QR Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevqa
Qazaq elı qaitsek kögeredı?..
Ne ısteu kerek? Qūrmettı Prezident myrza! Bır jyldan asty, şamaŋyzdyŋ kelgenınşe qazaq memleketın dūrys basqaruǧa tyrysudasyz. «Koronavirus daǧdarysy» bastalǧaly da aianyp jatqan joqsyz. Şvesiia, Belarus sekıldı karantin engızbegen elder de bar ekendıgın eskersek, jūrt qatarly bızdıŋ de odan şyǧarymyz haq. Daǧdarystardyŋ jaqsy jaǧy da bar – ol erekşe (neordinarnyi) şeşım qabyldauǧa mümkındık beretındıgı. Sonyŋ ülgısı retınde ädette F.Ruzvelttıŋ AQŞ-ty «Ūly depressiiadan» şyǧaru üşın sosializm ideialaryn qoldanǧany aitylady. Al, 30 jylda «Kuveitten de bai tūratyn» el boludyŋ ornyna, köbı kreditke kırıp ketken, künı sol «kreditke alatyn ekı siyrǧa» qarap qalǧandai küi keşıp otyrǧan ūltymyzǧa sony şeşım, şalt qimyl öte-möte qajet. Sol tūrǧydan kelgende Sızdıŋ ärbır ısıŋız eŋ bırınşı kezekte öz elınde ekınşı sūrypty ūltqa ainalǧan qazaqtyŋ ruhyn köteruge, sol arqyly ony jūdyryqtai jūmyldyruǧa, eldıŋ halqyn qazaqtyŋ ainalasynda ūiystyruǧa, däl sonymen bır mezgılde ekonomikada tübegeilı özgerıs jasauǧa baǧyttalsa eken. Būny qarapaiym qalyŋ qazaqtyŋ Sızge degen tılegı de, qoiar talaby da, bilıkke degen soŋǧy ümıtı de deuge bolady. Soǧan septıgı tier degen oimen bırneşe ūsynys jasauǧa rūqsat etıŋız. Bırınşı. Qazaq tılın şyn mänınde memlekettık tılge ainaldyryŋyz. Ol üşın tıptı eşqandai sözdıŋ qajetı joq – aldyŋyzǧa kelgen qūjatty qazaqşa daiyndap äkelmese, ün-tünsız keiın qaitara berıŋız. Jäne barlyq jiynda tek qazaqşa söileŋız. Qysylmaŋyz, eşkım Sızge külmeidı (külgender kümırä bolsyn!). Bır jyldyŋ ışınde özıŋız de, bas mamannan bastap bas ministrge deiın barlyq äkım-qaraŋyz da, bankir menen sottaryŋyz da qazaqşa maqaldap söileitın bolady. Ekınşı. Auyr qylmys ıstegen känıgı (residivist) qylmyskerlerden basqanyŋ bärıne (öitkenı, olardyŋ 75-80 paiyzy qosaq arasynda ketken nemese bolmaşyǧa bola otyrǧandar), onyŋ ışınde saiasi sebeppen sottalǧan Aron Atabekten bastap, Äkejan Qajygeldin men Mūhtar Äbläzovke deiın jappai amnistiia jariialau. Olar talantyn, täjıribesın, bılımı men qarjysyn, qysqasy, bärın-bärın Qazaqstannyŋ igılıgıne jūmsauyna mümkındık alsyn jäne mındettı türde dispanserde tekserılıp, tuberkulezben, basqamen auyrǧandary üş ai densaulyǧynyŋ kem-ketıgın jönge keltırıp şyqsyn. Üşınşı. Arnaiy Ündeu jariialap, şetelde jūmys ıstep jürgen ǧalymdar, biznesmender men bılıktı mamandardyŋ bärın elge şaqyru kerek. Olarǧa däl sol şeteldegıdei jaǧdai jasalynatyn boluy tiıs. Kezınde Stalin Angliiadaǧy Petr Kapisany SSSR-ge şaqyrǧanda, ataqty akademik: «Men barsam laboratoriiammen (bızdegı institut deŋgeiınde) baruym kerek, bır özım barǧanda ne bıtırem?» degen soŋ, Keŋes ökımetı onyŋ laboratoriiasyn da satyp alǧan. Būl rette sondai-aq 1982 jyly Konstitusiiasyna arnaiy özgerıs (50-bap) engızgen qytai täjıribesınen de ülgı alsaq bolady. Törtınşı. Elımızdıŋ aumaqtyq qūrylymy men olardyŋ atauy özgertılsın. Endı onda 17 aimaq:1.Jetısu, 2.Ör Altai, 3.Semei, 4.Baianauyl, 5.Kökşetau, 6.Sary-Arqa, 7.Ūlytau, 8.Solt.Qazaqstan, 9.Qostanai, 10.Aqtöbe, 11.Aq Jaiyq, 12.Atyrau, 13.Maŋǧystau, 14.Aqmeşıt, 15. Torǧai, 16.Türkıstan, 17.Taraz aimaǧy jäne Astana, Almaty jäne Şymkent qalasynyŋ äkımdıgı, barlyǧy 20 äkımdık qūrylsyn. Qazaqi mäiektı üş aimaqpen qatar, 1990-jyldary ekı jeleu, bır syltaumen taratylyp jıberılgen barlyq şekaralyq audandar da şūǧyl türde tügel qalpyna keltırılsın. Būndai igı şara sondaǧy qalyŋ eldıŋ ruhyn kötererı sözsız! Al, ruhy köterılgen el, «jaudy körgen Sarjan menıŋ köz aldymda ruhtanyp, denesı zoraiyp bara jatty, onyŋ özımnen aruaǧy zor er ekenın moiyndamasqa amalym qalmady» dep Aqjoltai Aǧybai batyr eske alǧandai, ruhy joǧary eldı jeŋe alar küş joq. Besınşı. Syrttaǧy 10 mln-ǧa juyq qandasymyzdyŋ jaǧdai jasasaq erteŋ keluge daiyn 5 millionyn aldaǧy 5 jylda äkelıp ornalastyru – bügıngı bilıktıŋ tıkelei mındetı de, ötelmes boryşy da! Men 2005 jyly Oraz Jandosovtan sūhbat alǧanymda, ol sol kezdıŋ özınde: «Omeke, dlia pravitelstva eto ne problema, nujna tolko politicheskaia volia!» degen bolatyn... Ärbır ıste şeşuge kırıserde älemdık täjıribenı şolyp şyqqannan dūrysy joq. Būl jerde täuelsızdık alǧan Aljirde qalyp ketken 6 mln.fransuz azamatyn elge äkelu üşın prezident Şarl de Goll 1968 jyly arnaiy ministrlık qūryp, 2 jyldyŋ ışınde olardy äkelıp, baspanamen de, jūmyspen de qamtamasyz etkenın aita ketu kerek. Sondai-aq