna qūpiia ärı tüsınıksız türde kenetten keletın osyndai jūqpaly virusqa kez kelgen memleket qorǧan bola almai otyr.
Mıne, älemnıŋ damu tarihyna köz salar bolsaq, adamzat kenetten keletın ındetke araǧa jyldar salyp jiı ūşyrap otyrady. Qalai aitqanda da, tosyn zobalaŋ zalalsyz bolmaidy. Qazır älem saqtyq şaralaryna köştı. Koronavirus körşı Qytai elınen şyqsa da, elımızge Europa qūrlyǧy arqyly jettı. Qazırgı basty mındet – barynşa saqtyq şaralaryn jasau. Sonda ǧana bız älemdı äbıgerge salǧan ındetten qūtyla alamyz. Eŋ ökınıştısı, adam balasy būrynǧy zalaldy oqiǧalardan älı sabaq almai keledı.
Alaŋdatatyny da osy.
Batyr JASŪLAN,
"Jas Alaş"
