Özın «Almatylyq tarihşy Marat Tuǧanbaev» dep ataǧan «sarapşy» 2020 jyldyŋ 18-säuırınde
TAISOIGAN.KZ saityna «Paida ma, älde ziian ba?» degen ataumen maqala jariialady.
Maqalasyn «Özı bılmeitın taqyrypqa nege äuestenıp jür degen maqsatpen, Qabyldinov Ziiabektıŋ 2019 jyly şyǧarǧan «İz istorii kazahsko-rossiiskih otnoşenii. XVIII vek. Sbornik dokumentov / Sostavitel Sirik V.A. – Almaty: Litera – M, 2019. – 522 s.» qūjatty jinaǧyn kıtaphanadan tauyp alyp mūqiiat paraqtap qarap şyqtyq» degen sözben bastaǧan. Şyn mänınde de solai ma? Qabyldinov Ziiabek özı bılmeitın taqyryppen äuestenıp jür me?
Būl saualǧa jauap beru üşın t.ǧ.d., professor Qabyldinov Ziiabek Ermūqanūlynyŋ ūzaq jyldyq zertteu aiasyna nazar audarǧanymyz jön. Ziiabek Ermūqanūly 1997 jäne 2003 jyldary Abai atyndaǧy Almaty memlekettık universitetınde, qazırgı Abai atyndaǧy QazŪPU-da ekı dissertasiiasyn qorǧady.
Tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty ǧylymi därejesı «Kazahi Zapadnoi Sibiri vo vtoroi polovine XIX – nachale XX vekov (istoricheskii aspekt)» («HIH ǧ. ekınşı jartysy – HH ǧ. basyndaǧy Batys Sıbır qazaqtary (tarihi aspektı)») atty dissertasiiasyn jäne
tarih ǧylymdarynyŋ doktory ǧylymi därejesı «Kazahi vnutrennih gubernii Rossiiskoi imperii vo vtoroi polovine XVIII – nachale XX vv.» (XVIII ǧ. ekınşı jartysy – HH ǧ. basyndaǧy Resei imperiiasynyŋ ışkı guberniialarynyŋ qazaqtary) atty dissertasiiasyn qorǧaǧany üşın berıldı. Būl mälımetterdı Qazaqstan Respublikasynyŋ ūlttyq ǧylymi portaly NAUKA.KZ saitynan tabuǧa bolady
.
Sonymen qatar, QR BǦM Bılım jäne ǧylym salasyndaǧy qadaǧalau jäne attestasiialau komitetı Qabyldinov Ziiabek Ermūqanūlynyŋ joǧaryda atalǧyn taqyryptar aiasynda jürgızgen nätijelı ǧylymi zertteu jūmystaryn joǧary baǧalap, 2009 jyly oǧan tarih mamandyǧy boiynşa
professor ǧylymi ataǧyn berdı.
Keltırıp otyrǧan mälımetter V.A. Siriktıŋ qūrastyruymen jaryq körgen «İz istorii kazahsko-rossiiskih otnoşenii. XVIII vek» atty qūjattar jinaǧynyŋ taqyryby Z.E. Qabyldinovtyŋ ǧylymi zertteu şeŋberıne kıretının körsetıp otyr.
Demek, «Almatylyq tarihşy Marat Tuǧanbaev» esımdı avtor
TAISOIGAN.KZ saityna jariialap otyrǧan maqalasyn jala jabudan bastap, oqyrmandaryna qate, terıs, şyndyqqa janaspaityn pıkır qalyptastyrumen jalǧastyryp otyr.
«Paida ma, älde ziian ba?» maqalasynyŋ avtory – «sarapşy myrza»
TAISOIGAN.KZ saitynyŋ oqyrmandaryna sanaly türde jalǧan mälımet taratqanymen qatar, 17 türlı syn aitqan. Syn-pıkırlerın şartty türde 2 topqa jıkteuge bolady. Bır bölgı – «İz istorii kazahsko-rossiiskih otnoşenii. XVIII vek» qūjattar jinaǧyn, ekınşı bır bölıgı – t.ǧ.d., professor Qabyldinov Ziiabek Ermūqanūly bastaǧan Qazaq elınıŋ beldı tarihşy ǧalymdary men jas ızdenışı mamandardy qaralauǧa arnalǧan. Aitylǧan syn-pıkırlerı qanşalyqty oryndy eken?
