- ŪLYTTYŊ RUHANİ KELBETI
Biz käzirgi jazu ülgimizdi qazaqşa degenmen kirilşe taŋbanyŋ aurasynan şyǧa almai, sanamyzdyŋ bir şetinde ögeisinip tūramyz. Latyn alfavitin qoldansaq ta jazuymyz ana tilinde bolǧanmen ärip keskini özgeniki ekeni bizge taŋba tabiǧatyna dendep üŋilip, iŋkär sezimimiz ben qūştar köŋilimizdi tolqytpaidy. Onyŋ sebebi belgili, tübi bizge eş qatysy joqtyǧyn tüisingendikten sözdi beineleitin sureti turaly oilau miymyzǧa müldem kirip-şyqpaidy. Sosyn, älipbidiŋ syrtqy pişini men işki mazmūn astarynda säikestik, tūtastyq bolatynyn ūmytyp, tek dybys maǧynasyn belgileu üşin alynatyn jiyntyq şartty belgi retinde ǧana qabyldaimyz. Al, eger töltuma runika jazuymyzdy qoǧamdyq ömirdiŋ barlyq salasynda qatynas qūralyna ainaldyrsaq, ärbir dybysty jeke-dara älipteitin taŋbanyŋ tūrqyna qarap biologiialyq söileu tili men grafikalyq nūsqasynyŋ baǧzy törük dünietanymyn tereŋirek igeruge mümkindik özinen-özi tuar edi. Eŋ bastysy tabiǧi til men onyŋ uäjdelgen syzbasy arasyndaǧy myzǧymas ündestiktiŋ zaŋdylyǧy köşpeliler äleminen, ata-babamyzdyŋ bizge beimälim qadym zamandaǧy qūpiia syr-sipatynan mälimet aluǧa itermeleitin işki qyzyǧuşylyq instinkti oiatady. Baiyrǧy törük runikasynyŋ grafikalyq konstruksiiasynan habary joq lingvistiŋ qazaq tiline bailanysty zertteulerde öreskel qatege ūrynyp, sözdiŋ qarapaiym etimologiiasyn anyqtauda adasatyny sondyqtan. Ejelgi törük runa jazuynyŋ jetilgendigi sondai, jaryq dünieni tarynyŋ qauyzyna syiǧyzǧandai geometriialyq konfigurasiiasy, dizaindyq körkemdigi, simmetriialyq ölşemi, dybystyq, grafikalyq üilesimi erekşe jüieli konsepsiiaǧa qūrylǧan. Teŋriniŋ syiǧa tartqan jazuy – oilau qabiletin şynyqtyryp, şyŋdaityn, izgilik pen danalyqqa baulityn, taǧlymy aiyryqşa taŋbatanu ilimine negizdelgen. Osy ideologiianyŋ talaptary boiynşa törük ūlysynyŋ ortaq müddesi üşin jaqsysy men jaisaŋdary düiim eldiŋ aldynda özderiniŋ aqyl-parasaty men qabilet öresiniŋ deŋgeiin ädil synnan ötkizip, soǧan laiyq qoǧamdaǧy orny men qyzmetin aiqyndaityn ru-taipalyq, etnikalyq taŋba belgilerge [ordenderge] ielik etken. Jä.., odan beri dala tösinde talai-talai dübirge toly uaqiǧalar ötip, qily-qily qaǧandyq almasyp, san märte memlekettik qūrylystyŋ sapalyq pişini men jüiesi özgerip, bilik tizgini auysty. Otanǧa töngen qauip-qaterde, näubet pen zūlmattarda şeiit ketken, «qorǧan bolam» dep qūrbandyqqa şalynǧan, naqaq jalamen jer-kökke siǧyzbai, quǧyn-sürginge ūşyraǧan alty alaştyŋ ardaqtaǧan nebir eŋiregen erjürek, dauylpaz ūldary men ziialy perzentteriniŋ qany men teri tögildi. San ǧasyrlarǧa sozylǧan qalyptasqan tarihi jaǧdai babatörüktiŋ dini senimi men töltuma jazuynan aiyrdy, sonymen birge ruhani jady öşu men dästür jalǧastyǧynyŋ tini üzilip, saiasi tūtastyǧyna syzat tüsti. Bügingi törüktanu ǧylymynda ejelgi runika jazuyndaǧy