Uly dalanyń mıfologııalyq-folklorlyq tulǵasy eldiń bastaýyn, halyqtyń kóne tarıhyn jyrlaýshy beıne. Sonyń ishinde kóneniń kónesi – Qorqyt baba. Qobyzdyń ıesi Syr boıyn meken etken. Ómir súrgen kezeńi týraly ǵalymdar arasynda ártúrli boljam bar. Naqty ómir súrgen merzimi anyqtalmaǵan. Alaıda zertteýlerdiń basym bóligi Qorqyt Ata Syrdarııa boıynda ómir súrgen oǵyz-qypshaq taıpalyq birlestiginde H ǵasyrdyń basynda dúnıege kelgen degen tujyrymǵa saıady. Rashıd ád-Dın «Jamıǵ At-Taýarıh» atty tarıhı shejiresinde Qorqyt Atany qaıy taıpasynan shyqqan dese, Ábilǵazynyń «Túrik shejiresinde» onyń tegi baıat ekendigi, oǵyzdardyń elbegi bolyp, 95 jasqa kelip qaıtys bolǵandyǵy aıtylady. Syr jaǵasyna jaqyn jerde Qorqyt atanyń zıraty bolǵanyn Á.Dıvaev, t.b. ǵalymdar óz eńbekterinde Qorqyt ata HI ǵasyrdyń basynda dúnıeden ótken delinse, Á.Marǵulannyń eńbekterinde ol VII-VIII ǵasyr aralyǵynda ómir súrdi degen pikir aıtylady.
Qazaq fılosofııasy tarıhynda Qorqyt Ata – el birligin nyǵaıtqan kemeńger qaıratker, túrki dúnıetanymynyń negizin jasaǵan ǵulama oıshyl, álemdik aqyl-oı mádenıetinde ózindik orny bar fılosof-gýmanıst retinde kórinedi. Qorqyt Ata jaıyndaǵy ańyzdardan onyń boıyndaǵy úsh túrli óner erekshe aıqyndalady. Birinshiden, ol oǵyz-qypshaq ulysynan shyqqan aıtýly baqsy. Ekinshiden, kúıshi, qobyz sarynyn alǵash týyndatýshy ónerpaz. Úshinshiden, áıgili jyraý, onyń jyrlary oǵyz-qypshaq ómirin beınelegen ádebı-tarıhı mura. Túrki halyqtarynyń folkloryndaǵy Qorqyt ata týraly ańyz áńgimelerdiń negizgi motıvi – ómirge kelýi. Ereksheligi, eshkimge uqsamaı, dara bolýy halyq jadynda qaldy. Zamanaýı tilmen aıtsaq – ındıvıdýaldy qasıetterge toly hám tirshiliginde soǵan umtylǵan. Dala folklorynda týǵan kezi anyq bolmaǵanymen, ómir súrý fılosofııasy búginge deıin jetti.
Qorqyttyń ólimnen qashýy onyń ómiriniń mánine aınalady. Dúnıeni kezip, ólimnen qutylýdyń joldaryn izdeıdi. Onyń bul áreketteri búkil adamzattyń problemasyn sheshý maqsatyndaǵy ólimdi jeńý,onyń aldyn alý, máńgi jasaý joldaryn izdeıtindigi ańǵarylady. Bul – barlyq pendelerdiń kókeıtesti muraty, óıtkeni, eshkim máńgi jasamaıdy, tirshilik ataýly ólýmen, óshýmen aıaqtalady. Demek, áýel basta ár adamnyń peshenesine jazylǵan ólimnen qutylý múmkin emestigin halyq Qorqyttyń mıfologııalyq obrazy arqyly kórsetedi.[1, 46 b]
Qazirgi ǵalymdardyń bul tujyrymdarynyń tereńi mynada. Ejelgi túrkide adam ólgen shaǵynda qansha jyl ómir súrgendigi emes, sol jyldarda jasalǵan eńbegi men paıdasy, erligi men eldigin kók tasyna qashap jazady degen ańyz bar-tyn. Qorqyttyń «ólimnen qashýy» bıologııalyq ólim emes, paıdasyz keshken kúnnen qashýynda. Bul – rýhanı tereń bilim.
Táńirge tabynýshylardyń sáýegeıi, baqsylardyń piri, tipti paıǵambary bolǵan desedi. Endi bir mysalda, Qorqyttyń tusynda ómir súrgen Inal hannyń balasyna at qoıýy alynǵan. Baba hannyń muragerin – Tuman dep ataýdy jón kórgen eken. Maǵynasynda: «Tuman túsken kezde aýa qoıýlanady, esh nárseni kórsetpeıdi, biraq ósimdik úshin paıdasy zor, jerde dymqyldy kúsheıtedi. Demek, bul balanyń ákesi qaıtys bolǵanda halyqtyń kóńili de qapalyqpen basyńqy edi. Biraq, úmit etip túsine bilińizder, bul – ótkinshi nárse, kún kózi shyǵyp, dúnıeni jasyl shóp kórkeıtkende, árkim ıgilikke bólenedi, bul balanyń úmiti osynda, sondyqtan da osy atty qoıdyq», - deıdi. Asqan kóregendik, tereń bilim, táńirshildik kezinde qaı qazaqtyń boıynda bolǵan-aý.