Syn-pıkırlerdıŋ alǧaşqy tobyn qarastyryp köreiık. «Almatylyq tarihşy Marat Tuǧanbaev» myrza
bırınşıden, «Tarih institutynyŋ 1961, 1964 jyldary şyǧarǧan ekı tomdyq «Qazaq-orys qatynastarynyŋ» zaŋdy jalǧasy retınde üşınşı tomy boluy kerek edı» degen syn tartyp otyr. Tarihi bılımı joq nemese jalpy alǧanda, tarihtan habary joq kısıler būl pıkırmen äbden kelısuı de mümkın.
Keŋestık ideologiia boiynşa tarih, ädebiet, teatr, kinomotografiia jäne t.b. salalarda jaryq körıp jatqan kez kelgen tuyndy taptyq közqarasta jazylyp, qataŋ partiialyq senzuraǧa ūşyrap otyrdy.
Sonda, «sarapşy myrza» oilanuy kerek. Tarih institutynyŋ 1961 jäne 1964 jyldary şyǧarǧan ekı tomdyq «Qazaq-orys qatynastary» qūjattar jinaǧy – HH ǧasyrdaǧy keŋestık tarihşy ǧalymdardyŋ qūrastyrǧan mūrasy, kommunistık partiia ideologiiasy tūrǧysynan paiymdalǧan eŋbek. Esesıne, kırıspesınde Qazaqstannyŋ Reseige «öz erkımen qosylǧany» – progressivtık tarihi maŋyzy bar äreket retınde därıptelgen. Olai bolsa, HHI ǧasyrda QR BǦM Ǧylym komitetıne qarasty
Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty ūjymy ǧalymdarynyŋ tarihi tūrǧydan zerdelep jariialaǧan «İz istorii kazahsko-rossiiskih otnoşenii. XVIII vek» qūjattar jinaǧy HH ǧasyrdyŋ 60-jj. jazylǧan keŋes eŋbekterınıŋ jalǧasy bola ala ma? Jalǧasy boluy kerek pe?
Keŋestık ideologiia jaǧdaiynda jazylǧan taptyq közqarastaǧy eŋbekter Täuelsız Qazaq elınde, «Almatylyq tarihşy Marat Tuǧanbaev» myrza aitqandai, «zaŋdy jalǧasyn» tabuy kerek pe? Olai bolsa, Elbasynyŋ bastamasymen 2004 jyldan bastap «Mädeni mūra» baǧdarlamasy, 2013 jyldan bastap «Halyq – tarih tolqynynda» baǧdarlamasy jäne 2017 jyldan bastap «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy aiasynda jürgızılıp jatqan jūmystar beker me?
Körıp otyrǧanymyzdai, būnyŋ barlyǧy ritorikalyq saualdar. Sebebı, ūlttyq sana qalyptastyru jaǧdaiynda barlyq tarihi zertteuler ūlttyq tarihi sana tūrǧysynan jazyluy kerek. «İz istorii kazahsko-rossiiskih otnoşenii. XVIII vek» – ūlttyq baǧytta jazylǧan qūjattar jinaǧy.
Qūjattar jinaǧy «Ūly dala tarihy men mädenietı» ǧylymi jobasynyŋ aiasynda ıske asyrylyp, ekı ǧylymi mekemenıŋ – Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty men RF Omby oblysynyŋ memlekettık tarihi arhivınıŋ yntymaqtastyǧynyŋ nätijesı bolyp tabylady.
