Qazaq atamyz «Säuır bolmai, täuır bolmas» degendei, bükıl älemdı jailaǧan koronavirus ındetı jaz ailarynda özınıŋ qarqynyn baiaulata ma? – degen sūraq bärımızdı de mazalaidy dep oilaimyn.
Älemde köp ǧalymdar kün jylynsa, virustyŋ taralu qarqyny baiaulauy mümkın dep boljady, bıraq qanşalyqty tömen tüsetının eşkım basyp aita almady. Covid-19 virusy jaŋa tür bolǧandyqtan, äzırge deiın bızde de naqty jauaptarǧa qaraǧanda sūraǧymyz köp bolyp tūr. Sonda da qazırge kezde qolymyzda bar aqparatty qarap, taldau jasap körsek...
Būl virus tabiǧaty jalpy ystyqqa tözımdılıgı tömen virustar türıne jatady. Syrtynan mai jäne aquyzben qaptalǧan, sondyqtan joǧary temperaturalarda teoriia boiynşa syrtqy qabyǧy būzylady da virus özınıŋ tözımdılıgın joǧaltady. Alaida, köp virustarmen salystarǧanda Covid -19 ylǧaldylyǧy tömen ortada ūzaq saqtalady.
Gonkong Universitetı men Massachusets tehnologiialar universitetterınıŋ (MIT) ǧalymdarynyŋ zertteulerıne süiensek, virus özın 30S pen 170S aralyǧynda öte jaqsy sezınetındıgın körsettı. Alaida, virus 220S jaǧdaiynda özınıŋ ūzaq ömır sürmeitındıgı anyqtaldy. Ol degenıŋız, dalada temperatura joǧarlaǧan jaǧdaida temır nemese aǧaştan jasalǧan zattardyŋ üstınde virustyŋ ömır süru uaqytysynyŋ qysqaratyndyǧyn körsetedı. Osy zertteulerdı jürgızgen MIT universitetınıŋ professory Kasim Bukari «aua raiy suyq jerlerde virustyŋ taraluy asa ülken qarqynmen jürdı» degen oi bıldırdı.
Alaida virus basqa da jolmen taraluy mümkın, mysaly adam jötelgende ne bolmasa tüşkırgende, būl jaǧdaida temperaturanyŋ äserı qandai bolatyny belgısız. Osyǧan orai Gonkong universitetınıŋ qoǧamdyq densaulyq saqtau laboratoriiasynyŋ basşysy Leo Pun koronavirus aua-raiy jylynǧan jaǧdaida tolyǧymen joq bolyp ketuıne kümän keltırdı. Aurudyŋ taraluyn toqtatu üşın qoǧamdyq oqşaulanu älı de kerektıgın aitty.
Mysal retınde gripp virusyn alsaq, koronavirus türıne jatpasa da, alaida koronavirus tärızdı onyŋ da syrtqy qabyǧy qalyŋ ekendıgın ūmytpauymyz kerek. Onyŋ qabyǧy joǧary temperatura men ylǧaldyqqa sezımtal ekendıgın köptegen zertteuler körsettı. Ystyq memleketterde gripp auruy qysta örşıp, köktem-jaz ailarynda baiaulaitynyn bılemız. Gripp virustarynyŋ mausymdylyǧyn zerttegen AQŞ-tyŋ Virdjiniia Tehnologiia universitetınıŋ qorşǧan orta jäne injeneriia bölımınıŋ professory Linsi Barrdyŋ aituynşaǧ oqşaulanuda otyrǧan adamdar bölmede boluy jäne ystyq aua raiynda salqyndatqyştardy qosuy virustyŋ taraluyna oŋ äser etedı.
Aita keterlık närse, tropikalyq memleketterde adamdar gripp virusymen jyl boiy auyrady. Būl degenımız, bır jaǧynan joǧary temperatura men joǧary ylǧaldylyq virusqa kedergı emestıgın körsetedı.
