Biyl soǧys jäne eŋbek ardagerı Şomaq Izbasarūly 100 jasqa tolar edı... Ol osydan 3 jyl būryn ömırden ozyp, jeŋıstıŋ 75-şı köktemın köre almai kettı. Ūrpaǧyna ülgı bolǧan atamnyŋ erlıgı turaly jazǧandy jön kördım.
Biyl ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ aiaqtalǧanyna tura 75 jyl toldy. Adamzat balasyna zor qasıret äkelgen sūrapyl soǧysqa toitarys berıp, beibıt ömırge jol aşqan ardagerlerdıŋ asqan erlıgı men eren eŋbekterı eşqaşan ūmytylmaq emes. Otan üşın soǧysta erlık körsetken barlyq Ūly Otan soǧysynyŋ ardagerlerıne myŋ taǧzym. Qan maidanǧa qazaq dalasynan 1 million 200 myŋ azamat attandy. Ökınışke orai, olardyŋ jartysy elge oralǧan joq. Otanǧa aman-esen oralǧan jauyngerler eŋbekke aralasyp, el tıregı boldy.
Ūly Otan soǧysy kezınde maidan dalasynda erlık körsetkenderdıŋ bırı menıŋ atam. Biyl atam Izbasarov Şomaq Izbasarūly tırı bolsa 100 jasqa tolar edı... Atamnyŋ mäŋgı saparǧa ketkenıne de üş jyl bolyp qaldy. Menıŋ endıgı paryzym atamnyŋ erlıgın barynşa nasihattau dep bılemın. Atamnyŋ topyraǧy torqa, jatqan jerı jaily bolsyn. Janyŋ jannatta bolyp, ūrpaǧyŋdy jelep-jebep jata gör!
Jyl saiyn 9-mamyrda atamnyŋ közı tırısınde äulet bolyp, Beineu audany Sam auylyna baryp, atamdy Jeŋıs künımen qūttyqtauşy edık. Onyŋ omyrauy medalǧa toly kostiumın kiım, esık aldynan qarsy aluşy edı. Ol sonda būl - eldıŋ merekesı deuşı edı. «Sūrapyl soǧystaǧy qarulas joldastarymnyŋ erlıgı eşqaşan ūmyt qalmaidy dep senem. Öitkenı beibıt zamannyŋ bügıngı ūrpaqtary olardy ärqaşan este ūstauy kerek». Būl - aşarşylyq pen ekınşı düniejüzılık soǧysty körgen atam Şomaqtyŋ aitqany. Maidan dalasynda ol Ukraina, Belarus, Polşa elderın azat etuge qatysqan.
Bız – aspany aşyq täuelsız, beibıt zamanda ömır sürıp jatyrmyz. Men baqytty nemeremın, ūrpaqpyn. Menıŋ atam Izbasarov Şomaq Izbasarūly Ūly Otan soǧysynyŋ jäne eŋbek ardagerı. Men äuletımızdıŋ mäuelı bäiteregındei bolǧan atammen maqtanamyn. Endı onyŋ körgen ekınşı jahan soǧysy turaly öz auyzynan estıgenımdı baiandaǧym keledı. Atam sūrapyl soǧys turaly köp aita bermeitın. Tek, qolqa salsaq ǧana, qūlynşaqtarym, menıŋ körgen qiyndyǧymdy sender körmeŋder deitın. Ūzaq oilanyp, kürsınıp sūrapyl soǧysty eske alady.