«Paida ma, älde ziian ba?» maqalasynyŋ avtory
ekınşı syn retınde qūjattar jinaǧynda: «keibır adam attary men tüsınbegen ataulardyŋ maǧynasyn qalai berıldı eken dep kommentariidy qarasam ondai dünie berılmegen» dep aşynyp jazuda. «Sarapşy myrzanyŋ» aityp otyrǧany ekı mäsele. Bırınşısı – keibır adam attarynyŋ maǧynasy jäne ekınşısı – tüsınbegen ataulardyŋ maǧynasy. Öz basymyz älemdık täjıribenı eskersek te, qūjattar jinaǧynda adam attarynyŋ maǧynasy berıletının estımeppız de, körmeppız de. Ekınşı mäselesınde «tüsınbegen ataular maǧynasy» dep nenı meŋzep otyr? Jer-su ataularynyŋ maǧynasy ma? Könergen sözderdıŋ maǧynasy ma? Ol da tüsınıksız, mardymsyz. Esesıne, aty atalǧan qūjattar jinaǧy filologiialyq eŋbek – tüsındırme sözdıgı emes.
Degenmen de, qūjattar jinaǧynda 439-464 better aralyǧynda «Esımder körsetkışı», 465-475 better aralyǧynda «Geografiialyq ataulardyŋ körsetkışı» jäne 476-477 better aralyǧynda «Könergen sözder men söz tırkesterınıŋ körsetkışı» älıppelık retpen berılgen.
«Almatylyq tarihşy Marat Tuǧanbaev»
üşınşı syn-pıkırınde
«qūjattar jinaǧyn tarihşy emes filolog qūrastyryp otyr» degen jalǧan aqparatyn ūsynyp otyr. «İz istorii kazahsko-rossiiskih otnoşenii. XVIII vek» qūjattar jinaǧynyŋ qūrastyruşysy – V.A. Sirik. Rasynda da, Vitalii Aleksandrovich bakalavriatta alǧan bılımı boiynşa tarihşy emes, bıraq filolog ta emes. Ol Pavlodar universitetın tämämdaǧan ekonomist.
Endıgı kezekte, Vitalii Siriktıŋ ekınşı joǧary bılımı, magistr akademiialyq därejesıne nazar audaraiyq. Ol 2020 jyldyŋ nauryz aiynda F.M. Dostoevskii atyndaǧy RF Omby memlekettık universitetınıŋ tarih fakultetınde oquyn aiaqtap, «Kultura povsednevnosti kazahskoi kochevoi elity Srednego juza. Vtoraia polovina XVIII veka» («Orta jüz qazaqtary köşpendı elitasynyŋ kündelıktı ömır mädenietı. XVIII ǧasyrdyŋ ekınşı jartysy») taqyrybynda dissertasiiasyn qorǧap, üzdık diplom iegerı atandy.
«Sarapşy myrzanyŋ»
törtınşıden tartqan mını: «... hronologiialyq tärtıp saqtalynbaǧan. Mysaly, 17, 19, 20, 27 jäne t.b. dokumentterde bır ızdılık joq». Būl da şyndyqqa janaspaidy. Sebebı, qūjattar jinaǧynda 1745-1778 jyldar aralyǧyndaǧy ūsynylǧan qūjattar kelesı hronologiialyq tızbekpen berılgen:
| R/s |
Qūjattyŋ datasy |
Qūjat nomerı |
| 1 |
1745 j |
№1 |
| 2 |
1747 j. |
№2-№3 |
| 3 |
1748 j. |
№4-№14 |
| 4 |
1754 j. |
№15-№35 |
| 5 |
1758 j. |
№36-№45 |
| 6 |
1759 j. |
№46-№56 |
| 7 |
1760 j. |
№57 |
| 8 |
1763 j. |
№58 |
| 9 |
1765 j. |
№59-№66 |
| 10 |
1770 j. |
№67-№68 |
| 11 |
1771 j. |
№69-№169 |
| 12 |
1772 j. |
№170-№177, №179-№180, №192 |
| 13 |
1773 j. |
№178, №182-№191, №193-№230, №233 |
| 14 |
1774 j. |
№231-№232, №234-252, №259 |
| 15 |
1775 j. |
№253-№258, №260-№304 |
| 16 |
1777 j. |
№181, №305-№324, №335 |
| 17 |
1778 j. |
№325-№334, №336-№363 |
Joǧaryda keltırılgen kesteden barlyǧy 363 qūjattyŋ ışınen altauynyŋ, atap aitsaq, №178, №181, №192, №233, №259 jäne №335 qūjattarynyŋ retı būzylǧanyn köremız. Būl tolyqtai qūrastyruşydan ketken kışıgırım kemşılık. Prosenttık körsetkışpen eseptegende, şamamen qūjattardyŋ 98,35 prosentı hronologiialyq bırızdılıkpen jazylǧan. Sondyqtan, qūjattar jinaǧyndaǧy 1 prosentten şamaly ǧana asqan kemşılık üşın barlyq eŋbekke qasaqana küie jaǧu orynsyz dep bılemız.
