6 mamyr – Jaqsylyq Üşkempırovtıŋ tuǧan künı. Sonau Sovet zamanynda, Olimpiada alaŋynda qazaqtyŋ atyn älemge tanytqan batyr ūl bügın 69 jasqa tolyp otyr.
Jaqsylyq Ämırälıūly Üşkempırov 1951 jyly 6 mamyrda Jambyl oblysynŋ Dihan auylynda düniege kelgen. Grek-rim küresınıŋ daŋqty paluany, sport şeberı (1971), Halyqaralyq sport şeberı (1975), Eŋbek sıŋırgen sport şeberı (1980), altyn medalge ielengen qazaqtan şyqqan tūŋǧyş Olimpiada chempiony. Älem chempiony (1981), älem kubogynyŋ kümıs jüldegerı (1982), ekı dürkın Keŋes Odaǧynyŋ chempiony (1975, 1980), Qazaq KSR eŋbek sıŋırgen jattyqtyruşysy
Tömende tanymal sport jurnalistı Qydyrbek Rysbektıŋ jazbasyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
Redaksiiadan
UKRAİNADA ATAŊNYŊ BASY BAR MA?
1975 jyl Jaqsylyq üşın sättı boldy. Qoltoqpaqtai ǧana qazaq baluany SSRO halyqtarynyŋ spartakiadasynda jeke-dara şyqty. Üşkempırovke deiın klassikalyq küresten (qazır grek-rim küresı) Sovet odaǧynyŋ spartakiadasyn ūtqan qazaq baluany bolmaǧanyn eskersek, būl tabystyŋ bäsı qandai ekenın ūǧu qiynǧa tüspeidı. Būǧan deiın ekı jyl qatarynan odaq chempionatynyŋ jüldegerı atanǧan Jaqaŋnyŋ kökeiınde endı Olimpiada oiyndaryna, älem chempionatyna barsam, degen arman oty tūtandy. Sebebı, 1976 jyly Monreal olimpiadasy ötedı. Spartakiada men odaq chempionatynyŋ «altynyn» qatarynan qanjyǧaǧa bailaǧan Üşkempırov jetpıs bestegı älem chempionaty men Monreal olimpiadasyna barudan bırden-bır ümıtker edı. Onyŋ üstıne, spartakiada bıtısımen SSRO qūramasynyŋ aǧa jattyqtyruşysy Viktor İgumenov: «Osy babynan taimasa, Monreal olimpiadasyna Jaqsylyq barady», degen. Jetpıs bestegı älem chempionaty ekı-üş aidan keiın Minskıde öttı. Būl synǧa älemnıŋ üş märte chempiony Vladimir Zubkov qatysty. Jaraidy, bapkerler alqasy täjıribelı tarlanǧa senım artty, Zubkov törtınşı ret top jardy. Jetpıs altydaǧy Europa chempionaty Leningradta öttı. Jaqsylyq taǧy da qūramadan tys qaldy. Būl joly Resei qūramasynyŋ bas jattyqtyruşysy Gennadii Sapunovtyŋ şäkırtı Aleksei Şumakovtyŋ joly boldy. AQŞ-taǧy Älem kubogynan taǧy syrt qaldy. Kökeide kümän boi kötergen. Bırınşı nömırlı baluannyŋ üş bırdei resmi bäsekege ılıkpeuı jaqsylyqtyŋ nyşany emes. Iаǧni, odaq qūramasynyŋ bapkerlerı Monrealǧa būny aparmaidy. Bapkerlerdıŋ sözı jai aldausyratu ǧana. Däl osy tūsta Ukraina jattyqtyruşylary qolqa saldy. «Bızge auyssaŋ, Monrealǧa barasyŋ. Üi, kölık, bärı şeşıledı. Qazırgı stipendiiaŋnan ekı ese artyq jalaqy alasyŋ». Jaqaŋ kädımgıdei tolqydy. Üi men kölık özınde de bar. Keregı - Olimpiada joldamasy. Ukraidardyŋ «sälemın» köp jyl «Qairat» qoǧamyn basqarǧan Qabyş Omarov aǧasy estıp qoiypty. Bır künı oida-joqta salyp-ūryp jettı. Kelgen boidaǧy zalda ter ügıp jürgen ınısın ainanyŋ aldyna alyp bardy da: «Qaraşy, sen kımge ūqsaisyŋ?» dedı. «Men äjemnıŋ balasymyn. Äjeme ūqsaimyn». «Sen dūrystap qara, qai ūltqa ūqsaisyŋ?» «Qazaqpyn, aǧa! Ony nege sūradyŋyz?» «Qazaq bolsaŋ, Ukrainada ataŋnyŋ basy bar ma?!.» Jaqsylyq qysylǧanynan jerge kırıp kete jazdady... «Al, bara ǧoi Kievke. Bar! Sen olarǧa uaqytşa ǧana kereksıŋ. Sıŋbeisıŋ olarǧa, sıŋırmeidı. Erteŋ sportty doǧarǧan soŋ eşkımge kereksız bop, dalada qalasyŋ. Sonda özıŋdı alaqanyna salyp, älpeştep otyrǧan tuǧan jūrtyŋnyŋ betıne qalai qaraisyŋ?!..» Ukraina mäselesı osymen tämam boldy.ÖZI BIR JAPYRAQ QOI...