Endı soŋǧy jinalǧan aqparattarǧa qarasaq, jaŋa virustyŋ köp auratyndar sany aua raiy ystyq jäne ylǧaldy memleketterde baiau taralǧandyǧyn baiqauǧa bolady. Alaida klimaty jyly memleketter adamdardy koronvirusqa jappai testten ötkızu jaǧynan auqymdy jūmys jürgızbegendıgın eskeru kerek. Būl jaǧdai jyly klimattyŋ virusqa qalai äser etendıgıne obektivtı közqaraspen qarauǧa kedergı keltıredı. Mysalǧa alatyn bolsaq, Meksika jäne Ekvador sekıldı memleketterde testtıleu sany öte şekteulı bolǧany belgılı, sondyqtan da älemdık mamandar būl elderdegı statistikalyq aqparattarǧa ülken kümänmen qarauda. Bükıl älemde qazırgı taŋda auru tasmaldauşylardy anyqtau maqsatynda jappai testıleu jūmystaryn joǧary därejede jürgızu boiynşa Oŋtüstık Koreia memleketınıŋ aldyna älı eşkım şyǧa almady. Ne degenımen, klimaty jyly jäne jappai testıleu jūmysyn belgılı dengeide jürgızgen Singapur, Avstraliia jäne Arab Emirattary sekıldı memleketter basqa aua-raiy salqyn memleketterge qaraǧanda auru sanynyŋ azdyǧymen erekşelenedı.
Ärine, Afrika memleketterı qazırgı taŋda COVID-19 boiynşa älemdık reitingtıŋ soŋǧy qatarlarynda. Bıraq, Afrika memleketterınıŋ auru anyqtau mümkınşılıkterınıŋ tömen ekendıgın moiyndau kerek. Qolda bar aqparatqa süiensek, Morokko, Aljir, Egipet jäne Oŋtüstık Afrika Respubikasy anyqtalǧan aurular sany boiynşa aldyŋǧy qatarda tūr. Būl memleketterdıŋ aldyŋǧy üşeuı – materiktıŋ soltüstık öŋırındegı memleketter. Būl fenominge obektivtı qarau üşın ol memleketterdıŋ ekonomikalyq erekşelıkterın eskeruımız kerek. Bälkım, auru anyqtau mümkınşılıkterı basqa memleketterge qaraǧanda jetıldırılgen şyǧar?! Osy oraida, eger auru qarqyny Afrika materigınde keŋınen jailasa, Afrika memleketterınıŋ densaulyq saqtau jüielerınıŋ ındetpen küresuge qanşalyqty daiyn bolatyndyǧy kümän tudyrady.
Qortyndylai kelsek, älıde temperatura men ylǧaldylyq faktorlarynyŋ COVID-19 virusyna qalai äser etendıgı jaily mälımetter az. Bıraq qazırgı taŋda būl baǧytta köp jūmstar jürgızulude. Jaqyn bolaşaqta jaqsy jaŋalyqtar bolady dep senuden basqa amal joq. Qalai bolsa da, qazırgı taŋda bärımızge belgılı zattardy ūmytpaǧan jön, ol suyq aua tynys joldarynyŋ är türlı infeksiiaga qorǧanys mehanizımderın älsıretıp jäne jalpy adam immunitetın tömendetedı. Sondyqtan immunitettımızdı şyndap üide otyrudan basqa effektivtılıgı joǧary em joqtyǧyn moiyndauymyz qajet.
Qoldanylǧan derek közderı:
Būl virus tabiǧaty jalpy ystyqqa tözımdılıgı tömen virustar türıne jatady. Syrtynan mai jäne aquyzben qaptalǧan, sondyqtan joǧary temperaturalarda teoriia boiynşa syrtqy qabyǧy būzylady da virus özınıŋ tözımdılıgın joǧaltady. Alaida, köp virustarmen salystarǧanda Covid -19 ylǧaldylyǧy tömen ortada ūzaq saqtalady.