Besınşıden, «Resenzentter Qazaq handyǧynyŋ tarihyn bılmeitın mamandar» degen eken. Būl «sarapşy myrzanyŋ» ne sasqany? «Almatylyq tarihşy Marat Tuǧanbaev» elımızdıŋ kez kelgen beldı tarihşy ǧalymyna negızsız aiyp taǧudan seskenbeidı eken.
«İz istorii kazahsko-rossiiskih otnoşenii. XVIII vek» qūjattar jinaǧyna resenzent bolǧan qazaqstandyq ǧalymdar – t.ǧ.d., professor Abdirov M.J., t.ǧ.d., professor Mamytova S.N. jäne Resei Federasiiasynyŋ t.ǧ.d., professor Sorokin Iý.A.
Nazarymyzdy otandyq tarihşy resenzentterge audaraiyq. Abdirov Mūrat Jetkergenūly – t.ǧ.d. ǧylymi därejesın alu maqsatynda 1998 jyly «Voenno-kazachia kolonizasiia Kazahstana (kones XVI-nachalo XX v.): opyt istoriko-evoliusionnogo analiza» («Qazaqstandy äskeri-kazaktık otarlau (XVI ǧ. soŋy – XX ǧ. basy): tarihi-evoliusiialyq taldau täjıribesı») dissertasiiasyn qorǧady. Sonymen qatar, Mūrat Jetkergenūly «Han Kuchum: izvestnyi i neizvestnyi», «Zavoevanie Kazahstana sarskoi Rossiei (iz istorii voenno-kazachei kolonizasii kraia v konse XVI – nachale XX vekov)», «İstoriia kazachestva Kazahstana» atty monografiialarynyŋ avtory bolyp tabylady.
Mamytova Säule Näsenqyzy t.ǧ.k. ǧylymi därejesın alu maqsatynda 2004 jyly «İstoriia razvitiia predprinimatelstva v Priirtyşe vo vtoroi polovine XIX – nachale HH veka» jäne t.ǧ.d. ǧylymi därejesın alu maqsatynda 2010 jyly «İstoriografiia genezisa rynka i predprinimatelstva v Kazahstane vo vtoroi polovine XIX – nachale XX vekov» atty dissertasiialaryn qorǧady.
Körıp otyrǧanymyzdai, qūjattar jinaǧynyŋ otandyq resenzentterı Qazaq handyǧynyŋ tarihyn özderınıŋ zertteu obektısıne ainaldyrǧan mamandar. Qazaq-orys qatynastaryn zertteude maŋyzdy ülesın qosyp jürgen ǧalymdar.