Atatürık te bilık basyna kelgen soŋ 1,5 mln. grek pen jarty milliondai armiandy öz elıne jıberıp, olardyŋ ornyna sol ekı elden sonşama mūsylmandy Türkiiaǧa köşırıp äkelgen bolatyn. Bız de mäselenıŋ şeşuın jeŋıldetu üşın Resei jäne Özbekstanmen diaspora almasuymyzǧa äbden bolady. Bız osylai jüre bersek 30 jyldan keiın Resei tügılı Özbekstan men Qytaidan «töbeŋnen altyn qūiamyn» deseŋ keletın qazaq tappai qalamyz. Sebebı bıreuı özbekke, ekınşısı qytaiǧa ainalyp ülgeredı. Käzırdıŋ özınde Qytaidaǧy qazaq mektepterı jabylǧan on jylda äkesınıŋ tılın tüsınbeitın ūrpaq ösıp şyǧyp jatyr. «Olar – kezınde elın satyp ketkender» deitınder, «keregı joq, nesıbemızge ortaq bolady» deitınder az qazaqtyŋ arasyna ırıtkı saluşylar, arandatuşylar retınde qylmystyq jazaǧa tartylatyn boluy tiıs. «Är qazaq – menıŋ jalǧyzym!» degen aqynnyŋ sözın memlekettık ūranǧa ainaldyra almasaq, onda bızdıŋ memleket retınde qūnymyz kök tiyn! Altynşy. Älıppe – örkeniet damuynyŋ eŋ negızgı körsetkışınıŋ bırı! Älemde bar-joǧy 15 şaqty ǧana älıppe bar. Endeşe, būdan 2-3 myŋ jyl būryn ata-babalarymyzdyŋ öz jazuy boluy - olardyŋ damu deŋgeiı qandai biıkte bolǧanynyŋ būltartpas dälelı. Sondyqtan, ūlttyŋ ezılgen eŋsesın tıktep, janşylǧan ruhyn kötergımız, otansüigıştıgın oiatyp, jas ūrpaqty patriotizmge baulyǧymyz keletını şyn bolsa - töl jazuymyzǧa, oima (runa) älıppesıne 2023–jyldyŋ 1-qyrküiegınen qalmai köşkenımız jön. «Ölı razy bolmai, tırı baiymaidy», töl jazudy tırıltsek äruaqtar bızge riza bolyp, ärbır ısımızdı qoldap, jebep otyrar edı! «Kenesarynyŋ basyn qaitaryŋdar!» dep Reseige jalynyp jürmız. Olar qaitara ma, joq pa, belgısız. Mümkın, endıgı joiyp ta jıbergen şyǧar. Al, älıppenı tırıltu öz qolymyzda ǧoi! Naǧyz «Ruhani jaŋǧyru» degenımız - osy! İzraildıŋ bügıngı deŋgeige jetkenıne 1948-jyly ölı ivrit tılıne qaita jan kırgızgenı de sebepker bolǧany sözsız. Premer-ministr Ben-Gurion bastap, barlyq evrei künıge jūmystan soŋ ekı saǧat ivrittı oqumen, üirenumen boldy. Bızdıŋ, qazaqtyŋ, 2018 jyly «İzrail – evreilerdıŋ ūlttyq memleketı» dep bastalatyn jaŋa Konstitusiiasyn qabyldaǧan evreiden, qai jerı kem? Dūrys – ūltşyldyǧy. Bıraq, ol jöndeuge bolatyn närse. Bilık qoldasa - erterek, qoldamasa – keşırek. Bızde basqa jol joq! Ūltşyldar bilıkke kelmese jartysy orysqa, jartysy qytaiǧa büiregı būryp tūrǧan bilıkpen bız eşqaşan şyn mänınde täuelsız, derbes el bola almaimyz. Tüptıŋ tübınde ydyrap ketuımız äbden mümkın... Oima jazuǧa qaita oralu negızı 2000-jyldardyŋ basynda Bılım ministrlıgı tarapynan qolǧa alynǧan da edı. Türkıstan oblysy, Ordabasy audany, Şūbarsu aulyndaǧy B.Nūrlybekov at.mekteptıŋ ūstazy Botaköz Moşqalovada töl älıppemızdıŋ bır ızge tüsken jüiesı, qalai oqytudyŋ ädıstemesı, şäkırtterınıŋ ǧylymi eŋbekterı de tūr. Latyn qarpınıŋ ruhymyzdy köteru jaǧynan bızge berer tügı joq! Solai ekenın tüsınu üşın aǧylşyn tılı memlekettık tılı bolyp sanalatyn eldıŋ sany älemde 16, resmi tılı bolyp sanalatyny 26, al, damyp ketkenı 5-6-aq ekenın eske alsaq ta jeter. Jetınşı. «Qazaqmys» sekıldı jekeşelendırılıp ketken barlyq qazba bailyq öndıruşı öndırıs oşaqtaryn memleket menşıgıne qaitaryp alu, sonymen qatar mūnai öndıretın qytai kompaniialarymen jäne elımızdegı mūnaidyŋ 60 paiyzyn öndırıp otyrǧan Teŋız, Qaraşyǧanaq jäne Qaşaǧan ken oryndarynda «Önımdı bölu turaly kelısımıne» (ÖBK) säikes bızben özderı ǧana emes, merdıger kompaniialary da qosymşa qūn salyǧy men kedendık bajdy tölemeu (t.b.) sekıldı aqylǧa syimaityn, naǧyz qaraqşylyq şarttarmen jūmys ıstep kele jatqan osy üş kompaniiamen kelısımdı qaita jasau qajet. Būl öte qiyn şarua, bıraq, yqylas-ynta bolsa, adam balasynyŋ almaityn qamaly joq. (Resei «Şellmen» kelısımdı qaita jasamai-aq, zaŋnamalyq jäne ūiymdastyruşylyq şaralardy ıske asyrǧanynyŋ arqasynda Sahalindegı ken orynyn özı qoiǧan şart boiynşa qaitaryp aldy). Kelısımge könbese, memleket menşıgıne qaitaru qalady. Segızınşı. Memleket biyl auyldaǧy şamamen 1 millionǧa juyq qazaq otbasynyŋ ışındegı eŋ äleumettık jaǧdaiy naşar 40 myŋ otbasynyŋ ärqaisysyna arnaiy maqsatpen 50 saulyq qoidy (nemese 50 myŋ otbasyǧa 40 qoidan) ortaşa eseppen 50 myŋ teŋgeden satyp alu üşın, barlyǧy 2 mln.saulyqqa 100 mlrd.teŋge nemese bügıngı baǧammen 227 mln.dollar bölsın. Şart mynau. «Qoişybai (şartty türde), 3 jylda myna 50 qoiǧa (egız tuatyny bar, kütımı jaqsy qoidyŋ ekı jylda üş ret qozylai alatyny bar), kem degende 150 bas qosylady. Sen sol kezde memleket bergen 50 qoiǧa taǧy 50 bas qosyp, ony sol auyldaǧy basqa bır hal-jaǧdaiy tömendeu 2 otbasyǧa beresıŋ. Al, 3 jylǧy töldıŋ qalǧanynyŋ bärı - 100 be, odan köp pe - özıŋde qalady. Endı sen maǧan qaryz emessıŋ!» 