Gonkong Universitetı men Massachusets tehnologiialar universitetterınıŋ (MIT) ǧalymdarynyŋ zertteulerıne süiensek, virus özın 30S pen 170S aralyǧynda öte jaqsy sezınetındıgın körsettı. Alaida, virus 220S jaǧdaiynda özınıŋ ūzaq ömır sürmeitındıgı anyqtaldy. Ol degenıŋız, dalada temperatura joǧarlaǧan jaǧdaida temır nemese aǧaştan jasalǧan zattardyŋ üstınde virustyŋ ömır süru uaqytysynyŋ qysqaratyndyǧyn körsetedı. Osy zertteulerdı jürgızgen MIT universitetınıŋ professory Kasim Bukari «aua raiy suyq jerlerde virustyŋ taraluy asa ülken qarqynmen jürdı» degen oi bıldırdı.
Alaida virus basqa da jolmen taraluy mümkın, mysaly adam jötelgende ne bolmasa tüşkırgende, būl jaǧdaida temperaturanyŋ äserı qandai bolatyny belgısız. Osyǧan orai Gonkong universitetınıŋ qoǧamdyq densaulyq saqtau laboratoriiasynyŋ basşysy Leo Pun koronavirus aua-raiy jylynǧan jaǧdaida tolyǧymen joq bolyp ketuıne kümän keltırdı. Aurudyŋ taraluyn toqtatu üşın qoǧamdyq oqşaulanu älı de kerektıgın aitty.
Mysal retınde gripp virusyn alsaq, koronavirus türıne jatpasa da, alaida koronavirus tärızdı onyŋ da syrtqy qabyǧy qalyŋ ekendıgın ūmytpauymyz kerek. Onyŋ qabyǧy joǧary temperatura men ylǧaldyqqa sezımtal ekendıgın köptegen zertteuler körsettı. Ystyq memleketterde gripp auruy qysta örşıp, köktem-jaz ailarynda baiaulaitynyn bılemız. Gripp virustarynyŋ mausymdylyǧyn zerttegen AQŞ-tyŋ Virdjiniia Tehnologiia universitetınıŋ qorşǧan orta jäne injeneriia bölımınıŋ professory Linsi Barrdyŋ aituynşaǧ oqşaulanuda otyrǧan adamdar bölmede boluy jäne ystyq aua raiynda salqyndatqyştardy qosuy virustyŋ taraluyna oŋ äser etedı.
Aita keterlık närse, tropikalyq memleketterde adamdar gripp virusymen jyl boiy auyrady. Būl degenımız, bır jaǧynan joǧary temperatura men joǧary ylǧaldylyq virusqa kedergı emestıgın körsetedı.
Endı soŋǧy jinalǧan aqparattarǧa qarasaq, jaŋa virustyŋ köp auratyndar sany aua raiy ystyq jäne ylǧaldy memleketterde baiau taralǧandyǧyn baiqauǧa bolady. Alaida klimaty jyly memleketter adamdardy koronvirusqa jappai testten ötkızu jaǧynan auqymdy jūmys jürgızbegendıgın eskeru kerek. Būl jaǧdai jyly klimattyŋ virusqa qalai äser etendıgıne obektivtı közqaraspen qarauǧa kedergı keltıredı. Mysalǧa alatyn bolsaq, Meksika jäne Ekvador sekıldı memleketterde testtıleu sany öte şekteulı bolǧany belgılı, sondyqtan da älemdık mamandar būl elderdegı statistikalyq aqparattarǧa ülken kümänmen qarauda. Bükıl älemde qazırgı taŋda auru tasmaldauşylardy anyqtau maqsatynda jappai testıleu jūmystaryn joǧary därejede jürgızu boiynşa Oŋtüstık Koreia memleketınıŋ aldyna älı eşkım şyǧa almady. Ne degenımen, klimaty jyly jäne jappai testıleu jūmysyn belgılı dengeide jürgızgen Singapur, Avstraliia jäne Arab Emirattary sekıldı memleketter basqa aua-raiy salqyn memleketterge qaraǧanda auru sanynyŋ azdyǧymen erekşelenedı.