Búgingi tańda «Qorqyt Ata» ańyzy, onyń fılosofııalyq tereńdigi qoǵamda aktýaldy. Jazýshy, dramatýrgterdiń jazǵan pesalary, senarııleri onyń teatr, kıno, derekti fılmderge arqaý etýi dálel. Mysaly úshin, Táýelsiz zamanda, naqty aıtsaq 2002 jyly «Qorqyttyń kóri» atty jyr kitaby úshin Iranbek Orazbaev (Iran-Ǵaıyp) QR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty atandy.
Ańyzdyń negizin aıta ketsek, Qorqytty ajaldan arashalaǵan – Qobyz.
«...Qalyń Jynys dińinen –
Aıyryp alǵan, Qobyzym.
Shyrǵaı-Aǵash túbinen –
Maıyryp alǵan, Qobyzym.
Jelmaıanyń teri-quıyzyn –
Kúıek qylǵan, Qobyzym.
Ortekeniń múıizin –
Tıek qylǵan, Qobyzym.
Besti Aıǵyrdyń quıryǵyn –
Ishek qylǵan, Qobyzym.» [2, 60 b] Qońyr kúıdiń aspabyn osylaı sýretteıdi aqyn, dramatýrg Iranbek Orazbaev (Iran-Ǵaıyp)
Qobyz ben Qorqyt jaıynda ańyzdyń kóptegen túri halyq arasynda asa tanymal. Kıe men kúıdiń syry bir Qorqyttyń boıynda. Ómirge kelýiniń ózi bir tylsym kúshke toly. Úsh jyl anasynyń jatyryn meken etken degen ańyzda bar jáıt. Ajaldan qashqan Qorqyt baba, qobyz kúıin shertkende, ajal jylany janyna jolaı almaǵan, kózi ilingen bir mezette shaǵyp óltirgen degendi jıi estıtinbiz. Biraq, ańyzdyń birneshe túri bolatyny belgili. Jáne, ony óz buryshynan baqylap, ómirge jańa shyǵarma alyp kelý qarymy jetken qalamgerge ǵana buıyratyny haq.
«Qorqyttyń kóri» ańyz-dastanynan erekshe stıldi, «Ár shyǵarmamnan meni izdeńder» deıtin minezdi Iran-Ǵaıyptyń pesasy. Poetıkalyq stılde jazylǵan týyndy, shubyryndy uıqasta órilgen.
Birinshi kórinistiń alǵashqy joly «...Aspan asty... Jer ústi... Uly Dala... Tabıǵat... Qorqyt...» dep bastalady. Basty sýretteıtin beıneler osy. Oqıǵada minezdiń boıaýy qanyq. Uly dalanyń tabıǵatyn sýretteı aldy. Rýhty shyǵarma.
M.Áýezov atyndaǵy qazaq memlekettik akademııalyq drama teatry lıtvalyq rejısser I.Vaıtkýstyń jetekshiligimen Iran-Ǵaıyptyń «Qorqyttyń kóri» ańyz-dastanyn sahnalady.
Spektakl arnaıy túsirilgen vıdeomen bastalady. Iaǵnı, avtor Iran-Ǵaıyp aýrýhana tóseginde jatyp, monolog oqıdy. Bir tyńdaǵanda Qorqyttyń monology sekildi. Keıbir tirkesterden darhan dalanyń daýysy ma dersiń. Qańbaqty da, quıyndy da sóıletip jatyr avtor. Sondaǵy negizgi ıdeıa, dalanyń perzenti Qorqyttyń kúıi degenimiz kez-kelgen tulǵanyń ishki syry ekenin kórsetý. Kúı – qazaqtyń dombyra men qobyz sekildi ulttyq aspaptarynyń kompozıııasy. Al leksıkalyq maǵynasynda «Kúı» – ishki sezim, kóńil (Oryssha: sostoıanıe). Avtor kóńiliniń kúıin meıirbıke rolinde otyrǵan L.Qaldybekovaǵa shertip otyrǵanymen, úlken ekrannan kúlli jurtqa aıtyp otyrǵany belgili. Kúıge qurylǵan shyǵarma. Ony jetkizýde akter A.Satybaldynyń «Kókte sen, Jerde men jalǵyzbyn, Qudaı» dep diril qaqqan sózinde nanbasyńa bolmas. Daýysyn qaryltyp, birde sýynyp, birde ysyp Qorqyttyń kúıin kórsetýmen álek. Deıturǵanymen, Qorqyttan buryn akterdiń ishki syryn sezgendeı kúı keshtik. Bir Qorqyttyń hál-kúıi avtordyń da, qoıýshy-rejısserdiń de, basty roldegi akterdiń de jaǵdaıy. Kórermenniń de shymbaıyna tıetin sóz qudiretiniń kórinisi.
