Körnektı jazuşy, kompozitor, öner zertteuşı Ilia Jaqanovtyŋ «Aqqu änı» kıtabyndaǧy (Aqtöbe: «A-Poligrafiia» JŞS – 2008 j.) «Üşqara» esse-rekviemın qyzyǧa oqyp şyqtym. Äigılı aqyn-kompozitor Mädi Bäpiūly jönınde baiandalǧan oqiǧalardyŋ bırınde menıŋ atalaryma tıkelei qatysty tūsy bar eken. Basty keiıpkerdıŋ auzynan şyqqan sözderdı eş özgerıssız keltıreiın.
«… Asan ruynyŋ ışınde Esmaǧambet degen kısı bolǧan. Onyŋ ülken ūly Hasennıŋ Bibıgül, Uäzipa degen qyzdary bar eken. Bibıgüldı Äbjannyŋ Müsılımı alady. Bır jyldan keiın ülbıregen Bibıgül dünie salady. Müsılım baldyzy Uäzipaǧa üilenedı. Bır jyl ötken soŋ Müsılımnıŋ özı qaitys bolady. Müsılımnıŋ jylyn bergennen keiın onyŋ esuastau ınısı Mäjın «Uäzipany alam» dep şataq şyǧarady. Uäzipa ne ısterın bılmei zar ilep, basyn tauǧa da, tasqa da ūrady. Qaiyn atasy Äbjan qatal, qyŋyr kısı eken. «Uäzipany Mäjınge alyp berem» dep, ol sıresedı. Qyzdyŋ öz äkesı Hasen, ülken äkesı Esmaǧambetter keledı, bäiek bop. Ekı jaq kelıspeidı. Ketısedı. Aşynǧan Esmaǧambet Äbjan auylyn şabady.
Äbjan Qaqabaiǧa baryp şaǧym aitady. Qaqabai: «qyzdy berme» deidı. Qyz äkesı Hasen bar jaidy Mädige aian etedı. Mädi Uäzipany qūtqaruǧa bekınedı.
Äbjan Uäzipany qūldyqqa salyp, jäbırlep ūstaidy. Esmaǧambet qysyp bara jatqan soŋ, ol Uäzipany Aiǧyrjal bolysy Seiıtqazynyŋ Nūrtazasyna alyp qaşady.
Tap sol jerde Taldy özenınıŋ boiynda Mädiler jas börıdei dürkıregen jıgıtterımen quyp jetıp, Uäzipany bosatyp alady.
Mūnyŋ arty, ärine, ülken dau. Dauda bilıktı Jaisaŋ qajy aitady. Qaqabai Äbjandy qorǧamaqşy bolady, bıraq äbden betı aşylyp, jauyǧyp alǧan Mädi de jūlqynyp şyǧyp, sözge aralasyp, Qaqabaiǧa ses bıldıredı. Qaqabai Mädige osy joly «Qap, bälem, kögergen kökbet, körsetermın köreşektı» deidı. Būl – 1910 jyldar bolsa kerek...».
Aldymen, Ilia aǧamnyŋ «Üşqarasynda» jobalap aitylǧan merzımdı naqtylaiyn, oqiǧa 1919 jyly oryn alǧan. Būl kezde Qaqabai (1835-1917) da, dauda bilık aitty delınetın Jaisaq qajy (1854-1917) da (Jaisaŋ qajy dep jaŋsaq jazylǧan) ömırde joq. Tıptı Äbjan da dünieden köşken, onyŋ bäibışesı Aibala da qaitys bolǧan. Oqyrmandarǧa tüsınıktı boluy üşın äŋgımenı şejıreden bastap tarqataiyn.
Arǧyn taipasynyŋ qarakesek ruyna jatatyn bızdıŋ atalarymyz ertede Bauyr Boşan elı atanyp Edırei bolysynyŋ aumaǧynda (qazırgı Qaraǧandy oblysy Qarqaraly audanynda) otyrǧan. Jetınşı atam Asan – Keldıbek biden tuǧan alty aǧaiyndy Qaz dauysty Qazybek bidıŋ ınısı bolady.
Şejıre aŋyzdarynda babamyz ärı jaujürek, ärı aŋqau adamnyŋ keipınde sipattalǧan. Jaugerşılık zamanynda alystan körıngen şaŋdy jaudyŋ qarasy dep oilap, sol jaqqa tūra şauypty. Quyp jetse, jau degenı qūiyn bolyp şyǧypty. Sodan bylai el auzynda «Qūiyn quǧan Asan» atanypty. Ūrpaqtary negızınen serı mınezdı jäne töbeles dese janyp tüsetın qyzu qandy bolyp keledı.
Asannan – Aqkısı, Tastemır, Esırgep tuǧan. Joǧaryda aty atalǧan Esmaǧambet – Aqkısınıŋ ūrpaǧy bolsa, Äbjan – menıŋ arǧy atam, Tastemırdıŋ ūrpaǧy.
