Resei imperiiasynyŋ kezınde «kirgiz-kaisak» atanǧan qazaq halqy osydan 95 jyl būryn özınıŋ tarihi atauyn resmi türde qaitaryp aldy. Tarihi maŋyzy orasan zor bolyp tabylatyn osyndai şeşım qalai qabyldandy? Osyǧan bır sät köz jügırteiık.
Qazaq respublikasy 1919 jyly 19 şıldede (osy uaqytqa deiın tarihşylardyŋ köpşılıgı 10 şılde dep qate jazyp keledı - S.Ş.) qūrylǧan Qyrǧyz (Qazaq) ölkesın basqaru jönındegı revoliusiialyq komitetınıŋ (Qazrevkom) 15 aiǧa sozylǧan ūiymdastyru jūmystarynyŋ nätijesınde 1920 j. 26 tamyzdaǧy Bükılreseilık OAK men RKFSR Halkomkeŋesınıŋ «Avtonomiialy Qyrǧyz (Qazaq) Sosialistık Keŋestık Respublikasyn qūru turaly» dekretı negızınde 1920 jyly 4–12 qazanda Orynborda ötken QAKSR Keŋesterınıŋ Qūryltai sezınde qūryldy.
Ökınışke orai, QAKSR-nıŋ territoriiasyn anyqtauǧa jäne ony qūru turaly dekrettı şyǧaruǧa atsalysqan qazaq qairatkerlerınıŋ oiyna patşa ükımetınıŋ otarlyq saiasaty taŋǧan «kirgiz» atauyn özgertu turaly ideia kelmegen siiaqty. Eger, qazaq qairatkerlerı tarapynan mūndai ūsynys jasalsa, Moskva joq demes edı. Oǧan patşa zamanynda "sart" atanǧan "özbektıŋ" öz atyn qaitaryp aluy naqty mysal bola alady. Ärine, qiyn-qystau kezeŋde territoriialyq avtonomiia aludy bırınşı orynǧa qoiǧan qazaq qairatkerlerın tüsınuge bolady. Bır qyzyǧy, 1920 jyldan bastap orys tılındegı resmi qūjattarda «kirgiz» dep jazylsa, qazaq tılındegı qūjattar men merzımdı basylymdarda «qazaq» jäne «Qazaqstan» atauy keŋınen qoldanyldy.
Eŋ alǧaş qazaq halqynyŋ tarihi atauyn resmi türde qaitaryp, ony dūrys jazu mäselesın kötergen sol kezdegı QAKSR Halkomkeŋesınıŋ töraǧasy S. Seifullin boldy. Ol 1923 jyly 15 aqpanda şyqqan «Eŋbekşıl qazaq» gazetınde Manap Şamil degen bürkenşık esımmen «Qazaqty qazaq deiık, qatenı tüzeteiık» atty maqala jariialap, onda: «Bızdıŋ är qazaq jıgıtı «Kir» degen perını tastap, qoimastan «qazaq», «qazaq» degen sözdı jūmsap, basqa jūrttyŋ qūlaǧyna sıŋdırıp üiretu kerek. Qazaqstannyŋ ortalyq ükımetı «kirgiz» degen esımdı joiyp, «qazaq» degen esımdı qoldanuǧa jarlyq (dekret) şyǧaru kerek. Qazaqty «qazaq» deiık, tarihi qatenı tüzeteiık!» dep ūran tastady. Būl kezde Türkıstan Respublikasyn ūlttyq bırlıkterge bölıp, ūlttyq-memlekettık mejeleu josparlanyp jatqandyqtan, mäsele sanaly türde keiınge qaldyrylǧan siiaqty.
