6 mamyr – Jaqsylyq Úshkempirovtiń týǵan kúni. Sonaý Sovet zamanynda, Olımpıada alańynda qazaqtyń atyn álemge tanytqan batyr ul búgin 69 jasqa tolyp otyr.
Jaqsylyq Ámiráliuly Úshkempirov 1951 jyly 6 mamyrda Jambyl oblysynń Dıhan aýylynda dúnıege kelgen. Grek-rım kúresiniń dańqty palýany, sport sheberi (1971), Halyqaralyq sport sheberi (1975), Eńbek sińirgen sport sheberi (1980), altyn medalge ıelengen qazaqtan shyqqan tuńǵysh Olımpıada chempıony. Álem chempıony (1981), álem kýbogynyń kúmis júldegeri (1982), eki dúrkin Keńes Odaǵynyń chempıony (1975, 1980), Qazaq KSR eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy
Tómende tanymal sport jýrnalısti Qydyrbek Rysbektiń jazbasyn nazarlaryńyzǵa usynamyz.
Redakııadan
ÝKRAINADA ATAŃNYŃ BASY BAR MA?
1975 jyl Jaqsylyq úshin sátti boldy. Qoltoqpaqtaı ǵana qazaq balýany SSRO halyqtarynyń spartakıadasynda jeke-dara shyqty. Úshkempirovke deıin klassıkalyq kúresten (qazir grek-rım kúresi) Sovet odaǵynyń spartakıadasyn utqan qazaq balýany bolmaǵanyn eskersek, bul tabystyń bási qandaı ekenin uǵý qıynǵa túspeıdi.
Buǵan deıin eki jyl qatarynan odaq chempıonatynyń júldegeri atanǵan Jaqańnyń kókeıinde endi Olımpıada oıyndaryna, álem chempıonatyna barsam, degen arman oty tutandy. Sebebi, 1976 jyly Monreal olımpıadasy ótedi. Spartakıada men odaq chempıonatynyń «altynyn» qatarynan qanjyǵaǵa baılaǵan Úshkempirov jetpis bestegi álem chempıonaty men Monreal olımpıadasyna barýdan birden-bir úmitker edi. Onyń ústine, spartakıada bitisimen SSRO quramasynyń aǵa jattyqtyrýshysy Vıktor Igýmenov: «Osy babynan taımasa, Monreal olımpıadasyna Jaqsylyq barady», degen.
Jetpis bestegi álem chempıonaty eki-úsh aıdan keıin Mınskide ótti. Bul synǵa álemniń úsh márte chempıony Vladımır Zýbkov qatysty. Jaraıdy, bapkerler alqasy tájirıbeli tarlanǵa senim artty, Zýbkov tórtinshi ret top jardy.
Jetpis altydaǵy Eýropa chempıonaty Lenıngradta ótti. Jaqsylyq taǵy da quramadan tys qaldy. Bul joly Reseı quramasynyń bas jattyqtyrýshysy Gennadıı Sapýnovtyń shákirti Alekseı Shýmakovtyń joly boldy.
AQSh-taǵy Álem kýbogynan taǵy syrt qaldy. Kókeıde kúmán boı kótergen. Birinshi nómirli balýannyń úsh birdeı resmı básekege ilikpeýi jaqsylyqtyń nyshany emes. Iaǵnı, odaq quramasynyń bapkerleri Monrealǵa buny aparmaıdy. Bapkerlerdiń sózi jaı aldaýsyratý ǵana.
Dál osy tusta Ýkraına jattyqtyrýshylary qolqa saldy. «Bizge aýyssań, Monrealǵa barasyń. Úı, kólik, bári sheshiledi. Qazirgi stıpendııańnan eki ese artyq jalaqy alasyń». Jaqań kádimgideı tolqydy. Úı men kólik ózinde de bar. Keregi - Olımpıada joldamasy.
Ýkraıdardyń «sálemin» kóp jyl «Qaırat» qoǵamyn basqarǵan Qabysh Omarov aǵasy estip qoıypty. Bir kúni oıda-joqta salyp-uryp jetti. Kelgen boıdaǵy zalda ter úgip júrgen inisin aınanyń aldyna alyp bardy da: «Qarashy, sen kimge uqsaısyń?» dedi. «Men ájemniń balasymyn. Ájeme uqsaımyn». «Sen durystap qara, qaı ultqa uqsaısyń?» «Qazaqpyn, aǵa! Ony nege suradyńyz?» «Qazaq bolsań, Ýkraınada atańnyń basy bar ma?!.» Jaqsylyq qysylǵanynan jerge kirip kete jazdady... «Al, bara ǵoı Kıevke. Bar! Sen olarǵa ýaqytsha ǵana kereksiń. Sińbeısiń olarǵa, sińirmeıdi. Erteń sportty doǵarǵan soń eshkimge kereksiz bop, dalada qalasyń. Sonda ózińdi alaqanyna salyp, álpeshtep otyrǵan týǵan jurtyńnyń betine qalaı qaraısyń?!..»