Äbjan Toqaūly Baianauyldaǧy Süiındık-Qarjas ruynyŋ Jädıger atasyna jatatyn Myŋbai degen adamnyŋ Aibala (1840-1919) esımdı qyzyna üilengen. Myŋbai – akademik Qanyş İmantaiūlynyŋ atasy Sätbaimen atalas aǧaiyn.
Äbjan men Aibaladan Äli (1862-1932), Müsılım (1866-1918), Qani (1876-1933), Jämi (188?-1920) atty tört ūl jäne tört qyz tuǧan. Müsılım oqiǧada baiandalǧandai Esmaǧambettıŋ Qasenınıŋ (Hasen delınıp jaŋsaq jazylǧan) Bibıgül esımdı qyzyna üilengen. Olardan Yrjas (1905-1932) atty ūl tuǧan. Bibıgül qaitys bolǧan soŋ ämeŋgerlık saltymen baldyzy Özipany (bızdıŋ aqsaqaldar osylai ataidy) alǧan. Müsılımnıŋ özı 1918 jyly dünieden ötıptı. Kelesı jyly marqūmnyŋ asy berılgen soŋ «Erden ketse de, elden ketpeidı» degen būrynǧynyŋ sözıne süiengen Tastemırden tuǧan Qystau äuletınıŋ ülkenderı Özipany Müsılımnıŋ kışı ınısı Jämige (jariialanymda Mäjın delınıp qate berılgen) qosudy ūiǧarady. Bıraq Özipa özınen jasy kışı jäne auruşaŋ Jämidı köŋılı qalamai, basqa qainysy Qaniǧa tūrmysqa şyqqysy keletının aitqan. Atamyz būl kezde qosaǧy Käsıpten (1888-1938) bırneşe perzent körıptı. Onyŋ üstıne äjemız «Attydan jaiau jürıp kek alǧan» äigılı aqyn-kompozitor Jaiau Mūsanyŋ qyzy bolsa, üstınen toqal aldyruşy ma edı?..
Osy tūsta bır qyzyq jaitty aita keteiın. Äjemız Käsıp 1905 jyly Edıreidegı Äbjan auylyna kelın bolyp tüsken künı bızdıŋ atalarymyz bır-bırıne «ändı sen basta», «joq, özıŋ basta» dep, oiyn-toidyŋ bastaluyn sözbūidaǧa salyp otyrǧan ǧoi. Sol sätte şymyldyq ışındegı jas kelın äkesı Jaiau Mūsanyŋ «Baianauyl» änın şyrqap jıberıp, atalarymyzdy qatty ūialtqan eken...
Al Käsıptıŋ jas jeŋgesı Özipa bolsa, Qanidan ümıt üze almai, Jämige tigısı kelmei, ärı-särı küide jürgen. Aqyry, oida-joqta özınde köŋılı baryn bıldırgen Ertıs jiegındegı Aiǧyrjal bolysynyŋ bır jıgıtımen qaşyp ketıptı. (Būl jıgıt joǧaryda aitylǧan Seiıtqazynyŋ Nūrtazasy ma, älde sonyŋ auylynan ba, naqtysyn aita almaimyn). Sodan jesır dauy tuyndap, Qystau äuletınıŋ soiylsoǧarlary älgı jıgıttıŋ auylynyŋ jylqysyn barymtalap äkelgen. Köp uaqyt ötpei ol jaqtyŋ adamdarynyŋ özderı Özipany erıksız Äbjan auylyna alyp kelıp, jylqylaryn aidap qaitypty.
Mıne, osy şaqtan bastap ata-äjelerımız Özipaǧa qatty qorlyq körsetken körınedı. Betıne küie jaǧyp, atqa terıs qaratyp mıngızıp köpşılıkke körsetken, «qarabet», «jüzıqara» dep ǧaibattap tabalaǧan! Būl jaitty estıgen tuystarynyŋ bır toby Äbjan auylyna tūtqiyldan tiısıptı. Ile qamsyz jürgen er-azamattardy soqqyǧa jyǧyp, Özipany alyp ketken. Äkemız Baqtan Qaniūly (1909-1995): «Ol kezde 10 jasar balamyz ǧoi, qoryqqannan üidıŋ töbesıne şyǧyp alyp qarap tūrdyq» – deitın.
Sodan ne kerek, Tastemırdıŋ ūly Qystaudan tuǧan Köşık, Qarpyq, Janaq, Toqa, Tınälı, Abbastyŋ äuletı jiylyp, mäselenı Qos töbenıŋ bauyrynda bılektıŋ küşımen şeşuge uaǧdalasypty da, Esmaǧambetke habar jıbergen. Ol da qaimyqpai küş synasuǧa baratynyn aitypty.
Qos töbe – Pavlodar oblysy Mai audanynyŋ Aqşiman auyly men būdan būrynyraq Qaraǧandy oblysynyŋ Egındıbūlaq audanyna qaraǧan Airyq auyly arasyndaǧy töbe. Sonyŋ etegındegı jazyqta ertede alaman bäigeler ötkızılgen.