Synşy avtor «
altynşydan, kez kelgen qūjattyŋ tüpnūsqasy Moskva nemese Sankt-Peterburgte saqtalsa, köşırmesı Ombyda nemese kerısınşe boluy tiıs. Būl jinaqta dūrys körsetılmegen» deidı. «İz istorii kazahsko-rossiiskih otnoşenii. XVIII vek» qūjattar jinaǧyn qolyna alǧan kez-kelgen oqyrman aitylyp otyrǧan synnyŋ jalǧandyǧyna köz jetkıze alady. Sebebı, barlyq 363 qūjattyŋ soŋynda onyŋ tolyq sıltemesı, iaǧni arhiv atauy, qordyŋ, tızımdemenıŋ, ıstıŋ jäne paraqtyŋ nomerlerı tolyq körsetılgen. Qai qūjattyŋ tüpnūsqasy (№1-№13, №15, №17-№19, №26-№27, №30, №34-№37, №39-№46, №48-№51, №53-№56, №58-№60, №63-№64, №66-№111, №113-№116, №118-№124, №126-131, №133-№173, №175-№323, №325-№331, №333-№334, №339-№346, №348-№363), qai qūjattyŋ köşırmesı (№16, №20-№25, №28-№29, №31-№33, №38, №47, №52, №57, №61-№62, №65, №112, №117, №125, №132, №324, №332, №335-№338, №347) paidalanǧany turaly aqparat berılgen, tek bır ǧana qūjat (№174) boiynşa, belgılı bır sebeptermen, būndai mälımet jazylmaǧan. Prosenttık körsetkışpen sanaǧanda, 99,7 prosentten asa qūjattarda tüpnūsqasy ne köşırmesı paidalanylǧandyǧy turaly aqparat berılgen. Būl kezektı synnyŋ negızsız ekendegın däleldeidı.
«Sarpşy myrza»
jetınşı syn-pıkırınde t.ǧ.d., professor Qabyldinov Ziiabek Ermūqanūlyn taqyrypqa qatysty özıne deiıngı zertteuşılerdıŋ eŋbekterın qaramady dep aiyptap, maqalasynda «tyŋ derek tapqandai jahanǧa jar salyp, Ombydaǧy jabyq qordy men aştym deuden tynbauda» degen populistık qaueset taratty. Arhivte ǧylymi-zertteu jūmysymen ainalysqan kez-kelgen zertteuşı, tarihşy arhiv qūjattarymen jūmys ısteu tärtıbımen jäne erejesımen tanys. Osy ereje boiynşa ärbır zertteuşı qolyna alǧan ıspen tanyspas būryn, sol ıstıŋ betınde tūrǧan «qūjattardy paidalanu paraǧyn» toldyrady. «Qūjattardy paidalanu paraǧynda» zertteuşı özınıŋ aty-jönın, ıstıŋ paidalanǧan künın, paidalanǧan paraq nomerlerın, qūjattardy qandai maqsatta paidalanyp otyrǧanyn (monografiia, dissertasiia nemese basqa da ǧylymi jūmys jazu maqsatynda) qūjattardy qandai sipatta paidalanǧanyn (köşırıp alu, köşırme nemese skanerlengen nūsqasyn jasau) körsetedı jäne qoltaŋbasyn qaldyrady. Zertteuşı atalyp otyrǧan «qūjattardy paidalanu paraǧynyŋ» negızınde būl ıstıŋ oǧan deiın zertteuşılerdıŋ paidalanǧandyǧy nemese paidalanbaǧandyǧyna, ışındegı mälımetterdıŋ ǧylymi ainalymǧa tartylǧandyǧy nemese tartylmaǧandyǧyna köz jetkıze alady.
Sondyqtan, qūjattar jinaǧynda az zerttelgen jäne osyǧan deiın ǧylymi ainalymǧa enbegen arhiv qūjattary basyldy degen aqparatqa kümän keltıru orynsyz. Sebebı, osy jinaqta Qazaqstan men Reseidıŋ ekı ǧylymi mekemesınıŋ, bırınşısı – Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ, ekınşısı – Omby oblysynyŋ tarihi arhivınıŋ bırlesken arheografiialyq jūmystarynyŋ nätijesınde anyqtalǧan arhiv qūjattary jariialanyp otyr. Qazaqstannyŋ nemese Reseidıŋ bırde-bır ǧylymi mekemesı öz bedelıne, reputasiiasyna nūqsan keltıruge niettenbeitının de ekergenımız abzal.
