Koronavirus bärıne belgısız jäne qauıptı jau bolyp qala bermek. Qazırgı daǧdarys jaǧdaiynda, eger kımde-kım «myqty» jäne «älsız» degen status üşın talassa, ülken jetıstıkke jetuı ekıtalai. Osy qiyn-qystau uaqytta adamzat öz ömırı üşın qatal da qymbat baǧany töleude, ol üşın bolaşaqta "bıreuler" tarihi jauapkerşılıkke tartylady.
1 säuırde OPEK + mūnai öndırudı azaitu turaly kelısımdı toqtatty. Jai ǧana toqtamai älemdık naryqtaǧy mūnai baǧasy üşın barlyq jaǧymsyz rekordtardy joiǧan jaǧdaida toqtady. Prosestı baqylaudy joǧaltty. Onyŋ naqty dälelderı joq, tek auyzekı äŋgımeler ǧana aityluda, olardyŋ ärqaisysyn aşyp, taldauǧa tura keledı, onyŋ özı qazır aşyqtyqtyŋ joqtyǧynan qiyn boluda.
Resei Energetika Ministrlıgınıŋ basşysy Aleksandr Novak mūnai soǧysynyŋ kezınde eşkım mūnaiǧa sūranystyŋ būryn-soŋdy bolmaǧan tömendeuıne äkeletın pandemiia kütpegenın aitty. Novaktyŋ aituynşa, «OPEK + aliansyndaǧy öndırıstıŋ kütıletın tömendeuınen on ese köp» jäne «baǧanyŋ tömendeuıne äser etken negızgı faktor bükıl älemde koronavirustyŋ taraluy jäne ükımetterdıŋ ekonomikalyq belsendılıktı şekteu boiynşa būryn-soŋdy bolmaǧan şaralarymen bailanysty».
Būdan şyǧatyn qorytyndy: pandemiiamen küres bırınşı kezektegı mäsele jäne adamzattyŋ osy şaiqastaǧy jeŋısı ǧana mūnai naryǧyndaǧy jäne bükıl älemdık ekonomikadaǧy jaǧdaidy özgerte alady. Iаǧni, «mūnai soǧysy» dep at qoiyp, aidar taqqan memlekettık müddeler, sondai-aq olarmen bırge jüretın syrtqy faktorlar men jaǧdailar basqa mındettermen almastyryla bastady. Negızgı qaterdı joiu üşın özara ärekettesudıŋ tiımdı qūraldary men tetıkterın ızdeu qajet edı. Mūndai şaralarǧa eşkım daiyn bolmady.
AQŞ prezidentı Donald Tramp «däl osy sätte» «mūnai soǧysyna» aralasatynyn jäne Resei men Saud Arabiiasyna jaǧdaidy özgertu üşın qysym jasai alatynyn mälımdegende, Vaşington tek aralasyp qana qoimai, oqiǧalardyŋ barysyn baqylap otyratyn siiaqty boldy. Osyǧan bailanysty amerikandyq The Wall Street Journal basylymy Tramp Er-Riiadty Reseige qarsy «ekınşı soqqy» daiyndap, «mūnai soǧysyna» baruǧa itermelegen nūsqasyn alǧa tartty.
Bırınşısı Nord Stream 2 gaz qūbyryna qatysty sanksiialar türınde öttı. Ekınşısı: mūnai öndırısı turaly oiyn. Mūnai kırısı Resei memlekettık biudjetınıŋ 40% qamtamasyz etetındıgın eskere otyryp, Putin rejimınıŋ tūraqtylyǧyna tıkelei qauıp töndıredı. Sonymen bırge, The Wall Street Journal Aq üi taqtatas öndırısın qūrban etuge taktikalyq maqsatta daiyn ekenın aitady. Berlinnıŋ ǧylym jäne saiasat qorynyŋ (SWP) sarapşysy Iаnis Kluge «taqtatas öndırısı toqtamaidy, öndırıs qajettı jaǧdailarmen qamtamasyz etıledı ». Ol sondai aq Reseimen ūzaq merzımdı geosaiasi müddeles «Venesuela men İrandy qūrban etuge» şaqyrdy.