50 qoidan alǧan ekı otbasy da öz kezegınde üş jyldan soŋ taǧy ekı otbasyǧa 100 qoi beruın qadaǧalap, ıske asyrsaq, bızdıŋ bügıngı 2 mln. qoiymyzǧa 2029 jyly taǧy 28 mln. qoi qosylar edı. Şyn mänınde odan köp bolatynyn körıp otyrsyzdar. Būl – jalaŋ fantaziia emes, aqyn Esenǧali Rauşanov osydan 10 jyldan astam uaqyt būryn Qytaidan köşıp kelgen Serık esımdı jıgıtke 50 qoi satyp äperıp, odan berı är üş jyl saiyn joǧarydaǧy nobaimen köbeiıp jatqan, synaqtan ötken joba. Endı tek osyny qolǧa alatyn Ükımet bolsa deŋız!.. Odan bölek «özıŋnıŋ auyldasyŋ, bauyryŋ ǧoi, bır (ekı, üş) otar qoiyŋnyŋ eluın (jüzın, ekı jüzın) solarǧa 3 jylǧa bere tūrsaŋ qaitedı, esesıne solardyŋ bergen batasymen özıŋ de köbeiıp-kögeresıŋ, biznesıŋ de kökke örleidı» dep, jergılıktı «jaŋa qazaqty» da būl igı ıske jeguımızge äbden bolady. Al, ol qazaqtyŋ bırıguıne, qaiyrymdylyq, meiırımdılık, bauyrmaşyldyq, qandai qiyndyqty da auyzbırşılıkpen şeşetın köpşıldık qasietterınıŋ qaita oraluyna septıgın tigızedı. Soǧystan keiın Nūrtas Oŋdasynov özınıŋ tıkelei bastyǧy, KSRO Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy Stalinge Şu-Moiynty temır jolyn saluǧa rūqsat etıŋız dep barǧanda, «qarjy joq» degen kösemge «qarjy kerek emes, bız ony «asarmen» salamyz» dep, taŋ qaldyrǧan eken. Riza bolǧan Stalin «sonda da bastauyŋ üşın» dep azyraq aqşa böldırgen... Toǧyzynşy. Ükımet qūrylymy da tömendegışe özgertılse dūrys bolar edı: 1.Memlekettık josparlau, 2.Syrtqy qarym-qatynas jäne sauda, 3.Işkı ıster, 4.Auyr önerkäsıp. 5.Jeŋıl jäne jergılıktı önerkäsıp, 6. Joǧarǧy bılım, sport jäne turizm. 7.Auyl, orman jäne su şaruaşylyǧy, 8.Qorǧanys, 9.Qarjy jäne salyq, 10.Qūrylys, kölık jäne jol. 11.Aqparattandyru, ruhaniiat pen mädeniet, 12.Köşı-qon; 13. Baqyt pen bailyq (Densaulyq saqtau, Otbasy jäne demografiia, Eŋbek jäne äleumettık qamtamasyzdandyru komitetı) 14. Ǧylym jäne innovasiiany endıru, 15. Orta jäne arnaiy orta bılım, 16. Energetika, mūnai jäne gaz, 17.Ädılet ministrlıgı, 18. Prokuratura, 19. Ūlttyq Qauıpsızdık komitetı, 20. Joǧarǧy sot. Bız 5 iia 10 jyl merzımge arnap qūrylar Josparlau ministrlıgıne 2021-jylǧy 1-qazanǧa deiın 2021-2025 jyldarǧa arnalǧan besjyldyq jospardy daiyndap, Parlament qarauyna ūsynyp, Prezident bekıtıp, 2021- jyldyŋ 1-qaŋtarynan küşıne kıretın etuımız kerek. (Aitpaqşy, «kelmeske ketken keŋestıŋ josparyn nesıne eske alyp otyrsyz?» deitınderge: älem alpauyttary - Transūlttyq kompaniialar - bügıngı därejesıne naq sol josparly ekonomikany jüielı türde qoldanǧandyqtan jetıp otyr, 1-jyldyq, 5-jyldyq josparlardyŋ kökesı solarda!) Besjyldyq jospardyŋ ışıne tolyq oryndalu merzımı bır jyldan bes jylǧa deiın naqty körsetılıp, tömendegı salalarǧa: 1. Jalpy ışkı önımnıŋ (JIÖ) ǧylym salasyna bölıner ülesı 3 paiyzdan kem bolǧan jaǧdaida memleket dami almaitynyn, bızdıŋ elde 2001-2008 jyldary mūnaidyŋ baǧasy jyl saiyn köterılıp, sonyŋ arqasynda biudjettık jalaqy men zeinetaqy jyl saiyn ösıp otyrǧan kezeŋde de 0,3%-ǧa jete almai qoiǧan būl körsetkış bükıl älemde ösıp jatqanda, tek bızde ǧana keiıngı 5 jyl boiy tek kemıp, bügıngı öşuge taiap kelgen – auyzǧa aluǧa ūiat 0,12 paiyzdan(?!) - 2025 jyly 3 paiyzǧa deiın köterudıŋ naqty baǧdarlamasyn jasauǧa; 2. Özımızdıŋ ıs jüzınde eŋ joǧary deŋgeidegı qorǧanys önerkäsıbımızdı qūru üşın 2022-jyldyŋ 1-qaŋtaryna deiın qaraǧandylyq ǧalym S.Jantasovtyŋ pulemet-pistoletın, zeŋbıregı men tankısın, olardyŋ oq-snariadyn jasap şyǧaratyn zauytty ıske qosuǧa. 3. 2021-jyldyŋ 1-qaŋtaryna deiın otandyq ǧylymi-tehnikalyq jaŋalyqtardy Ǧylym ministrlıgımen bırlese otyryp tügendep (inventarizasiia), olardy öndırıske engızuge daiarlaityn 3 venchurlyq kompaniia qūruǧa; 4.Auyl şaruaşylyq maşinalaryn şyǧaratyn otandyq zauyttardy şeteldık lisenziialy tehnika negızınde qaita tırıltuge, jaŋa tehnika satyp aluǧa; 5.Japondarmen bırlesken benzinmen, uranmen, sutegımen jäne elektr quatymen jüretın avtomobilder zauytyn saluǧa; 6.