eskertkişterden göri orta ǧasyrdaǧy mūranyŋ mänin joǧary qoiu tendensiiasy – arǧy tüp tamyrymyzdan qiylyp, edäuir ajyrap qalǧan tanym biligimizdiŋ öte taiazdyǧy. Amal ne, būl ūlyttyŋ asylyn baǧalaudyŋ baǧyna bitken tektiligi – märttik minez-qūlqyn dūrys ūstai almauynyŋ tigizgen saldary. Kez kelgen oidy obrazǧa ainaldyryp, qasieti, sapasy, sipaty syndy belgilerin ūǧyndyryp, köŋil saraiyna bar bolmys-boiauy, külli näzik iirimderimen qondyratyn – söz, al, sol tiri söz lämin kodifikasiialau grafikalyq suretpen aişyqtalady. Ökiniştisi, sol töltuma jazu taŋbalarynan törük ataulynyŋ dualap qoiǧandai bezinui – ǧasyrlar boiy jūǧysty bolǧan jat jūrttyq ideologiianyŋ dertinen äli qūlantaza arylmaǧandyǧynyŋ nyşany. «Qūdaidyŋ bergenin şaitan qyzǧanady», – deu de gäp bar. Öitkeni jazu ataulynyŋ işinde «Kök Teŋriniŋ tūrpatyn tiri pendeniŋ köz aldyna elestete alatyn taŋba mümkindiginiŋ tylsym jūmbaǧy» (T.Dosanov. Ob oşibkah v perevode pamiatnika Kul-teginu. «Megapolis», N24(134), 19 iiunia 2003) – ejelgi törük runikasynyŋ qanşalyqty qūdiretti ekendigin däleldep tūr emes pe?! Demek, būl «Teŋriniŋ adamzatqa bergen birinşi jazu ülgisi bolarǧa kerek» degen qisyndy joqqa şyǧarmaidy. «…Jer üstinde joq Irilik netken! Jazularyn – Qara tastarǧa Siŋirip ketken…» (Temirhan Medetbek. Kök türikter saryny. A., 2002, 242-b.) – degen öleŋ örimi babalarymyzdyŋ ǧajaiyp jasampazdyq öneriniŋ naǧyz käsibi şeberlik maşyǧyn döp basyp, köŋil pernemizdiŋ siqyr qylyn eriksiz şertkizedi. Äsili, keŋistik pen uaqyt aralyǧyndaǧy oqiǧa men qūbylystyŋ män-jaiynan tolymdy aqparattandyru maqsatynda, qūndy derektiŋ iz-tüzsiz joǧalyp ketuinen saqtanyp, tas, qyş, süiek, aǧaş, asyl metal, teri, qaǧaz betine tüsirip alu – baǧzydan jetken transformatorlyq ädis. Sol arqyly salystyrmaly türde til bailyǧyn, sözdik qoryn şamalap, oi qūnarynyŋ quatyn topşylauǧa äbden bolady. Tilimizdegi oi – 1.aqyl, es; 2.bir närsege oimyştap taŋbalau, bederleu degen köp maǧynaly ataudan oiu tuǧan. Iаǧni, oi men oiu ūǧymynyŋ iştei funksionaldyq qyzmeti men semantikalyq maǧynasynda sabaqtastyq bar. Köşpeli qazaqtyŋ tūrmysyndaǧy sakraldyq mänge ie qūthanasy – kiiz üige äsemdik körik beretin oiu-örnektermen bezendirilgen basqūr, jel bau, aiaq bau, kilem, alaşa siiaqty tūtynatyn būiymdaryna toqylǧan runikalyq naqyş ädemi äşekeilenip, körgen jannyŋ estetikalyq talǧamyn, sūlulyqqa qūştarlyq tanymyn tärbielep, qiialyn ūştaityn, ūlyttyq ideiany boiǧa şym-şymdap darytatyn stilizasiiaǧa tüsken jazudyŋ bir parasy. Ejelgi törük runika jazuynyŋ bir erekşeligi – grafikalyq keskininiŋ ornalasu qalpyn özgertse, ierogliftiŋ maǧynalyq mazmūny da qosa özgeredi. Mysaly: vertikal küiinde, tike tūrǧanda [B], eger jantaiǧan, iaki gorizontaldy qalypta [M] äriptik maǧynasyn bildiredi. Nemese , [K] taŋbasy söz işinde däl osy qaiqiǧan keipin saqtap