«Almatylyq tarihşy Marat Tuǧanbaevtyŋ» pıkırınşe, «
onynşydan, qūjattar jinaǧyn jüielep jinauǧa kemınde ekı-üş jyl uaqyt ketedı. Al Qabyldinov üşın jinaq şyǧaru ermekke ainalǧandai». Osy mäselenı talqylamas būryn, «sarapşy myrzanyŋ»
«Paida ma, älde ziian ba?» maqalasynda «Qazaq-orys qatynastary» taqyryby aiasynda 1961 jäne 1964 jyldary ekı tomdyq qūjattar jinaǧynyŋ basylyp şyqqanyn mysal retınde keltırgenıne nazar audaraiyq. 1961 jyly jaryq körgen 1-tomǧa 276 arhiv qūjaty engızılgen bolsa, 1964 jyly baspadan şyqqan ekınşı jinaqqa 359 arhiv qūjaty engen. Körıp otyrǧanymyzdai, HH ǧasyrdyŋ 60-jj. jariialanǧan, būl ekı jinaqtyŋ uaqyt arasy şamamen 3 jyldai ǧana.
Endı bügıngı künge oralaiyq. Bız HHI ǧasyrdyŋ Törtınşı öndırıstık revoliusiia jaǧdaiynda ömır sürıp jatyrmyz. Ǧylym da, Älem de alǧa basyp kele jatyr. Ötken ǧasyrdyŋ 60 jyldarymen salystyrǧanda tehnikalyq mümkındıkterımız äldeqaida joǧary.
Rasynda da, qazırgı künı, 50-60 jyl būrynǧydai, qūjattar jinaǧyn jüieleuge kemınde ekı-üş jyl uaqyt kete me?
«Paida ma, älde ziian ba?» maqalasynda körsetılgen ekınşı toptaǧy syn-eskertuler Qabyldinov Ziiabek Ermūqanūlynyŋ jeke basyna, atqaryp jürgen basşylyq pen ǧylymi qyzmetıne baǧyttalǧan. Bıraq, olardyŋ barlyǧy negızsız jala jabu bolyp tabylady.
Mysaly, Ziiabek Qabyldinovtyŋ 2019 jyldyŋ 23-mausymda özınıŋ resmi facebook paraqşasyna jariialaǧan postyna nazar audaraiyq. Būl jerde Ziiabek Ermūqanūly Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ direktory qyzmetıne taǧaiyndalǧanyna 2 jyl tolǧanyna orai, ūjym bolyp atqarǧan qyzmetıne esep bergen. Qarjylyq, materialdyq jäne moraldık-psihologiialyq jaǧdaiy asa auyr, müşkıl deŋgeige jetken TEİ öz bedelın qaitara bastaǧanyn jäne 27 jyl boiy jasalmaǧan ışkı memlekettık audittıŋ ötkızılgenın atap öttı.
İnstitut direktory ūjymnyŋ bırlesken jūmysynyŋ jäne Ǧylym komitetı men QR BǦM-nıŋ belsendı qoldauynyŋ arqasynda tömendegı jetıstıkterdı tızıp berdı:
1) TEİ-nyŋ qarjylandyruy 19 ese östı;
2) Täuelsızdık alǧannan berı alǧaş ret 6 jas qyzmetker baspana aldy;
3) İnstituttan öte alşaq tūratyn 10 qyzmetker qoǧamdyq kölıkte jüru üşın ai saiyn jol jüru biletterın alyp otyratyn boldy;
4) jūmysqa 19 ǧylym kandidattary men doktorlary jäne filosofiia doktorlary qabyldandy;
5) TEİ saity 6 tılde qyzmet körsetetın boldy;
6) 69 otandyq jäne şetel ǦZİ-men, arhivtermen, JOO-men jäne muzeilermen yntymaqtastyq turaly kelısım-şarttar jasaldy;
7) sany 10-nan asa eŋbekter jariialandy;
8) TEİ ǧalymdary Geografiia jäne Aqparattyq tehnologiialar intstituttarymen bırlese otyryp, älem boiynşa erekşe «Qazaqstan Halyqtary» atty ǧylymi-tarihi İnteraktivtı kartasyn jasady, Arheologiia institutymen bırlesıp, «Qazaqstannyŋ kielı geografiiasy» kıtabyn 2 tılde basyp şyǧardy;
9) 2018 jyldyŋ nätijesı boiynşa Elbasy – Alǧaşqy prezident qory TEİ-nyŋ Jas ǧalymdar keŋesın respublika boiynşa üzdık dep tanydy;
10) TEİ-nyŋ Ardagerler keŋesı qalpyna keltırıldı;
11) İnstituttyŋ Qamqorşylyq keŋesı ūiymdastyryldy;
12) TEİ etnologiia mamandyǧy boiynşa magistrler men filosofiia dokorlaryn daiyndau üşın alǧaş ret lisenziia aldy;
13) TEİ 3 memorialdyq kabinet jabdyqtady.