Mūndai paiymdaudyŋ qisyny Saud Arabiiasynyŋ kartochkasy oinatylyp, Er-Riiadtyŋ yqtimal soqqyǧa ūşyraǧanyn bıldıredı. Mūnai naryqtaryndaǧy tūraqtandyru turaly Saudiialyqtar men Mäskeumen telefon arqyly söilesken Tramp boldy. Al Aq üide amerikandyq mūnai salasynyŋ basşylarymen bolǧan kezdesude ol jaqynda Resei men Saud Arabiiasynyŋ basşylarymen söileskenın jäne ekı el bırneşe kün ışınde kelısımşartqa qol jetkızuge bolatyndyǧyn, būl öndırıstı azaityp, qymbattauyna yqpal etetının aitty. Alaida, amerikandyq sarapşylar nazar audardǧan jait jaqynda mūnai baǧasynyŋ qysqa merzımdı ösuı ekı faktormen bailanysty boldy: Tramptyŋ mälımdemesı jäne Qytai özınıŋ strategiialyq qorlary üşın şikı mūnaidy satyp aludy tezdetıp jıberdı. Būl kezde, sarapşylardyŋ aituynşa, «resessiia amerikandyq ekonomikany basyp ozdy» jäne pandemiia jüzdegen myŋ adamnyŋ ömırın aluy onyŋ qanşa uaqytqa sozylatynyna bailanysty bolady.
Qazırgı jaǧdaidyŋ bıregeilıgı mynada: Tramptyŋ AQŞ-Resei-Saud Arabiiasy üştıgın qūru nemese OPEK + -tıŋ mūnai sektoryndaǧy qyzmetın qalpyna keltıru turaly ideiasy jüzege asyrylsa da, mūnai öndırısın azaitu jäne älemdegı naryqtyq jaǧdaidy qalypqa keltıru turaly kelısımge qol jetkızuge bıraz uaqyt ketedı. Sondyqtan saiasatkerlerdıŋ energetikalyq naryqty tūraqtandyru maqsatynda talqylauǧa jäne yntymaqtastyqqa daiyn ekendıgı turaly mälımdemelerı qarapaiym saiasi saiasattan bölek şyǧuda. Eşbır memlekette qiyn jaǧdaidan şyǧudyŋ naqty jospary joq. Qarama-qaişylyq tudyrmaityn närse : kün saiyn jäne ai saiyn qūldyrau ūlttyq ekonomikanyŋ jäne jalpy älemdık ekonomikanyŋ kölemın azaitady jäne soǧan bailanysty , jūmyssyzdyqty, depressiiany jäne suisidtı küşeitedı. Fraiburg medisinalyq universitetınıŋ professory Gerd Antestıŋ aituynşa, «bügınde bärı därıgerler jaily jazuda. Saiasatkerler men ekonomister turaly emes». Olardyŋ aituynşa karantin ekı aptaǧa sozylmaidy, jazǧa deiın, jyl soŋyna deiın nemese ekı-üş jylǧa deiın boluy mümkın deidı.
Koronavirus belgısız jäne bärıne qauıptı jau bolyp qala beredı. Onymen soǧys mūnai ken oryndarynda jürıp jatqan joq. Bügıngı künı Novaktyŋ osy baǧyttaǧy kez-kelgen kelıssözderdıŋ paidasyzdyǧyn bıldıretını jaily mälımdemesı kezdeisoq emes. Al Saud Arabiiasy kelısımge qatysuşy elderdı mūnai öndırısın azaituǧa şaqyryp, «mūnai naryqtaryndaǧy qajettı tepe-teŋdıktı qalpyna keltıretın ädıl kelısımge jedel qol jetkızuge» şaqyrdy. Ras, Er-Riiad būl şeşımdı «Tramptyŋ jäne AQŞ-taǧy dostarynyŋ ötınışıne qūrmetpen qarau» retınde ūsynyp otyr. Mūndai jaǧdaida barlyq elder bırıgıp äreket etuı kerek, öitkenı qazırgı daǧdarys jaǧdaiynda mūnaidyŋ tömen baǧasy basty mäsele emes jäne būl salada ülken jetıstıkterge jetu üşın jalǧyz memleketke ekıtalai. Qazırgı qiyn-qystau uaqytta adamzat öz ömırı üşın qatal da qymbat baǧany töleude, ol üşın bolaşaqta "bıreuler" tarihi jauapkerşılıkke tartylady.
Stanislav Tarasov,"SA"
Daiyndaǧan Oŋǧar Qabden