Orta Aziia men Qazaqstanda bolǧan ūlttyq-memlekettık mejeleu saiasaty barysynda qazaq qairatkerlerınıŋ Taşkent üşın bolǧan küresı auyr jeŋılıspen aiaqtalyp, ejelden qazaq halqy qonystanǧan 900 000 kv verst jerdıŋ ornyna 600 000 kv verst jerge ie bolyp, 900 000 qazaq Özbek respublikasynyŋ qūramynda qalyp qoidy. Taşkentten aiyrylǧan QAKSR-ınde jaŋa astana mäselesı kün tärtıbıne köterıldı. RK(b)P Qazobkomy biurosynyŋ Orynbor-Torǧai oblysyn qūru jäne oblystyŋ astanasy retınde Orynbor qalasyn qaldyru turaly şeşımıne qarsy bolǧan S. Meŋdeşev QAKSR-nıŋ jaŋa astanasy retınde Aqmeşıt qalasyn ūsyndy. Osylaişa, Aqmeşıt qalasy bırıkken qazaq jerlerınıŋ jaŋa astanasy bolyp belgılendı.
1925 jyly 15–19 säuır aralyǧynda Qyrǧyz (Qazaq) AKSR Keŋesterınıŋ besınşı bükılqazaq sezı Aqmeşıt qalasynda öttı. Sezdıŋ kün tärtıbınde tömendegıdei mäseleler qarastyryldy: 1) Qazatkom men Qazhalkomnyŋ eseptık baiandamasy; 2) QAKSR-degı halyq aǧartu ısınıŋ kezektı mındetterı turaly; 3) QAKSR-degı jerge ornalastyru men suǧaru turaly; 4) Sauda men kooperasiia turaly; 5) QAKSR-degı qarjy jaǧdaiy; 6) Qazatkom qūramyn jäne Keŋesterdıŋ Bükılreseilık sezıne delegattar sailau. Sezge barlyǧy 394 delegat şeşuşı jäne 52 delegat keŋes beruşı dauyspen qatysty. Sezge jer-jerden sailanyp kelgen 394 delegat şeşuşı dauyspen, 52 delegat keŋesşı dauyspen qatysty. Delegattardyŋ 284-ı RKP(b) müşesı, 41-ı müşelıkke kandidat, 4-uı komsomol bolsa, 65-ı partiiada joqtar edı. Sezd delegattarynyŋ 258-ı (65,5 paiyz) jergılıktı ūlttar (qazaq, özbek, qyrǧyz jäne t.b. türkı halyqtary) bolsa, 136-y (34,5 paiyzy) europalyq ūlt ökılderı boldy. Jynystyq qūramy boiynşa 29 äiel bolsa, 365-ı erler boldy.
Sezdıŋ kün tärtıbınde qazaq halqyna tarihi «qazaq» atauyn qaitaru mäselesı bolǧan joq edı. 19 säuırde ötken sezdıŋ 8-şı soŋǧy mäjılısınde tek Qazatkom qūramyn sailau mäselesı qalǧan edı. Bıraq, qazaq qairatkerlerınıŋ beiresmi jiynynda qabyldanǧan ortaq şeşımge säikes, kütpegen jerden söz alǧan RK(b)P Qazölkekomynyŋ ekınşı hatşysy S. Qojanov qazaq halqyna resmi türde «qazaq» atyn qaitaru, respublikany «Qazaqstan» dep atau jäne Aqmeşıt atauyn Qyzylorda dep özgertu turaly ūsynystardy bırtındep jariialady. Sezd delegattary būl ūsynystarǧa qyzu qoldau körsettı. Osylaişa, 1925 jyly 19 säuırde qazaq halqy özınıŋ tarihi atauyn qaitaru turaly şeşım qabyldap, şeşımdı bekıtu üşın BOAK qarauyna ūsyndy. BOAK būl şeşımdı 1925 jyly 15 mausymda resmi türde maqūldaǧan dekret qabyldady. Osy dekrettıŋ aldynda, 1925 jyly 25 mamyrda BOAK «Qara-Qyrǧyz avtonomiialy oblysyn qaita atau turaly» dekret qabyldap, ony Qyrǧyz avtonomiialy oblysy dep atau turaly şeşım qabyldaǧanyn da atap ötken läzım.