Joǧaryda atap ötken jetıstıkterge qosa, Ş.Ş. Uälihanov atyndaǧy TEİ direktory t.ǧ.d., professor Z.E. Qabyldinovtyŋ 2019 jylǧy qorytyndy esebınen kelesı derekterdı keltıruge bolady:
- baǧdarlamalyq-maqsatty qarjylandyru boiynşa 2 joba, granttyq qarjylandyru boiynşa 6 joba jäne 3 memlekettık tapsyrma oryndalyp jatyr;
- 5 monografiia, 3 qūjattar jinaǧy, 3 oqulyq pen oqu qūraly, Scopus pen WOS kompaniialarynyŋ halyqaralyq derekter qorynda indeksteletın, impakt-faktory nolden joǧary baspalarynda 11 ǧylymi maqala, RİNS derekter qoryna kıretın şetel baspasynda 21 ǧylymi maqala, QR BǦM BǦSBK ūsynǧan ǧylymi jurnalynda 43 maqala, konferensiialar jinaqtarynda 92 maqala jäne basqa da baspalarda 41 maqala, sonymen qatar, BAQ men saittarda 178 baiandama jaryq kördı;
- t.ǧ.d., professor A.U. Toqtabaidyŋ jetekşılıgımen Özbekstanǧa (Nauai, Būhara, Taşkent oblystaryna), t.ǧ.d., professor S.E. Ajigalidıŋ jetekşılıgımen Qaraǧandy oblysyna, B.K. Smagulov pen G.U. Orynbaevanyŋ jetekşılıgımen Türkıstan, Aqmola, Aqtöbe jäne Batys Qazaqstan oblystaryna etnografo-etnoarheologiialyq ekspedisiialar ūiymdastyryldy;
- Arhiv-2025 baǧdarlamasy aiasynda RF, Ukraina, Vengriia jäne Polşa meleketterınıŋ qalalary boiynşa, TEİ-nyŋ 31 qyzmetkerınıŋ qatysuymen, 11 arheografiialyq ekspedisiia öttı;
- 2019 jyly TEİ 8 halyqaralyq jäne 12 respublikalyq konferensiia, 13 döŋgelek üstel, 5 ädıstemelık seminar, 5 prezentasiia men körme, sonymen qatar, şeteldık ǧalymdarmen 5 kezdesu ötkızdı;
- İnstitut qyzmetkerlerı 2017 jyly – 4, 2018 jyly – 10 jäne 2019 jyly – 15 memlekettık nagrada (marapat) men syilyqaqy aldy;
- 18 qyzmetker jaldamaly baspanaǧa ötınış berdı.
«Almatylyq tarihşy Marat Tuǧanbaev» t.ǧ.d., professor Z.E. Qabyldinovtyŋ qazaq tarihy ǧylymyn damytu jolynda jasap jatqan är äreketın, kez-kelgen ǧylymi eŋbegın özıne qarsy qanşalyqty paidalanu nietı bolsa da, onysy ıske aspaidy. Sebebı, aqiqatty būrmalau oŋai şarua emes.
Sonymen qatar, Z.E. Qabyldinovtyŋ qaramaǧynda qyzmet etıp jürgen ǧalymdarǧa, Mysaly, tarih mamandyǧy boiynşa filosofiia doktory (Ph.D.) M. Qozybaevaǧa da topyraq şaşyldy. Maqala avtory
on jetınşı syn-pıkırınde bylai degen: «... M. Qozybaeva biylǧy jas ǧalymdar arasyndaǧy baiqauda taǧy da joba jetekşısı retınde bır jobany jeŋıp aldy. Eŋ qyzyǧy, taǧy da özı ainalyspaǧan kezeŋ boiynşa ūsynylǧan joba. Taqyryp kelgenımen, kezeŋ kelmeidı». Qyzyq eken, ǧalymnyŋ özınıŋ zertteu taqyrybynyŋ hronologiialyq şeŋberın keŋeitkenı de kemşılıkke ainalyp, qylmys bolǧany ma?!