Älemdık deŋgeidegı otandyq qūrylys zattary industriiasyn qūruǧa qajettı zauyttar saluǧa; 7. Respublikanyŋ joǧaryda körsetılgen barlyq aimaq ortalyqtaryn bır-bırımen jalǧastyratyn jaŋa, halyqaralyq standarttarǧa sai jaŋa avtomobil joldaryn saluǧa, jalpy, osy 7 salaǧa kemı 200 mlrd.dollar qarjy bölınuı tiıs. Onynşy. Elımızdegı qytailyq tauar ekspansiiasyn toqtatu, beleŋ alyp bara jatqan «qytailanu» üderısınen tazartu jäne «silikon jazyǧynyŋ» rölın atqaryp, ekonomikalyq sekırıs jasau üşın Qorǧas erkın ekonomikalyq aimaǧynyŋ maŋaiynda joǧary tehnologiialyq önımder şyǧaratyn ondaǧan japon-qazaq qalaşyqtaryn salu, ol üşın 1 millionnan 5 millionǧa deiın japon mamanyn ūzaq merzımdık kelısım-şartpen äkelu jaily jobany ıske asyru. Būl şynynda da älemde teŋdesı joq mega-joba bolǧandyqtan, ol jaily menıŋ «Jauǧaşty Näbiev – ıstıŋ adamy» degen eŋbegımnen oqyp, keŋırek tanysuǧa bolady (https://kitap/kz/author/1987, 415-424bet)... On bırınşı. Ükımet özı bastamaşylyq jasap, qazaqstandyq jeke jäne zaŋdy tūlǧalardyŋ şetelge tyqqan milliardtaǧan qarjysyn 2021 jyldyŋ 31 jeltoqsanyna deiın «berse – qolynan, bermese – jolynan» alyp, elımızge qaitaru, söitıp syrtqy qaryzdardan tezırek qūtylu qajet. Ol üşın Prezidentke baǧynatyn arnaiy Memlekettık komissiia qūryp, onyŋ töraǧalyǧyna Ä.Qajygeldindı qoiuǧa bolady. Bırden aita ketu kerek, kezınde «şaş al dese bas alǧan», «ekonomikalyq tūrǧydan mal baǧu bızge tiımsız bolsa, bız ettı Avstraliiadan satyp alatyn bolamyz (soǧan jettık, şükır – Ö.A.)», «qūzdyŋ arǧy jaǧyna bır-aq sekırıp şyǧasyŋ, ekı sekıre almaisyŋ», «jartylai jüktı boluǧa bolmaidy» degen sekıldı nebır jyp-jyltyr, dop-domalaq aforizmderdıŋ avtory, «ūly ekonomist-reformator» damuşy elderge arman bolǧan, Chili, İndiia, Malaiziia sekıldı köp eldıŋ damuyna ülken yqpal etken, halyqaralyq Özara İnvestisiialy Qor qūru ısı daiyn bolǧan kezde qos qanatyn qiyp tüsırgen künäsın (https://kitap/kz/author/1987, «Özegımdı örtegen eŋ ülken ökınış»,194-207bet) eŋ bolmasa osylaişa säl de bolsa jöndesın. Eldegı bırınşı basşy bolmaǧandyǧyn da eskereiık... Kım ısteidı? Ükımettegı Auyr önerkäsıp pen Jeŋıl jäne jergılıktı önerkäsıp ministrlıkterı osy 7 jäne odan basqa da baǧyttardy ıske asyru üşın qūrylady. Sonyŋ ışınde äsırese, bırınşı kezekte auyl şaruaşylyǧynyŋ önımderın ozyq tehnologiia men mini-tehnikanyŋ barynşa keŋınen qoldanyp, barynşa tereŋdetıp öŋdep, «bır auyl – bır önım» degen ūstanym boiynşa jūmys ısteuge qol jetkızuımız kerek. Evropa elderı de, odan körıp soǧystan soŋ Japoniia men keşe Qytai da osy ädıs arqyly damydy. Jalpy, bız joǧaryda atalǧan jäne basqa da ädısterdı qoldana otyryp, auyl şaruaşylyǧyn damytqanda «qaldyqsyz tehnologiia» qaǧidatyna säikes maldyŋ tezegın de tolyǧymen organikalyq tyŋaitqyşqa ainaldyruymyz kerek. Ol üşın asqan aqyl men tüpsız tereŋ bılım emes, yjdahattylyq bolsa jetıp jatyr. Atap aitar närse, ekologiialyq tūrǧydan taza ärı öndırılgen jerde öŋdelgendıkten özındık qūny arzan önım damyǧan elderde – baǧasy joǧary bolsa da - ülken sūranysqa ie. Osy jerde, «dūrys, bıraq, būnyŋ bärın kım ısteidı?» degen zaŋdy sūraq tuuy mümkın. «Mūnşama amerikalyqty qaidan tabamyz?» dep, alaqandy jaiyp qarap otyruǧa nemese öz halqynyŋ ruhyn köterıp, mümkın emestei körıngen ömırdı de jasauǧa bolady. Taǧy da älemdık täjıribege süiensek, soǧysta jeŋılgen, atomdyq bombanyŋ zardabyn şekken japondar özderın «älemnıŋ aldyna namysqoilyq pen jaŋalyqqa qūştarlyq qana alyp şyǧady» degen qorytyndy jasaidy jäne sony erekşe tabandylyqpen ıske asyryp keledı. Sapany basqaru ideiasy öz elınde, AQŞ-ta qoldau tappai, külkıge ūşyraǧan Edgar Deming 1950 jyly japondyq eŋ ırı 45 kompaniia basşylarynyŋ aldynda: «Menı tyŋdasaŋyzdar 5 jyldan soŋ Batyspen bäsekeles bola alasyzdar, ary qarai tyŋdai tüsseŋızder, taǧy 5 jyldan soŋ olar sızderdıŋ aldaryŋyzǧa jylap keletın bolady» deidı. Ǧalymdy tyŋdap, sol kezde sapadan älemnıŋ aldyna şyǧyp alǧan japondar älı künge eşkımdı şenıne jolatar emes. Öitkenı, ärbır japon jūmysşysy «aqau jıbersem bükıl ūjymnyŋ, kompaniianyŋ atyna kır keltıremın, ondai masqara bolǧannan ölgenım artyq» dep esepteidı. Odan keiın agrarly el Oŋtüstık Koreiany Pak Chon Hi 16 (1963-1979) jyldyŋ ışınde industrialdy-tehnologiialy elge ainaldyrdy. Bügın Koreia Japoniiany basqa köp el quyp jetu mümkın emestei körgen ekı salada – keme jasau men elektronikada – basyp oza bastady. Al, seksenınşı jyldan berı «Qytai ǧajaiypy» jalǧasyp keledı... Qazaqtyŋ kezegı qaşan keledı? Men qazaqtai talantty, daryndy, alǧyr, ikemdı, zeiındı, tözımdı, beiımdelgış ūlt joq dep bılemın jäne būl sözımnıŋ aksioma, aqiqat ekendıgımen marqūm Gerold Belger sekıldı ädılın aitatyn köp adam kelısedı. Dälel retınde qazaq matematika mektebınıŋ älemde öz orny bar ekenın, oquşy ūl-qyzdarymyz bügın de köptegen halyqaralyq olimpialardyŋ jeŋımpazy ekenın aituǧa bolady. «Onda nege qazaqtar kedei?» deidı maǧan. Men «qaşan qytailar bai bolyp edı?» deimın. Menıŋ Qytaidan köşıp kelgen tarihşy dostarym bar, solar Qytai özınıŋ 5000 jyldyq tarihynda käzırgıdei qaryştap damu kezeŋın bastan keşırmegenın aitady. 