Zamanaýı dekoraııamen árlengen spektaklde tabıǵatty (tas, aǵash, jel, aqqý, tyna) áserli beıneledi. Spektakl kórkine aınalǵan kostıým boıaý syılap turǵandaı. Qudaıdyń baryn moıyndamaǵan Qorqytqa jaratýshynyń haq ekenin eskertýshi táńirdiń jaratqan tabıǵaty kezek-kezegimen kelip, dramatýrgııanyń ıdeıasyn tolyqtyra tústi.
Bıik taýdyń basynan úgilip túsken jartas «mendeı kúı kesheriń anyq» dep eskertse, máýeli aǵash ta, «Qudaı haq!» deıdi. Eki joly men arqasyna aǵash baılanǵan akter kostıýmy, jáne súıengen taıaǵyn Qorqyt julyp alǵandaı ıilmeı jerge qulaýy aǵashtyń beınesin barynsha shynaıy shyǵardy. «Týmaq bar da, ólmek bar» dramatýrgtyń ómir fılosofııasyn qozǵaǵany, shyǵarma mańyzyn arttyrdy.
Tulǵalarǵa arnap shyǵarmalar jazylǵanda kóp jaǵdaıda, erligi men artta qaldyrǵan estelikterin ulyqtaımyz. Jáne sol jolda kórkemdikke asa barmaı, tarıhı shyndyqty jazǵandy súıemiz. Sebebi, sahnadan tarıhı shyndyqty tamashalaǵan qazaq halqyna unamdy. Asyra siltep, ıa bolmasa jetkizbeı tastasa halyqtyń aýyr synyna túseri anyq. Árýaqty syılaǵan halyqpyz, kıeni túsinetin elmiz. Tulǵa taǵdyryn baıandaý ónerpaz úshin ári bedel, ári baq, ári úlken jaýapkershilik. Iran-Ǵaıyptyń ereksheligi de sonda, ańyzdyń jelisin ózgertpeı detaldar qosqan.
Rejısser I.Vaıtkýstyń jumysy kúrdeli. Kez-kelgenniń júregi daýalamaıtyn kıeli tulǵany sahnaǵa alyp shyqty. Spektakl ortasynda, ara-tura syr eliniń urpaǵy qoısa budan da artyq qoıylym shyǵar ma edi, degen saýal týyndady. Sebebi, bilim men talanttan bólek, sezim bar. Óz ósken jerin, elin seziný bar. Syrdyń jeli men sýyn ishken, ańyzyna qanyp ósken urpaqqa asa tanys dúnıe oń jambasyna keler edi.
Shırek ǵasyr bılegen eliniń basshysy ólgende dúıim jurt joqtaý aıtady. Qazaqy áıeldiń ay daýysyn, jaqynynan aıyrylǵan zarly úndi naqyshyna keltire oryndaıtyn Z.Kópjasarova avtor sózin súıekten ótkize bildi. (Muny biz, atalmysh teatrdyń repertýaryndaǵy «Kómbe nannyń dámi» qoıylymynan da estigen bolatynbyz) Tek, I.Vaıtkýstyń halyqtyń dástúrin kórsetetin sahnada, basshysyn joqtaǵan, ıesinen aıyrylǵan jurtty sahnanyń eki buryshyna paralelldi mızansenaǵa turǵyzyp, áıelderdi zarlatyp, erkekterdiń qolyna daýys ulǵaıtqysh qural ustatyp replıkasyn oryndatqyzdy, ol az bolǵandaı urysqa daıyndalǵandaı qolqýsyryp turǵandary eki oıdy qyldy.
Baqsylyq óneri bar Qorqyt, bıleýshiniń shyqqan janyn «jyn shaqyryp» kirgizýge, qabyrǵasy qaıysqan halyqty jubatý úshin óz jany shyqqansha oınaqtaıtyn edi. Kúsh pen qasıetti asa tanymaıtyn rejısserdiń sol sátte A.Satybaldyny baqsy emes, baqsy emdeýshi aýrýdaı etip kórsetkeni, uly dalanyń tylsym kúshinen beıhabar jan ekenin aıqyn baıqatty.
«Uly aqyn eliniń ótkeninen buryn, keleshegin boljaıdy» degendi burynyraqta kóp esitetin edik. Basshyny joqtaý sátinde ekrannan jylt etip joq bolǵan avtordy, sol sátte «Bul dúnıelik úlesiń, Sen jer betinde qyryq jyl ǵana ómir súresiń, Qorqyt» qasıetti sóz aıtqany onyń ulylyǵyn kórsetkendeı.
Jalpy adamzattyq másele – folklordyń kórkem ádebıettiń máńgi aktýaldy taqyryby. Sonyń ishinde «Qorqyt» beınesi jatady.
Ádebıetter:
- Sarbasov B.S., Dáýrenbekova L.N. Ejelgi dáýir ádebıeti. – Almaty: 2019. – 155B.
- Orazbaev I. On úsh tomdyq tańdamaly. (Jetinshi tom). – Almaty: 2006. – 230 B.
Danat Janataev, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń doenti,
fılosofııa ǵylymynyń kandıdaty
Karıma Ahan, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranty
"Adyrna" ulttyq portaly