Olimpiada joldamasy közden būl-būl ūşqan. Jaqsylyq qatty toryqty. SSRO qūramasyndaǧy üzeŋgılesterı «terpelivyi Jak» ataǧan jıgıttıŋ tözımı äbden şegıne jetken. Sodan talailardyŋ qoly jetpei jürgen SSRO qūramasyna üş ai at ızın salmai, Almatyda jatyp aldy. Bır künı oida-joqta respublikalyq sport komitetınıŋ töraǧasy Amanşa Aqbaev mūny mäşinesıne otyrǧyzyp alyp, Qazaqstan Kompartiiasynyŋ ortalyq komitetı ornalasqan zäulım boz üige bır-aq tartty. Būlardy Dınmūhammed Qonaevtyŋ kömekşısı Düisetai Bekejanov kütıp aldy. Mūndaidy kütpegen Jaqsylyq kädımgıdei qobaljiyn dedı. Aqbaev bastap ekeuı atşaptyrym kabinetke qadam basqan. Töraǧanyŋ soŋynan ılesken baluannyŋ tızesı dırıldep qoia berdı. San maidanda syr bermegen jüregı keudesın jaryp şyǧardai, būlqyna soǧady. Qazaqstan Kompartiiasynyŋ bırınşı hatşysy Dınmūhammed Qonaev qaraǧaidai bop qyzmet stolynyŋ qasynda tūr eken. Auyr oi qūrsauynda ekenın tūnjyraǧan qabaǧy aityp tūr. Ekeuınıŋ sälemın qabyl alǧan Qonaev jūdyryqtai Jaqsylyqqa töbesınen töne qarap: - Äi, Amanşa,chempionyŋ osy ma? Özı bır japyraq qoi, myna denesımen qalai küresedı? - dedı Aqbaevqa qarata. - Dınmūhammed Ahmetūly, özı kışkentai bolǧanymen, küştı baluanymyz osy! Osy jıgıtten bırdeŋe şyǧady. Bataŋyzdy berıŋız! - Ä-ä, jaraidy, otyryŋdar, - dedı Qonaev oryndyǧyna jaiǧasyp jatyp. - Al, Jaqsylyq, men künıne tört saǧat ūiyqtaimyn. Kezınde Özbekstanǧa ketken audandarymyz bar. Sony qaitaru kerek. Myna jaqta tyŋ igerıp jatyrmyz. Qoi basyn elu millionǧa jetkızu mındetı taǧy tūr. Malşy auyldarǧa qanşama jol, qanşama elektr jaryǧyn tartyp jatyrmyz. Künı-tünı elımdı, jerımdı oilaimyn. Ata-babadan amanat baitaq jerımız bar. Men Brejnevpen (Sovet odaǧynyŋ bas hatşysy) künde söilesıp otyramyn. Elımdı saqtap, körkeitıp, örkendetu üşın ol kısımen dos boluym kerek. Osynyŋ bärı maǧan oŋai deisıŋ be? Al, sen nege jattyǧuǧa barmai jürsıŋ. Qazaqqa Olimpiada chempiony kerek! Senı bolady dep jatyr ǧoi. Qazır kezek timese, endı tört jyldan keiın tiedı. Dūrystap daiyndal! Men senı qadaǧalap otyramyn. Tek ädıldık bolsyn! Taza bolsaŋ, barasyŋ. - Jaraidy, tüsındım, ata, - dedı Jaqsylyq qapelımde auzyna basqa söz tüspei. - Özıŋe ne kerek, päterıŋ bar ma? - Bar. - Mäşineŋ bar ma? - Bar. Bıraq tozyp qalyp edı... - Äi, Amanşa, Jaqsylyqqa mäşine ber! - dedı Dimekeŋ Aqbaevqa qarap. - Al, endı sen daiyndal. - Jaqsy, ata, - dep Jaqsylyq lyp etıp ornynan tūrdy. Sol mezet Jaqasylyqtyŋ tūla boiy du-du etıp, myŋǧa jalǧyz şabardai şabynyp tūr edı. ...1980 jyly 29 jastaǧy Jaqsylyq Üşkempırov Mäskeu olimpiadasynda top jarsa, 1981 jyl 30 jasynda älem chempiony atandy, al, 1982 jyly 31 jasynda Älem kubogyn qanjyǧaǧa bailady. Būl sportşylyq jasy ūlǧaia bastaǧan tūstaǧy eŋ aqyrǧy üş mümkındık edı. Jaqaŋ zaryǧyp zorǧa jetken sol üş mümkındıktı qalt jıbermei, qaǧyp tüstı. Mäskeu olimpiadasynan oljamen oralǧan Jaqsylyq batyrdy Dınmūhammed aǧasy «Bır japyraǧym!» dep erkeletken eken. https://youtu.be/K4zsk1ZYTYcŪqsas jaŋalyqtar