1979 jyldan keiın de Qytaiǧa aspannan basqa halyq jauǧan joq, qytai sol būrynǧy eŋbekqor qytai. Ol ömır boiy eŋbekqor, bıraq, älemnıŋ aldyna şyǧa bastaǧany endı ǧana. Tıptı 1989 jyly, ataqty Den Siaopin reformasyna on jyl bolǧan kezde qytailar «tehnika – bızden, qarjy – sızden» dep, Pavlodarda mini-traktor, jel generatoryn jasap şyǧaratyn BK qūru jaily Qazaqstan men ŞŪAR arasyndaǧy kelısım-şartqa qol qoiǧan, oǧan säikes qazaq jaǧy 10 jylǧa nesie beretın bolǧan ( https://kitap/kz/author/1987, 21-bet). «Qytai ǧajaiypynyŋ» qūpiiasy ekı-aq mäselede: Ökımet öz halqynyŋ 1) ışkı äleuetın, bılımın, quatyn syrtqa şyǧaruyna, sol arqyly zattyq (jäne ruhani) igılık jasap şyǧaruyna mümkındık tudyrdy, qolaily jaǧdai jasady; 2) Halyq jasaǧan igılıktı şaşau şyǧarmai, özı de jemei, jemqorlarǧa da jegızbei, halyqtyŋ öz igılıgıne berıp otyr, jylyna orta eseppen 500 jemqordy (alǧaşqy jyldary 2000-ǧa deiın) jelkesıne myltyq tırep atyp otyr. Qazaqqa jaǧdai jasasa, ol qytaidyŋ 40 jylda ötken jolyn 10 jylda-aq ötedı... «Bärın şeşetın – mamandar» deptı Stalin. Özınıŋ maŋdaiyna tigennen keiın, repressiianyŋ qanşama qūrbanyn (Korolev, Rokossovskii,..) soǧys bastalǧan soŋ bosatuǧa mäjbür bolǧandyqtan aitqan... Bügıngı Qazaqstanǧa qatysty men özım 4 ai sot prosesıne qatysqan jurnalist retınde 5 jylǧa sottalǧan, ısı käzır apelliasiialyq alqada jatqan Su resurstary komitetınıŋ töraǧasy İslam Äbışevtıŋ atyn ataǧandy jön sanadym. Onyŋ bar jazyǧy aldymen 304 mlrd.teŋge, keiın 964 mlrd.teŋge qazyna qarjysyn ünemdegenı ekenın bärımızdıŋ ışımız sezıp otyr. Sızdıŋ Prezident retınde oǧan amnistiia jasaǧanyŋyzdyŋ özı az, İ.Äbışevtı premer-ministr etıp taǧaiyndasaŋyz, ıstıŋ dūrysy sol bolar edı. Öitkenı, ol ertelı-keş bärıbır aqtalady, sebebı, sudia Q.Mekemtas öz ükımınde qorǧauşylardyŋ «keiın ükım şyǧarǧanda qaraimyn» dep aşyq qaldyrǧan 30-dan asa talap-ötınışınıŋ bır de bıreuın - zaŋ boiynşa mındettı bolsa da! - negızdep terıske şyǧara alǧan joq! Nege Äbışev? Bırınşıden, Ordabasy audanyna 2000-jyly äkım bop kelgende, kredittıŋ äuresınen qūtqaru üşın özınıŋ üi-jaiyn, kompaniiasynyŋ ǧimaratyn, mülkın kepılge qoiyp, 3 myŋnan asa şaruaǧa 1 mlrd.teŋgege juyq nesie alyp bergen (būndai märttık Qazaqstanda qaitalanǧan joq!), qiynnan qiystyryp jol tabar qasietı üşın. Ekınşıden, 2013 j. 304 mlrd.teŋge ünemdegende qyzmetten quylyp, bır jyl tergelse de, sanaly türde 964 mlrd.teŋgenı taǧy ünemdep, basyn bäigege tıkken erjürektıgı, janqiiarlyǧy üşın. Şynaiy reforma, ülken özgerıs jasauǧa qauqarly dep İ.Äbışevten bölek «aldyŋǧy buynnan» özıŋız jaqsy bıletın Quanyş Aitahanovty, Amalbek Tşanovty jäne Jauǧaşty Näbievtı aituǧa bolady. Olardyŋ qūjattaǧy jasy eşkımdı şoşytpai-aq qoisyn, olar «nan bermeseŋ berme, ısteitın jūmys ber» deitın, Syrdyŋ qyzyl jyŋǧylyndai, qairat-küşı boiynda, qazaqy tılmen aitqanda «älı bır qyzdy qartaitatyn» «jetpıstegı jıgıtter». Öndırıstıŋ ystyǧyna küiıp, suyǧyna toŋyp äbden şynyqqan, şyŋdalǧan būl üş azamat ta «jastyqtyŋ soŋy, kärılıktıŋ aldy» dep, Auyl şaruaşylyǧyn, Qūrylys pen joldy, Auyr jäne Jeŋıl önerkäsıptı relske salyp jıberu üşın 1-2 jyl ömırın arnauǧa daiyn dep oilaimyn. Tıptı, ministrlıktı qimasaŋyz, keremet keŋesşı bolatyndaryna kümän joq! Al, aqparattandyru (gazet-jurnal, kıtap-baspa ısı), ruhaniiat pen mädeniet, ädebiet pen öner salasyn İmanǧali Tasmaǧanbetovten artyq ūrşyqtai üiıretın kım bar? Äzırge bügıngı ministrdıŋ qyzmetınen bır ǧana mysal. Bauyrjan Qaraǧyzūly ne deidı (Feisbuk, 13.04.2020 j.): «Keide bızdıŋ basqaruşy bilıktıŋ bılım, densaulyq, mädeniet, aqparat salasyna qatysty berekesız, jüiesız ısıne jynyŋ kelıp, qanyŋ qainaidy. ...Bärın bılesıŋ. Köresıŋ. Aitasyŋ. Jazasyŋ. Bärı – beker. Bärıbır öz bılgenderın ısteidı. ...