Sezd 151 müşeden jäne 50 müşelıkke kandidattan tūratyn Qazatkom qūramyn sailady. 5-sailanǧan QazOAK qūramy QAKSR jūmysşy-şarua ükımetınıŋ habarşysynyŋ 1925 jyly 15-tamyzdaǧy sanynda jariialandy.
19 säuırde Aqmeşıt qalasynda bükılqazaqstandyq keŋesterdıŋ 5-sezı jabylǧannan keiın 5-sailanǧan Qazatkomnyŋ 1-sessiiasy bolyp öttı. Kün tärtıbınde QazOAK Töralqasyn jäne QAKSR halkomdaryn sailau mäselesı boldy. 15 adamnan tūratyn Qazatkom Töralqasy jäne 5 adam oǧan kandidat bolyp sailandy. Töralqa müşelerı - J.Myŋbaev (töraǧa), İ.Kaşirin (orynbasar), Ö.Bekımbetov (orynbasar), B.Aralbaev (hatşy), N.Nūrmaqov, Ä.Älıbekov, S.Säduaqasov, N.Panin, Iа.Boiarskii, S.Qojanov, A.Orazbaeva, A.Tūrsynov, A.Perşin, V.Naneişvili, I.Qūramysov bolsa, A.Kenjin, A.Serǧaziev, N.Ejov, F.Bazinskii, N.Aryqovalar kandidat bolyp sailandy.
5-şı sailanǧan Qazaq Halyq Komissarlar Keŋesınıŋ qūramy tömendegıdei boldy:
1. Nūrmaqov Nyǧmet Nūrmaqūly - HKK töraǧasy
2. Serǧaziev Abylai Serǧazyūly – QazHKK töraǧasynyŋ orynbasary jäne Memjoskom töraǧasy
3. Esqaraev Süleiman Esqaraūly - Işkı ıster halkomatynyŋ halkomy
4. Mämbeev Säduaqas Saǧyndyqūly – Ädılet halkomatynyŋ halkomy
5. Tätımov Mūhamedǧali Qoişybaiūly – Eŋbek halkomatynyŋ halkomy
6. Maimin İsidor Borisovich – Qarjy halkomatynyŋ halkomy
7. Hangereev Därıbai Hangereiūly - Äleumettık qamsyzdandyru halkomatynyŋ halkomy
8. Älıbekov Äliasqar Meŋdiiarūly – Jer-su halkomatynyŋ halkomy
9. Kenjin Aspandiiar Kenjeūly - Işkı sauda halkomatynyŋ halkomy
10. Säduaqasov Smaǧūl - Aǧartu halkomatynyŋ halkomy
11. Şamov Mihail Sergeevich – Densaulyq saqtau halkomatynyŋ halkomy
12. Panin Nikolai Nikolaevich – Jūmysşy-şarua inspeksiiasy halkomatynyŋ halkomy
13. Kochetov Vladimir Nikolaevich - Syrtqy sauda halkomatynyŋ halkomy
14. Qūlymbetov Ūzaqbai Jeldırbaiūly – QAKSR HŞOK töraǧasy
15. Kaşirin İvan Dmitrievich - BSB ÖÖ (UpolGPU)
16. Hrenov Stepan Grigorevich – Qazaq okrugtık bailanysynyŋ bastyǧy
17. Ataniiazov Myrzaǧūl Ataniiazūly – RSFSR Joǧarǧy Soty Qazaq bölımınıŋ töraǧasy
18. Krutilin İvan Petrovich – Qazaq OSB meŋgeruşısı
19. Şelyhmanov İvan Pavlovich – Qazaq ölkelık äskeri komissary.
Aqparat Säbit ŞILDEBAIdyŋ Facebook paraqşasynan alyndy