Şomaq Izbasarov 1920 jyly erte köktemde Maŋǧystau oblysy Maŋǧystau audany «Han qūmy» jailauynda düniege kelgen. Äkesı – Izbasar, şeşesı – Jıbek. Otbasynda segız ūl, bır qyz tärbielendı. Qaryndasy Aqşyman, ınılerı Syilyhan, Toqai, Bäiden, Myrzaly, Baitūrsyn, Qadırjan, Nahu. Bügınde olardyŋ barlyǧy baqilyq boldy. Bala Şomaq aldymen Şaiyr auylyndaǧy moldadan eskışe bılım alyp, hat tanidy. Odan ärı Aqmyştaǧy sol kezdegı kommunaldyq mektepte, iaǧni 1927-28 jyldary arabşa bılım alady. Otbasynyŋ tūŋǧyşy bolǧandyqtan, būǧanasy qatpaǧan bala Şomaq eŋbekke erte aralasady. Bala bop asyq oinap, dop qumaǧan. Onyŋ balalyq şaǧy eldıŋ basyna tüsken aşarşylyq kezeŋmen tūspa-tūs keldı. Jastai atqa qonyp, äkesıne kömektesıp mal baqty. Elge kelgen aşarşylyq zamanda oŋai bolǧan joq. Qala berdı Keŋestık däuırdıŋ solaqai saiasatyna sol kezdegı öz betımen kün körıp otyrǧan ortaşalardyŋ maldaryn tärkılei bastady. Būl jaǧdai azyn-aulaq malymen öz otbasyn asyrap otyrǧan otbasylaryna oŋai soqqan joq.
Şomaq 19 jasynda iaǧni, 1939-1942 jyldar aralyǧynda Tauşyq auylyndaǧy № 6-7 kömır şahtalarda şahter bolyp jūmys jasaǧan. Osy jūmysta jürgende Şomaq «Stahanovşylar qozǧalysynyŋ» beldı müşesı boldy. Bastamanyŋ "stahanovşylar qozǧalysy" dep ataluy Ukraina jerınde Donbastaǧy "Sentralnaia - İrmino" şahtasynyŋ zaboişysy A.G.Stahanovtyŋ esımıne bailanysty. Ol 1935 jyly tamyzdyŋ 30-nan 31-ne qaraǧan tünı (5 saǧ. 45 min) bır smenada norma boiynşa 7 tonna ornyna 102 tonna kömır öndırdı, söitıp būl salada düniejüzılık rekord jasaidy. Stahanovtyŋ ülgısı bükıl Sovet Odaǧynda keŋınen qoldau tapty.
Demek, menıŋ atam «Stahanovşylar qozǧalysyna» ün qosa otyryp, kündık normadan 2-3 ese asyra kömır qazyp, «Stahanovşy» ataǧyn ielengen. Osylaişa eŋbek ozaty bolǧan.
Şahtadan kömırdı özı qazyp, özı qaptap, arqalap şahtadan şyǧaryp qabyldauşyǧa tapsyryp otyrǧan. Kündık normany qalai oryndalǧandyǧyn, kımnıŋ qanşa tapsyrǧanyn qabyldauşy kün saiyn mälımdep otyrǧan. Eŋbekqorlyǧynyŋ, qairattylyǧynyŋ, tabandylyǧynyŋ, jauapkerşılıgınıŋ arqasynda kündık normany bırneşe esege asyra oryndap otyrǧan.
Şyǧarylǧan kömırdı Tauşyqtan Sartasqa tartylǧan tartabandy vagondarǧa tiegen. Ärı qarai jük kemelerge tielıp teŋız arqyly, qajettı jerge jetkızılgen.
Şomaq Izbasarūly 1942 jyldyŋ tamyz aiynda Otan aldyndaǧy boryşyn öteu üşın äsker qataryna şaqyrylǧan.