«Tamaşa» degen telearnanyŋ ne qajetı bar ekenın tüsınbeimın?! «Bılım telearnasy» aşylyp edı, onyŋ tübıne jettı! Bılım qajet emes pe?! Bılım arnasy tırı tūrsa, künı boiy onlain sabaqtar ötpes pe edı?! …Eşkım körmeitın STV (būrynǧy - Rahat TV) telearnasynyŋ ne keregı bar?! Mädeni-tanymdyq baǧytta aqparat taratatyn «Mädeniet» arnasyn nege jauyp tastady? «Bılım» jäne «Mädeniet» arnasynyŋ ömır süruge qūqy bar edı ǧoi? ...Būl konkursqa «Mädeniet portaly» ünemı qatysyp keledı. Basynda itke süiek tastaǧandai azyn-aulaq qarjy bergen. Qazır mülde bermeidı. ...Aqparat jäne koǧamdyq damu ministrlıgı Aqparat komitetınıŋ töraiymynyŋ orynbasary Ruslan Zheldibay Jeldıbai Ruslan Sūltanūlyna bardym. Mäselenıŋ män-jaiyn aşyp aituyn sūradym. Ruslan Jeldıbai aşyǧyn aitty. «Mädeniet portaly» konkurstan ötken joq, ony men şeşpeimın, komissiianyŋ qarauyna jıberıledı, sosyn joǧarǧy jaqtaǧy adamdar şeşedı» dedı. Sonda joǧarǧy jaqtaǧy Dauren Abaev pe? Älde Maulen Aşimbaev pa? Kım?! Jalpy nege qazaq tıldı saittardy alalaidy? Menıŋ tüsınbeitınım nege orys saittaryna (orys tıldı dep aitu qate) milliondaǧan qarjy toqtausyz qūiylady?! Nege qazaq portaldar men saittar şettetılıp qalady? Memlekettık tapsyrys 80-nen astam saittarǧa berıledı eken. Sol 80-ge tarta saittyŋ tızımıne el mädenietın nasihattap jürgen jalǧyz «Mädeniet portalynyŋ» ılınbei qalatynyna qairanmyn. Memlekettık aqparat saiasatyn jürgızu jönındegı memlekettık tapsyrys alyp otyrǧan saittardyŋ tızımı nege aşyq jariialanbaidy? Kımder alyp jatyr? Olar qandai material ūsyndy? Sapasy qandai? Qaidan köşırdı?..» Örkeniette elderde būndai jazbany oqyǧan ministr iia öz erkımen doǧarysqa (otstavka) ketedı, iia jazbanyŋ avtoryn «jala japty» dep sotqa beredı. Bızde bolsa jetı künnen berı typ-tynyş. Orystar «s takimi druziami vragov ne nado!» deitın be edı?.. Köşı-qon ministrlıgın Özbekstanda (būrynǧy Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ aumaǧynda) tuyp-ösken, ministr, vise-premerge deiın köterılgen, sol lauazymdy qyzmettı tastap, 2008 jyly elge kelıp, tört ınısımen bırge Şymkenttıŋ ırgesınde asarlatyp salǧan «Asar» atty, 90 paiyzy 2-qabatty kottedjder qalaşyǧyn salyp, soǧan özderı ösken audandaǧy 25 myŋ qazaqtyŋ bır de bıreuın qaldyrmai köşırıp äkelgen, erdıŋ jasy elu beske endı kelgen, «5 mln.qazaqty Qazaqstanǧa qalai qonystandyru baǧdarlamasy» qolynda tūrǧan İbadulla Qalybekovtıŋ basşylyq etuı sūranyp tūrǧan närse emes pe?.. «Arylu» operasiiasy Qūrmettı Prezident myrza! Sız ben bız mektep bıtırgen 1970 j. Qytai studentterı bızge kelıp oqityn! Ol kezde bız qaida edık, Arab Ämırlıkterı qaida edı? 1980 j. bız qaida edık, Malaiziia qaida edı?.. Arabtarda bar mūnai bızde de bar, esesıne olarda bızde bar basqa bailyqtyŋ eşqaisysy joq. Bıraq, bügın arabtar jerge jūmaq ornatyp qoidy, bergen uädesınıŋ bärınıŋ üdesınen şyǧyp keledı, derbes Ǧaryştyq komitet qūrdy, Marsqa adam ūşyruǧa, mūnaidy eksport jasaudy bırjolata toqtatuǧa daiyndalyp jatyr, al, bız nemeremızdı Qytai tūrmaq Malaiziiaǧa oqytqanymyzǧa mäz bolatyn, sony däreje köretın deŋgeige tüstık. Namystan airyldyq, özımızden keiın tūrǧandardyŋ aldymyzǧa şyǧyp ketkenın, qatarymyzdan arttan qalyp jatqanymyzdy ar körmeitın boldyq... Nenıŋ kesırınen ekenı bärımızge belgılı – bileuşı elita Ūlttyq müddenı ūmytty, aldyŋǧy orynǧa halyqtyŋ baiyǧanyn emes, özderınıŋ baiyǧanyn qoidy. «Arabtar är jaŋa tuǧan balanyŋ esepşotyna 20 myŋ dollar qūisa, bız odan 20 ese köp qūiatyn bolamyz» degen uäde jaiyna qaldy. Arab elderınde koroldar, şeihtar men ämırler Allanyŋ halqyna bergen nesıbesın sol halyqpen bölıspeuge Qūdaidan qorqady, al, bızdegı ateister Qūdaidan da qoryqpaidy. Qoryqpaitynnan qorquǧa tiıspız... Astanada 10 million teŋgege avtobus aialdamasyn salamyz, Taldyqorǧanda 934 mln.teŋgege qala qaqpasyn qoiamyz, Nūr-Sūltandaǧy tūrǧyzylǧanyna 10 jyl bolmaǧan Saltanat arkasyn jöndeuge 400 mln.teŋge sūraimyz. Su resurstary komitetınıŋ 2012 jylǧy atqarar jūmysyna biudjetten 397 mlrd.teŋge bölemız, sol jyly nauryzda töraǧa bolyp kelgen İ.Äbışev ony 94 mlrd.teŋgege oryndap şyǧady-daǧy, kelesı jyly qyzmetsız qalady... Jalpy, bızge bilıktegıler men biznesmenderdıŋ bärınıŋ qanşa bailyǧy adal jolmen kelgenın anyqtap alatyn uaqyt jetken siiaqty. Kırıs deklarasiiasyn toltyrǧan soŋ olarǧa bır ǧana talap qoiyluy tiıs: «Jazǧanyŋyzdyŋ bärı şyndyq deseŋız, dauystap, «jazǧanymnyŋ rastyǧyna Alla-Taǧalaǧa janymdy beruge daiynmyn» deŋız». Tabyla qoiuy öte qiyn bolar dep oilaimyn. Tabyla qalsa, tynyş qaldyryp, ary qarai asyqpai teksere beru kerek. Jasyrǧany tabylǧan kezde bärın tügel tärkılep, taǧdyryn sot arqyly şeşu kerek. Al, tuǧan-tuysqandarynyŋ atyna jazǧanyn tabu odan da oŋai – olarǧa da jaŋaǧy sūraqty qoiamyz. Sol kezde olar şynyn aituǧa mäjbür bolady – mal qanşa qymbat