Ärine, Afrika memleketterı qazırgı taŋda COVID-19 boiynşa älemdık reitingtıŋ soŋǧy qatarlarynda. Bıraq, Afrika memleketterınıŋ auru anyqtau mümkınşılıkterınıŋ tömen ekendıgın moiyndau kerek. Qolda bar aqparatqa süiensek, Morokko, Aljir, Egipet jäne Oŋtüstık Afrika Respubikasy anyqtalǧan aurular sany boiynşa aldyŋǧy qatarda tūr. Būl memleketterdıŋ aldyŋǧy üşeuı – materiktıŋ soltüstık öŋırındegı memleketter. Būl fenominge obektivtı qarau üşın ol memleketterdıŋ ekonomikalyq erekşelıkterın eskeruımız kerek. Bälkım, auru anyqtau mümkınşılıkterı basqa memleketterge qaraǧanda jetıldırılgen şyǧar?! Osy oraida, eger auru qarqyny Afrika materigınde keŋınen jailasa, Afrika memleketterınıŋ densaulyq saqtau jüielerınıŋ ındetpen küresuge qanşalyqty daiyn bolatyndyǧy kümän tudyrady.
Qortyndylai kelsek, älıde temperatura men ylǧaldylyq faktorlarynyŋ COVID-19 virusyna qalai äser etendıgı jaily mälımetter az. Bıraq qazırgı taŋda būl baǧytta köp jūmstar jürgızulude. Jaqyn bolaşaqta jaqsy jaŋalyqtar bolady dep senuden basqa amal joq. Qalai bolsa da, qazırgı taŋda bärımızge belgılı zattardy ūmytpaǧan jön, ol suyq aua tynys joldarynyŋ är türlı infeksiiaga qorǧanys mehanizımderın älsıretıp jäne jalpy adam immunitetın tömendetedı. Sondyqtan immunitettımızdı şyndap üide otyrudan basqa effektivtılıgı joǧary em joqtyǧyn moiyndauymyz qajet.
Qoldanylǧan derek közderı:
- https://coronavirus.jhu.edu/map.html
- https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3561155
- https://www.nytimes.com/2020/03/22/health/warm-weather-coronavirus.html
- https://www.scientificamerican.com/article/what-could-warming-mean-for-pathogens-like-coronavirus/
- https://theconversation.com/covid-19-in-africa-fewer-cases-so-far-and-more-preparation-needed-133539
Oljas ŞÜLENBAEV,
Health City halyqaralyq medisina jüiesınıŋ Qazaqstandaǧy medisinalyq direktory,
doctor@healthcity.kz
Ömırderek: Doktor Şülenbaevtyŋ jedel ota jasau salasynda keŋ baǧdarly hirurg retınde 10 jyldyq jūmys täjıribesı bar. Oljas 2020 jyly Qazaq ūlttyq medisina uaniversitetın ot jasau salasy boiynşa qyzyl diplommen bıtıredı. İnternaturasyn Oŋtüstık Koreiada ötkızedı. Ol özınıŋ mansaptyq köterıluı jolynda Oŋtüstık Koreia, Avstriia, Germaniia elderınde ärtürlı kurstar men seminarlardan ötken, sondai-aq, respublikalyq jäne halyqaralyq mänı bar köptegen kongressterge de qatysqan. 2015 jyldyŋ basynda Doktor Şülenbaev HealthCity komandasyna jedel järdem jäne jedel kömek beru bölımınıŋ basşysy retınde qosylady. Ol 2009 jyly Germaniiadaǧy oquyn sättı aiaqtaǧannan keiın AQŞ-tyŋ Health City halyqaralyq medisina jüiesınıŋ Qazaqstandaǧy medisinalyq direktory retınde taǧaiyndaldy. Qazaq, orys, aǧylşyn tılderınde erkın söileidı.