Atam - äskerdegı kezın, bylaişa öttı dep äŋgımeleitın: Sol kezde Maŋǧystaudyŋ ortalyǧy Fort-Şevchenko bolatyn. Osynda 2-3 kün bolyp, «Tovariş» degen katermen Gurevke keldık. Mūnda da köp aialdaǧanymyz joq, poiyzben Orynbor oblysynyŋ Chkalov qalasyna apardy. Osy jerde 20 kündei bolyp, äskeri tärtıptıŋ qyr-syryn üirenıp, densaulyǧymyzdy tekserttık. Bır künı taŋerteŋgı sapta komandir orysşa bızge būiryqty oqydy. Men orysşany tüsınbeimın, qyr qazaǧymyn, äiteuır, «Kımnıŋ densaulyǧy küştı, suyqqa şydamdy, öz erıkterıŋmen ekı adym alǧa » - dep jatyr eken. Men de şyqtym. Erıktı, bölınıp şyqqan topty Altai aimaǧyna alyp bardy. Men Barnauyl qalasyna baryp, arnaiy jasaqtalyp jatyrǧan № 28 şaŋǧyşylar brigadasynyŋ ekınşı batalonynyŋ ekınşı rotasyna tüstım. Qytymyr Sıbırdıŋ qysynda künı-tünı daiyndaldyq. Äbden daiyndyqtan ötken soŋ, 1943 jyldyŋ 14 - qaŋtarynda Ortalyqqa, iaǧni, qandy qyrǧyn jürıp jatqan Stalingrad tübındegı şaiqasqa jıberdı. Sonda, Barnauyldan Stalingrad dalasyna deiın şaŋǧymen keldık. Aldymen poiyzǧa otyrǧanbyz. Alaida otarbany nemıster qaita-qaita bombalap qoimaǧasyn, jaiau jüruge tura keldı. Jolda kele jatqanda nemıstıŋ şabuylynan köptegen sarbaz qyrylyp qaldy. Reseidıŋ bırneşe eldı - mekenderın azat etuge at salystym. Sonymen qatar, Ukraina jerın de jaudan tazartuǧa qatynastym. Soǧys qimyldarynyŋ ışınde nemıs äskerın 40-50 metr jerden köruım Ukrainanyŋ Balanovskii derevniasy üşın bolǧan soǧys edı. Balanovskiide myŋ qaraldy otbasy tūratyn ülken derevnia. Eldı-mekendı şetınen bırneşe qatar jerden bekınıs qazylǧan. Ekı jaq bır-bırımızge qarsy oq jaudyryp alamyz da, arasynda tynystaimyz. Okoptan säl basymdy şyǧarsam, aldymdaǧy bekınısten bır nemıs sarbaz keudesıne deiın körsetıp, qolymen bır närsenı ymdaidy «kom-kom» dep dybystady, anyq estıdım. Osy uaqytta qasymdaǧy orys jauyngerı ony qaruymen atyp tüsırdı. Būlardyŋ barlyǧy qas-qaǧym sätte öttı. Ol senı şaqyryp tūr, tüsınbedıŋ ba, tırılei «tıl» alu degen osy bolady degen edı. Osylaişa, üş kün teketırespen Balanovskii derevniasyn alǧanbyz. Ondaǧan eldı - mekennıŋ üstınen öttık, bırqatarynda nemıs äskerlerı azǧana qarsylyq körsetse, bırqatary äbden tonalǧan, örtelgen, qaŋyrap bos tūrdy. Ukrainanyŋ Balanovskii jerınde bızdıŋ vzvodqa köpırdı jaudan qorǧap, nemıstı berı qarai ötkızbeŋder dep būiyrdy komandir. Aldymyzda bırneşe şaqyrymdai jerde jaudyŋ äskerı boldy. Sonda men pulemetşı boldym.
1943 jyldyŋ säuır aiynyŋ şamasy boluy kerek, oq-därı tausylyp äskerımızben jaudyŋ qorşauynda qalyp, tūtqynǧa tüsıp qaldyq. Jolda qaru-jaraqty jetkızuşılerdı nemıstıŋ samoletı jaryp tastalqan etken. Osy uaqytta qasymda tek bır qazaqtyŋ jıgıtı ǧana boldy. Būdan keiın bır jyldai ömırım tūtqyn lagerınde öttı. Onda ömırımnıŋ qiyn kezeŋderı boldy. Nemıster tūtqynǧa tüsıp qalǧandardy sapqa tūrǧyzyp qoiyp, oqty qarşa boratatyn. Közımdı aşsam ekı jaǧymdaǧy sarbaz jerde sūlap jatyr. Bır jūtym suǧa zar bolǧan künderımız talai bolǧan. Bar qiynşylyqqa şydadyq. Sätı tüsıp, bır top joldastarymmen qaşyp şyǧyp, Belorus jerındegı Keŋes Armiiasynyŋ äskeri bölımıne qosyldyq. Elu şaqty adam barmyz. Menen basqasynyŋ bärı orys bolatyn. Belorussiianyŋ batys aimaqtaryn jaudan azat etu şaiqastaryna qatynastym. Auyr künderdı bastan keşırdık. Talai jas jıgıtterdıŋ ǧūmyry qyrşynnan qiyldy. «Kelesı künı tırı bolamyz ba, ölı bolamyz ba, belgısız boldy».