bolǧanmen jan odan da qymbat qoi! Al, mal-mülkın jasyrmai jariialaǧan: a)biznesmenderdıŋ bailyǧynyŋ 50 paiyzyn memleket menşıgıne qaitaru, 25 paiyzyn oǧan zaem satu arqyly 25 jylǧa qaryzǧa alyp, 25 paiyzyn özınde qaldyru qajet; b) bilıktegılerdıŋ bailyǧynyŋ 50 paiyzyn memleket menşıgıne qaitaru, 40 paiyzyn oǧan zaem satu arqyly 25 jylǧa qaryzǧa alyp, 10 paiyzyn özınde qaldyru qajet. Nege «jemqorlardyŋ jegenın tolyq qūstyryp, özderın tegıs atyp tastaudyŋ ornyna 10 paiyzyn özınde qaldyru, 40 paiyzyn qaryzǧa aluymyz kerek» dep otyrmyz? Jemqor da bolsa öz qazaǧymyz, jylannyŋ basyna aq qūiyp şyǧaru sekıldı, şynyn aitqany üşın 10 paiyzyn özıne qaldyryp, bügıngı jaŋaru köşıne qosyluǧa mümkındık bereiık. Onsyz da jasyrǧany tabylsa jazalaimyz ǧoi. Būl ärı qalyŋ būqaraǧa sabaq bolady, solardy osy kezge deiın basymyzǧa şyǧaryp tairaŋdatyp, bılgenın ıstetıp qoiǧan özımız, osy halqymyz ǧoi, endeşe bız de öz jazamyzdy osylai tartaiyq, sonda būdan bylai būndai bassyzdyqqa jol bermeitın, zaŋsyzdyqqa tözbeitın bolamyz. Al, «biznesmenderdıŋ bailyǧynyŋ 50 paiyzyn memleketke qaitaru» - olarǧa jasalǧan zorlyq emes. Öitkenı, olardyŋ eşqaisysy jaŋalyq aşyp baiyǧan, materialdyq igılık qūryp baiyǧan joq, memlekettıŋ bailyǧyn ielenıp, dünie-mülkın su tegınge satyp alyp baiydy. Sondai-aq, memlekettık qyzmette de, äskerde de, qysqasy, ant berıluı tiıs jerdıŋ bärınde onyŋ myna mätınde berılgenı dūrys bolady: ««...Men qazaq halqyna aqylym, bılımım, quatym jetkenınşe adal qyzmet etemın dep ant beremın. Antymnan taiyp, jemqorlyq pen paraqorlyqqa barsam, qazaq memleketınıŋ zaŋyna sai barynşa qatal jazamdy aluǧa, odan da būryn Alla-Taǧalaǧa janymdy beruge daiynmyn». Äitpese, tek äskeri antta ǧana antyn būzsa ne bolatyny jazylǧan, basqa anttyŋ eşqaisysynda ondai jauapkerşılıktı moinyna alǧan sözdı taba almaisyz. Jauapkerşılık jaily aitylmaǧan ant äşeiın bos söz bolyp qalady ǧoi!. Kım «myqty» bolsa, osy antty būzyp körsın. Būzǧan adamdy bız pendelıkke salynyp sottaimyz ba, joq pa dep jürgenımızde, Allanyŋ ädıl soty onyŋ bır jylǧa jetkızbei-aq jelkesın üzedı!.. Bız sondyqtan jemqorlarmen būdan bylai ūzaq jyrǧasyp, ailap-jyldap sottasyp jatpaimyz. Oǧan şyǧyn qylatyn artyq uaqyt joq bızde. Daǧdarystyŋ taǧy bır jaqsy jaǧy – ol bızdıŋ qai jerge kelıp tūrǧanymyzdy, Ükımetımızdıŋ bügıngı qauqary qandai ekenın, dälıregı Sergei Esinnıŋ keiıpkerı sekıldı, «İmitator» ekenın aidan anyq körsetıp berdı. Köp balaly analarǧa beretın 21 myŋ teŋge byltyr jyrǧa ainalyp edı, biyl daǧdarysta bergen 42500 teŋgenıŋ jyry odan on ese asyp kettı. Aita bersek äŋgıme köp, bıraq, odan paida joq, sondyqtan aldaǧyny aitalyq. Bız koreialyq Pak Chon Hidıŋ elın 16 jylda, keŋestık İosif Stalinnıŋ elın 11 jylda industriialy elge ainaldyrǧan ülgısımen elımızdı 3 jylda joǧary tehnologiia elder qataryna qosuymyz kerek. 30 jylymyz jelge ūşty, 30 jylda bız ǧylym men tehnikadan 60 jyl artqa kettık! Endı sonyŋ bärın 3 jylda ısteuden basqa amalymyz joq. «Bırtındep qalypqa keltırermız, asyqpai jürıp anyq basaiyqty» bügıngı zaman talaby kötermeidı, Qaseke! Bız älı orystyŋ eskı-qūsqy avtomobilın qūrastyrumen jürmız, slovender ūşatyn avtomobil, japondar jürgızuşısı joq avtobustar şyǧaryp, elektr quatyn symmen bermei, optikalyq talşyqtarmen jetkızıp jatyr. «Üş jyl degen myiǧa syimaityn äŋgıme!» demeŋız. Stalin ekonomikalyq blokada zamanynda 11 jylda ıske asyrǧan jobany bügın 3 jylda asyruǧa qazaqtyŋ aqyly da, bılımı de, küş-quaty da jetedı. Tek sızder, bilıktegıler soǧan mümkındık bermei keldıŋızder, endı berıŋızder. Sızdıŋ maŋdaiyŋyzǧa är azamatqa öz ǧūmyrynda bır-aq ret kezdesetın erekşe sätte qyzmet etu baqyty būiyryp tūr, keşe satqyn Qosanov bız aityp tūrsaq ta paidalanbady, endı, sız paidalanyŋyz. «Keşe erte edı, erteŋ keş bolady!». Aldaǧy bır jyldy «Jaŋa qoǧam qūruǧa daiyndyq merzımı» dep jariialaŋyz. Osy bır jylda: 1) Referendum jariialanyp, 1990 jylǧy 25-qazanda qabyldanǧan Qazaq SSr-nıŋ Memlekettık egemendıgı turaly deklarasiia men 1993 jyly qabyldanǧan Konstitusiia negızınde jaŋa Konstitusiia qabyldansyn, Konstitusiialyq Sot qūrylsyn; 2) Jaŋa Konstitusiiada Parlament bır palataly bolatynyn körsetılıp, bır mandattyq okrugtardan tıkelei sailau arqyly onyŋ jaŋa qūramy qūrylsyn; 3)Konstitusiiada atqaruşy bilık Prezident pen vise-prezident, eşqandai «Samūryq-Qazynasyz», kınänı audara saluǧa arnalǧan Ministrler kabinetınsız, 20 ministrlıkten, 20 äkımdıkten tūratyny, eldıŋ Prezidentı bügıngıdei «...