qoldanylady, aitalyq, pişin bitimi özgergen türlerde jūmsalsa, äriptiŋ özine tän bildiretin dybystyq maǧynasyn joiady. TMD aumaǧynda, būrynǧy keŋes odaǧy qūramyna engen respublikalar arasynda Qazaqstannyŋ ekonomikalyq ilgeri ozǧan az-maz artyqşylyǧy bolsa, ol ata-babanyŋ miras qyp qaldyrǧan ūlan-ǧaiyr jer qoinauyndaǧy qazba bailyq şikizat önimderin şeteldik kompaniialarǧa igertuge berip, onan tüsetin paidanyŋ bolmaşy paiyzynyŋ nätijesinde qol jetip otyr. Bälkim, danagöi abyzdardyŋ «Jaqsy äke jaman balaǧa qyryq jyl azyq» degen sözi osyndaidan qalǧan. Al, sol ūlyttyŋ uyzdanyp, emip aiaqtanǧan ruhani qoregi – ejelgi jazu mädenietine körsetken qūrmetimiz şamaly. Elimizdiŋ bas qalasy Astana men Almaty köşelerindegi syŋsyǧan aǧylşyn, orys, qytai, t.t. jazu ülgileriniŋ arasynan qazaqtyŋ töltuma runikasymen türlengen jazuyna oryn timeui neni bildiredi!? Demek, babalar äruaǧyna şynaiy qūrmettiŋ joqtyǧyn közge şūqyp körsetedi. Būl saiasi täuelsizdigin aldy degeni bolmasa, Qazaqstanda mereii üstem aǧylşyn, orys, qytai, t.t. alyptardyŋ üreiinen öz ruhaniiatyn jarnamalauǧa jasqanatyn jelbaǧarlyq, kembaǧaldyq psihologiialyq ahualmen, meşeu qalǧan mäŋgürttik sananyŋ seŋi būzyla qoimaǧandyǧynyŋ aiǧaǧy. Qazaq törük runika jazuyn şyn peiilimen tanyp, qūndylyǧy retinde igeruge pätualy şeşuşi qadam jasamai ūlyttyq ruhtyŋ saltanat qūryp, özgege jipsiz bailauly oi-sana täuelsizdigi men memlekettik til märtebesine ana tiliniŋ jetui ekitalai. Osy arada tarihymyzǧa asa qajetti ejelgi däuirdegi ūlystyq oilau jüiemizdiŋ kepili töltuma jauharlarymyzdy ǧylymi kemel paidalana bilu läzim. Būǧan baǧzy mädenietimizdiŋ kuäsi tas bitikter men qyş tablisalardaǧy, teri men süiekke, asyl metal men aǧaşqa bädizdelgen taŋbalar men jazbalardy, birinşiden, baryn müldem qūryp ketuden qorǧap, bir ortalyqqa jinau, bibliografiialyq körsetkişin tüzu, ekinşiden, ǧylymi öŋdep, ainalysqa tüsirudi maqsatty türde is jüzine asyru, ärine ol üşin arnaiy mamandardy tärbieleuge keşendi daiyndyq jūmystarynyŋ baǧdarlamasyn jasau kezek küttirmeitin memlekettik maŋyzdy şara. Äzirge qūzyrly lauazym ieleri mädeni mūrany nasihattaudy jeleu etip, halyq aldynda arzan bedel jinau üşin köz aldarqatyp, daǧdyly ūrandatqan, jalaulatqan, daŋǧaza nauqanǧa ainaldyrudyŋ şeŋber auqymynan şyǧa almai jür. Zady, būlai bos qarmanǧannan myŋ qūbylyp, äleumetti mezi etken alfavit küitabaǧynyŋ betin birjolata audaryp salatyn kez jetti. Bizdiŋ paiymdauymyzşa, HHI ǧasyrdaǧy ǧylymi-tehnologiialyq örkendeudiŋ joiqyn tasqyny iısi törük halqynyŋ ūlyttyq bolmys-bitimin juyp-şaiyp ketuden aman saqtap qalatyn atomnan da pärmendi strategiialyq maŋyzdy qaru – töltuma runika jazuymyzǧa bet būrudy jedeldetu qajet-aq! Būl tarihi missiiany bastaudyŋ reti de bütin törüktiŋ qaraşaŋyraǧy – qazaqtyŋ jauapkerşilik ülesine tiip tūr.Amanqos Mekteptegı