1945 jyldyŋ mamyr aiynda beibıtşılıkke qol jetkızgende būrynǧy Polşanyŋ jerı Kenigsberg (Kaliningrad) qalasynda edık. Soǧys aiaqtalǧannan keiın Potstam konferensiiasynyŋ negızınde Keŋes Odaǧyna tiesılı bolǧan. Qazırgı Kaliningrad oblysy.
1945 jyldyŋ mamyr aiynan - 1946 jyldyŋ qyrküiek aiyna deiın osy qalada bolyp, nemıs tūtqyndaryn küzettık. Jauyngerlerdı elge qaitaru kezeŋ- kezeŋımen jüzege asyryldy. 1946 jyldyŋ qazan aiynda Maŋǧystauǧa, elge keldım», - dep atam sūrapyl soǧysty osylai baiandap berdı.
Menıŋ atam Şomaq elge kelgen soŋ, bılek sybana eŋbekke aralasty. Auyl şaruaşylyq salasyn damytuǧa zor ülesın qosty. 1946-1954 jyldar aralyǧynda «Jaŋalyq», keiın «Pravda» dep atalǧan kolhozda jylqy baqqan. 1955 jyldan - zeinetkerlıkke şyqqanşa «Pravda» kolhozynda, keiın 1969 jyly kolhozdar ırılengende qūrylǧan «Maŋǧystau» sovhozynda jūmysşy-şopan bolyp eŋbek etken. Zeinetkerlıkke şyqqan soŋ 6 jyl sovhozdyŋ malyn baqqan. Qystyŋ qamyn jazda oilaityn atam, ala jaz boiy şöp şabatyn. Otar qoidy, tüielerdı qūdyqtan jalǧyz ösı suaratyn.
Süiegınıŋ asyldyǧy ma, älde Qūdaidyŋ bergen syiy ma, atam toqsannyŋ ekeuıne kelıp, otbasyndaǧy malyna jem-şöbın berıp, qūdyqtan qolymen qūlaştap maldaryn suaryp, atqa mınıp şaruany qarailady.
Soǧystan aman-esen oralǧasyn, Şomaq Izbasarūly 1947 jyly Baimūhanqyzy Sūlumen otau qūrdy. Otbasynda 5 ūl, 5 qyz tärbielep ösırdı. Būlardan - 23 nemere, 15 şöbere, 50 jien, 55 jienşar ösıp tarady. Tamyryn tereŋge tartqan, mäuelı bäiterek degen osy bolar.
Ūly Otan soǧysynda eren erlıgı üşın Şomaq atam «Ukraina jerın faşisterden azat etkenı üşın», «Belarus jerın nemısterden azat etkenı üşın» medaldarmen marapattalǧan. Sonymen qatar Ūly Jeŋıstıŋ jyl saiynǧy merekesıne orai atauly tösbelgılerge ie.
Jeŋıstıŋ 70-jyldyǧyna orai soǧys jyldardan keiıngı eŋbekterın elep «Eren eŋbegı üşın» medalımen marapattalǧan bolatyn. 2015 jyly jetınşı mausymda Beineu audany Sam auylynda atamnyŋ 95 jasyn keŋ kölemde dürkıretıp atap ötken bolatynbyz. Menıŋ atam Şomaq Izbasarūly soǧys jäne eŋbek ardagerı. Ol öte qarapaiym, oi-örısı biık, köp söilemeitın tūiyq, kışıpeiıl, eŋbekqor, qajyrly, meiırımdı, qamqor, köŋılı darhan adam boldy.
Jyl saiyn köktemmen bırge keletın Jeŋıs toiyna omyrauy toly medalın taǧynyp, jiyndarǧa qatysyp, jastarǧa aq batasyn beruşı edı. Şırkın, ömırdıŋ zulap, zymyrap ötuın qaraşy. Ol kez oralmasqa kettı. Aqyldyŋ tausylmas qazynasyndai bop qaraşaŋyraqtyŋ törınde otyratyn tau tūlǧaly atam 97 jasynda, 2017 jyly 9 qazanda būl dünieden mäŋgılık saparǧa attandy.