Eŋ soraqysy, «sarapşy myrza» ǧylymi därejesı joq, ǧylymi jolyn endı ǧana bastap kele jatqan jas ızdenuşılerge de küie jaǧudan taiynbaǧan.
Naqty aitar bolsaq, «Almatylyq tarihşy Marat Tuǧanbaev»
toǧyzynşy syn-pıkırınde bylai degen: «Qazaq handyǧy jobasy boiynşa doktorant F. Lebaidy Reseidıŋ Barnaul qalasynan qazaq handyǧyna qatysty qūjat ızdetıp jıbergenı Qabyldinovtyŋ mäseleden müldem habary joq ekendıgın taǧy aiǧaqtai tüsedı». Oqyrman qauymǧa jalǧan aqparat taratyp otyrǧan «sarapşy myrza» esımı atalǧan doktoranttyŋ Resei Federasiiasynyŋ Barnaul qalasyna barǧandaǧyn dūrys körsetkenımen, onyŋ ıs-saparynyŋ maqsatyn būrmalap jıbergen. Sebebı, ol Barnaul qalasyna «Ūly Dala tarihy men mädenietı» jobasy aiasyndaǧy zertteu taqyrybyna bailanysty ǧylymi-zertteu jürgızu maqsatynda barǧan. Kümän tudyratyn heiterler de boluy mümkın. Mūndai küdık tudyrǧan oilardy jas ızdenuşı ǧalym F. Lebaev Barnaul qalasyndaǧy RF Altai ölkelık memlekettık arhivınen (GAAK) äkelgen arhiv materialdarymen jäne qūndy tarihi kartalarmen seiılte alady.
Qoryta kelgende, 2020 jylǧy säuır aiynyŋ 18-jūldyzynda «Almatylyq tarihşy Marat Tuǧanbaevtyŋ»
TAISOIGAN.KZ saityna jariialaǧan
«Paida ma, älde ziian ba?» maqalasyna jan-jaqty taldau jasau kerek. Onyŋ syn-pıkırlerıne şynaiy baǧa beru kerek. Äsırese, tiıstı organdar «sarapşy myrzanyŋ» jäne
TAISOIGAN.KZ saity ielerınıŋ äreketterıne «Jala jabu» jäne «Körıneu jalǧan aqparat taratu», iaǧni Qazaqstan Respublikasynyŋ Qylmystyq Kodeksınıŋ 130 jäne 274 baptary şeŋberınde baǧa beru kerek dep oilaimyz.
«Almatylyq tarihşy Marat Tuǧanbaev» myrzaǧa aitpaǧymyz, älemdı jailaǧan pandemiia kezınde üide jatyp domalaq aryz jazyp, bıreudıŋ eŋbegın joqqa şyǧaryp, qaralap künäǧa batqanşa, el bırlıgın saqtap «täj» atalatan tajalǧa qarsy tūruǧa şaqyratyn, eldıŋ eŋsesın köteretın bır maqala jazsaŋyz,
özıŋız «Paida ma, älde ziian ba?» dep jazǧanyŋyzdyŋ paidasy jäne jaqsy amaly bolar edı.
Mūndai domalaq aryzdar azamattyǧymyz ben eldıgımızge syn. Eldık pen el bırlıgın oilaiyq. Qasiettı ramazan aiynda adamzat balasyna qaiyrly jaqsy amaldardy jasau paryz. Özınıŋ eŋbegımen elge tanylǧan t.ǧ.d., professor Qabyldinov Ziiabek Ermūqanūly siiaqty eljandy, otanşyl ärıptesımızdı jalaqorlardan qorǧap, araşa tüsu bızdıŋ azamattyq paryzymyz.
TORǦAI-TOBYL TARİHŞYLARY