özınıŋ mındetterın atqaru kezındegı ıs-äreketı üşın tek qana memleketke opasyzdyq jasaǧan jaǧdaida jauap beretın» emes, kerısınşe «men bügın halifa boldym, endı ekı jyldan keiın elde bıreudıŋ maly köterem bolsa, soǧan da eŋ bırınşı kınälı men bolamyn» degen Hazıretı Omar sekıldı, Prezidenttıŋ jarlyǧy men zaŋdary qoǧamǧa tügel taraityndyqtan, eldegı jauapkerşılıgı eŋ küştı tūlǧa da sol ekendıgı atap körsetılsın. Kelesı, 2021-jyldyŋ 1-şıldesı bükılhalyqtyq Prezident pen Parlament sailau künı bolyp, sailaualdy merzımı üş ai bolyp belgılensın. Qoǧamda qanşa saiasi partiia boluy jaily mäsele jaŋa Parlamentte qaralyp, şeşılsın. Oǧan deiın barlyq küştı būǧan deiın tek söz jüzınde aitylyp kelgen ekonomikaǧa jūmsaiyq. Japon imperatory eŋ qūrmettı şeteldık qonaqtarymen dastarhandas boluǧa ǧalymdar men önertapqyştardy şaqyrady. Mıne, olardyŋ märtebesı qandai! Bız de osy jolmen jürsek adaspaimyz. «Jaŋalyq oilap tabu» - bükılhalyqtyq qozǧalysqa ainaluy tiıs. Damyǧan elder venchurlyq kompaniialardan aqşany aiamaidy, sebebı, 10 jaŋa jobanyŋ 1-euı ǧana şyn mänınde jaŋalyq bolyp şyqsa, sonyŋ özı qalǧan 9-yna ketken şyǧyndy eselep jabady. Önerkäsıp, önerkäsıp, taǧy da önerkäsıp! Endeşe, bılımdı, bılıktı, ısker, eŋ bastysy şyn mänınde «Ūltym!» degen 20 dara tūlǧa Ministrler üiınde otyrsa, 20 dara tūlǧa aimaqtyq äkımdıkterde otyrsa, söitıp, Manastyŋ 40 şorasyndai, «sen tūr, men ataiyn!» jıgıtter «älemnıŋ aldyna şyǧamyz!» degen Ūly maqsattyŋ jolynda bır kısıdei qimyldasa, bız arşyndap damymaimyz ba? Ūranymyz: «Qazaqtyŋ jasaityny – eŋ jaqsysy!» bolsa, Sapa belgımızdıŋ bır betınde ūrpaqtar sabaqtastyǧynyŋ simvoly retınde saq däuırınen jetken «Altyn adamnyŋ sauytynyŋ» suretı, ekınşı betınde «Ūiat» degen söz tūrsa, kärıster ozǧan japonnyŋ aldyna şyǧa almaityndai bızdıŋ auruymyz bar ma?.. (Ädılın aitu kerek, Täuelsızdıktıŋ bas jaǧynda Elbasy N.Nazarbaev: «Bız älemdegı eŋ jaqsy zattardy şyǧaratyn boluymyz kerek!» deitın. Bıraq, keiınırek Tereşenko sekıldı «auzy dualy» keŋesşılerınıŋ aituymen «bız bärıbır avtokölıktı nemıstıŋ «Mersedesınen» artyq etıp jasai almaimyz, televizordy japonnan jaqsy ete almaimyz, sondyqtan bız älımızdı bıleiık, mūnai salasyna qajettı agregat, qondyrǧy, t.s.s. şyǧaraiyq» deitın boldy. Onyŋ osy sözı äkım-qaralar üşın taptyrmaityn oljaǧa ainaldy, olar ony industardyŋ mantrasy sekıldı qaitalaumen keledı). Būl jerde taǧy da «men eldegı eŋ aqyldy jıgıt emespın, bıraq, aqyldylardy komandama jinap ala alamyn» degen jäne aitqanyn ıstegen, komandasyna syimaǧandar men bilıkke yntasy joq ǧalymdardan, ırı öndırıs jetekşılerden «aqylmandar trestın» («mozgovoi trest») qūrǧan äigılı F.Ruzveltten ülgı alsaq artyq bolmas. Bız aqyldynyŋ bırneşeuın atadyq. Zarymyz – bar, zorymyz – joq. Al, sız «40 şorany» özderınıŋ 1 jyldan 5 jylǧa deiıngı jūmysynyŋ josparyn-baǧdarlamasyn ūsynǧan köptegen ümıtkerdıŋ arasynan ırıktep, qarttyqtyŋ danalyǧy men jastyqtyŋ jalyny ädemı sintez qūrǧan komanda qūryp alyŋyz. Keiın olardyŋ qyzmetınıŋ barysyn özıŋız de, halyq ta qadaǧalap, baqylap otyrsyn. Osy jaǧyn qamtamasyz etu sızdıŋ mındetıŋız dep bılemın. Bilıkte jürgenderıne 18 jyldan 29 jylǧa jetken bügıngı ministrlerımızdıŋ jetkızgen jerın körıp otyrmyz. Bır jaǧynan oǧan öndırıstıŋ mektebın ötpegenderdı kötermeleitın, sondyqtan mamandardy dūrys taŋdamaityn jüiemız kınälı. Jaŋa buynǧa kezek beru kerek! Sonda, Leninnıŋ narkomdary, aqşa reformasyn jasaǧan G.Sokolnikov pen älemnıŋ alpauyt elderın revoliusiialyq jaŋa Reseidı tanuǧa mäjbür etken G.Chicherin sekıldı, Qytaidyŋ bızdıŋ eldegı şoljaŋdaǧan elşısın sabasyna tüsıretın azuly – azusyz bılım men aqyldan paida joq! - öz azamattarymyz el ışınen tabylary sözsız. Artyq ketken, kem soqqan jerımız bolsa, aldyn ala keşırım sūraimyz, qūrmettı Prezident myrza! Bärımız ileitın terınıŋ pūşpaǧy ǧoi. Sızdı halyq taza adam dep bıledı. Al, taza adam ädette batyr keledı. Sız de eşnärseden qaimyqpaŋyz. «Qazaqstan - 2030», «Qazaqstan – 2050» sekıldı «saǧymdardyŋ» ornyna 1 jyldan 5 jylǧa deiın oryndalar merzımı, kımder jauapty ekendıgı, qandai nätijege jetetınımız är jylda kezeŋ-kezeŋımen anyq körsetılgen, el köpten kütken naqty josparly qadamdardy eşkımnen jasqanbai neǧūrlym batyl da jyldam jasasaŋyz, soǧūrlym halyq ta sızdı qos qoldap qoldaityn bolady. Ondai ıstıŋ nätijesı de tez körınedı. Alla-Taǧala jar bolsyn özıŋızge!Qūrmetpen, Ömırzaq Aqjıgıt, injener-mehanik, täuelsız jurnalist