Ýkraına máselesi osymen támam boldy.
ÓZI BIR JAPYRAQ QOI...
Olımpıada joldamasy kózden bul-bul ushqan. Jaqsylyq qatty toryqty. SSRO quramasyndaǵy úzeńgilesteri «terpelıvyı Jak» ataǵan jigittiń tózimi ábden shegine jetken. Sodan talaılardyń qoly jetpeı júrgen SSRO quramasyna úsh aı at izin salmaı, Almatyda jatyp aldy.
Bir kúni oıda-joqta respýblıkalyq sport komıtetiniń tóraǵasy Amansha Aqbaev muny máshınesine otyrǵyzyp alyp, Qazaqstan Kompartııasynyń ortalyq komıteti ornalasqan záýlim boz úıge bir-aq tartty. Bulardy Dinmuhammed Qonaevtyń kómekshisi Dúısetaı Bekejanov kútip aldy. Mundaıdy kútpegen Jaqsylyq kádimgideı qobaljıyn dedi.
Aqbaev bastap ekeýi atshaptyrym kabınetke qadam basqan. Tóraǵanyń sońynan ilesken balýannyń tizesi dirildep qoıa berdi. San maıdanda syr bermegen júregi keýdesin jaryp shyǵardaı, bulqyna soǵady. Qazaqstan Kompartııasynyń birinshi hatshysy Dinmuhammed Qonaev qaraǵaıdaı bop qyzmet stolynyń qasynda tur eken. Aýyr oı qursaýynda ekenin tunjyraǵan qabaǵy aıtyp tur.
Ekeýiniń sálemin qabyl alǵan Qonaev judyryqtaı Jaqsylyqqa tóbesinen tóne qarap: - Áı, Amansha,chempıonyń osy ma? Ózi bir japyraq qoı, myna denesimen qalaı kúresedi? - dedi Aqbaevqa qarata.
- Dinmuhammed Ahmetuly, ózi kishkentaı bolǵanymen, kúshti balýanymyz osy! Osy jigitten birdeńe shyǵady. Batańyzdy berińiz!
- Á-á, jaraıdy, otyryńdar, - dedi Qonaev oryndyǵyna jaıǵasyp jatyp. - Al, Jaqsylyq, men kúnine tórt saǵat uıyqtaımyn. Kezinde Ózbekstanǵa ketken aýdandarymyz bar. Sony qaıtarý kerek. Myna jaqta tyń ıgerip jatyrmyz. Qoı basyn elý mıllıonǵa jetkizý mindeti taǵy tur. Malshy aýyldarǵa qanshama jol, qanshama elektr jaryǵyn tartyp jatyrmyz. Kúni-túni elimdi, jerimdi oılaımyn. Ata-babadan amanat baıtaq jerimiz bar. Men Brejnevpen (Sovet odaǵynyń bas hatshysy) kúnde sóılesip otyramyn. Elimdi saqtap, kórkeıtip, órkendetý úshin ol kisimen dos bolýym kerek. Osynyń bári maǵan ońaı deısiń be? Al, sen nege jattyǵýǵa barmaı júrsiń. Qazaqqa Olımpıada chempıony kerek! Seni bolady dep jatyr ǵoı. Qazir kezek tımese, endi tórt jyldan keıin tıedi. Durystap daıyndal! Men seni qadaǵalap otyramyn. Tek ádildik bolsyn! Taza bolsań, barasyń.
- Jaraıdy, túsindim, ata, - dedi Jaqsylyq qapelimde aýzyna basqa sóz túspeı. - Ózińe ne kerek, páteriń bar ma? - Bar. - Máshıneń bar ma? - Bar. Biraq tozyp qalyp edi... - Áı, Amansha, Jaqsylyqqa máshıne ber! - dedi Dımekeń Aqbaevqa qarap. - Al, endi sen daıyndal. - Jaqsy, ata, - dep Jaqsylyq lyp etip ornynan turdy.
Sol mezet Jaqasylyqtyń tula boıy dý-dý etip, myńǵa jalǵyz shabardaı shabynyp tur edi.
...1980 jyly 29 jastaǵy Jaqsylyq Úshkempirov Máskeý olımpıadasynda top jarsa, 1981 jyl 30 jasynda álem chempıony atandy, al, 1982 jyly 31 jasynda Álem kýbogyn qanjyǵaǵa baılady. Bul sportshylyq jasy ulǵaıa bastaǵan tustaǵy eń aqyrǵy úsh múmkindik edi. Jaqań zaryǵyp zorǵa jetken sol úsh múmkindikti qalt jibermeı, qaǵyp tústi.
Máskeý olımpıadasynan oljamen oralǵan Jaqsylyq batyrdy Dinmuhammed aǵasy «Bir japyraǵym!» dep erkeletken eken.