«Er esımı el esınde», - deidı halyq danalyǧy. Ardager atamnyŋ Otanyn, jerın, elın qorǧaudaǧy körsetken erlıgı on perzentınen taraǧan nemere, şöbere, şöpşekterıne mäŋgı ülgı-önege bolyp qalary sözsız. Bızdıŋ qazırgı täuelsız elde, beibıt zamanda ömır sürıp jatqanymyz atam sekıldı maidangerlerdıŋ arqasy dep bılemın. Ardagerlerdıŋ asqan erlıgı men eren eŋbegı ūmytylmaq emes. Jyl ötken saiyn jaŋǧyryp, taǧlymdy daŋqy arta beredı. Erlıgı-aŋyzǧa, ömırı-önegege ainalǧan atamdy ärqaşanda maqtan tūtyp jüremın! Barşa qazaqstandyqtardy Ūly Jeŋıstıŋ 75 jyldyq merei toiymen qūttyqtaimyn! Elımızde ärdaiym beibıtşılık pen tynyştyq bolsyn!
Ūly Otan soǧysynda eren erlıgı üşın Şomaq atam «Ukraina jerın faşisterden azat etkenı üşın», «Belarus jerın nemısterden azat etkenı üşın» medaldarmen marapattalǧan. Sonymen qatar Ūly Jeŋıstıŋ jyl saiynǧy merekesıne orai atauly tösbelgılerge ie.
Jeŋıstıŋ 70-jyldyǧyna orai soǧys jyldardan keiıngı eŋbekterın elep «Eren eŋbegı üşın» medalımen marapattalǧan bolatyn. 2015 jyly jetınşı mausymda Beineu audany Sam auylynda atamnyŋ 95 jasyn keŋ kölemde dürkıretıp atap ötken bolatynbyz. Menıŋ atam Şomaq Izbasarūly soǧys jäne eŋbek ardagerı. Ol öte qarapaiym, oi-örısı biık, köp söilemeitın tūiyq, kışıpeiıl, eŋbekqor, qajyrly, meiırımdı, qamqor, köŋılı darhan adam boldy.
Jyl saiyn köktemmen bırge keletın Jeŋıs toiyna omyrauy toly medalın taǧynyp, jiyndarǧa qatysyp, jastarǧa aq batasyn beruşı edı. Şırkın, ömırdıŋ zulap, zymyrap ötuın qaraşy. Ol kez oralmasqa kettı. Aqyldyŋ tausylmas qazynasyndai bop qaraşaŋyraqtyŋ törınde otyratyn tau tūlǧaly atam 97 jasynda, 2017 jyly 9 qazanda būl dünieden mäŋgılık saparǧa attandy.
«Er esımı el esınde», - deidı halyq danalyǧy. Ardager atamnyŋ Otanyn, jerın, elın qorǧaudaǧy körsetken erlıgı on perzentınen taraǧan nemere, şöbere, şöpşekterıne mäŋgı ülgı-önege bolyp qalary sözsız. Bızdıŋ qazırgı täuelsız elde, beibıt zamanda ömır sürıp jatqanymyz atam sekıldı maidangerlerdıŋ arqasy dep bılemın. Ardagerlerdıŋ asqan erlıgı men eren eŋbegı ūmytylmaq emes. Jyl ötken saiyn jaŋǧyryp, taǧlymdy daŋqy arta beredı. Erlıgı-aŋyzǧa, ömırı-önegege ainalǧan atamdy ärqaşanda maqtan tūtyp jüremın! Barşa qazaqstandyqtardy Ūly Jeŋıstıŋ 75 jyldyq merei toiymen qūttyqtaimyn! Elımızde ärdaiym beibıtşılık pen tynyştyq bolsyn!
Kämşat Izbasarova,
Şomaq Izbasarovtyŋ nemeresı
QR Jurnalister Odaǧynyŋ müşesı
Maŋǧystau oblysy, Aqtau qalasy