Bızdıŋ atalarymyz belgılengen uaqyttan bır kün būryn Üşqaranyŋ tübındegı Mädidıŋ Sary apany basyna jinalypty. Tu bie soiyp et jep, qymyz ışıp, töbeleske kädımgıdei daiyndalǧan. Mınerge aty joq aǧaiyndardyŋ bır-ekeuı qūryqtaryn süiretıp Edıreiden 25 şaqyrym jerdegı Üşqaraǧa jaiau jetıptı.
Qos töbenıŋ tübındegı ūrysqa ekı jaqtan jüz şamaly äldı jıgıtter qatysqan. Solardyŋ bırı atalas aǧaiynymyz Qabykei Beisenqūlūly (1902-1990) aqsaqal sözın «Özipa soǧysynda...» dep bastap alyp, oqiǧanyŋ ūŋǧyl-şūŋǧylyna deiın maiyn tamyza äŋgımeleuşı edı. Atamyzdyŋ aituyna qaraǧanda, Mädi jäne Qystau äuletınıŋ ülkenderı: auyldyŋ biı Qydyrbek Abbasūly (1849-1930), auylnaiy Qani Äbjanūly, taǧy basqalar töbe üstınde ūrysty baqylap tūrǧan.
«Özipa soǧysynda» bıreudıŋ basy jarylǧan, bıreudıŋ qoly synǧan. Bıraq äbden kürdelenıp tüiındelıp qalǧan mäsele şeşılmegen. Aqyry, Semeiden arnaiy kelgen sot ekı jaqtyŋ aqsaqaldarynyŋ basyn qosyp, bätuaǧa keltırıptı.
Qabykei atamyz – Mädidıŋ ekınşı äielı Dinanyŋ tuǧan bauyry. Osy sebeptı jäne auyly Üşqaranyŋ tübınde, Mädidıŋ auylymen körşı otyrǧandyqtan Mädi babamyz jaiynda bıletını köp edı. Atamyzdyŋ bäibışesı Tiyştuǧan äjemız de körgenı men köŋılıne tüigenı mol zerdelı kısı bolatyn.
Beisenqūldyŋ qyzy Dinany alǧan Mädi – Qystau äuletıne küieu. Eger öz qaiynjūrtyna büiregı būrmasa, qarsy şabuy neǧaibıl, şyntuaityn aitqanda, bostekı söz.
Dina äjemızdı 1967 jyldar şamasynda Qabykei atamyzdyŋ üiıne kelgenınde körgenmın. Aqqūba jüzınen jas kezınde öte körıktı adam bolǧany baiqalyp tūrdy. Mädi babamyz ūstaǧan Qūran Kärım kıtabyn osy bauyryna bergen. Qasiettı mūra keiın Būqar jyrau atyndaǧy ädebiet jäne öner muzeiınıŋ qoryna ötkızılgen, qazır sonda saqtauly.
Mädi opat bolǧan soŋ ekı äielıne Qaqabaidyŋ ekı ūly ämeŋgerlık saltymen üilengen. Atap aitqanda, bäibışesı Qazidy Aiǧoja (188?-1937), kışı äielı Dinany Raqymbek (1902-19??) alǧan.
Bır ättegene-aiy, atalǧan jariialanymda Dina äjemızdıŋ ruy Ormanşy-Külık delınıp, özı jetım qyz keipınde surettelgen. Taǧy bır ökınıştısı, 1919 jyly Mädi men ömırde joq Qaqabaidyŋ bır-bırıne jūlqynyp ses körsetu oqiǧasyna oqyrmandardyŋ keibırı senıp qaluy mümkın. Sonyŋ saldarynan, aǧaiyndylardyŋ öştesuıne Asannyŋ ekı ūlynyŋ ūrpaqtary arasyndaǧy jesır dauy sebep bolypty dep oilauy yqtimal. Şyndyǧynda, Mädi men Qaqabaidyŋ arasyndaǧy dau-damaidyŋ özge mäselelerge bailanysty 1905 jyly bastalǧany mūraǧattyq qūjattarda körsetılgen.
Kezınde ülkenderımızden estıgen äŋgımenı qaǧaz betıne tüsırgenmın. Bıraq bertın kele Asan babamyzdyŋ ekı ūly Aqkısı men Tastemır ūrpaqtary arasyndaǧy qaqtyǧys önegelı ıs emes qoi, mūny keiıngı buynnyŋ bılmegenı jön dep oiladym da, jazǧandarymdy joiyp jıberdım. Däl sol oqiǧa keiın baspasöz betınde basqaşa sipatta körınıs beredı dep oilamappyn. Endı jadymdy jaŋǧyrtyp, eskı äŋgımenı esıme tüsırıp otyrǧan jaiym bar.
Mädi babamyzǧa qatysty osy oqiǧanyŋ baiany özım syrtynan asa qūrmetteitın Ilia aǧamnyŋ nazaryna ılınse eken deimın. Eger Ilekeŋ būl jazbammen tanyssa «Üşqara» esse-rekviemınıŋ bıreulerdıŋ aituymen jaŋsaq jazylǧan tūsyn qaita qaraitynyna bek senımdımın.
Arman QANİ,
aqyn, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı,
Halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ laureaty.
Pavlodar qalasy.
