Arǧy-bergı zamanda “Primore plasdarmy”, “Oranienbaum müiısı”, “Tamengont respublikasy”, “Lebiaje respublikasy”, “Kışı jer” degen türlı attarmen tanymal, Fin şyǧanaǧynyŋ tüstıkjaǧalauynda jaiǧasqan Oranienbaum plasdarmyndaǧy qandy qasap qyrǧynda qazaqtyŋ saŋlaq sūrmergenı Düisenbai Şynybekov erjürektıgımen erekşelengen edı. Ūly Otan soǧysynyŋ tarihyn, onyŋ ışınde 900 kündık Leningrad qorşauynyŋ qiiamet-qaiymyn tekserıp-tügendegen zertteuler osyny oqşaulap aitady.
Jambylmen hat jazysqan
Janr deuge keler me, kelmes pe qaidam, bıraq «maidan hattary» dep atalatyn, soǧys tarihynda eleuge, eskeruge tūrarlyq qaǧazǧa taŋbalanǧan äskeri-ädebi qūbylys bar. Ädette onyŋ är jolynan qaisar da qaǧılez jauyngerdıŋ jıgerın janyǧan jürek dürsılı, jan dırılı äldebır äleuetpen buyrqanyp, būrsanyp tūrady. Oq boraǧan, ot oraǧan qandy qyrǧynda kölgır sezımge, köptırme sözge oryn joq. Jūp-jūqa, jep-jeŋıl paraqtar şoiyndai auyr şyndyqtyŋ salmaǧynan äp-sätte jyrtylyp, jūlmalanyp ketetındei köresıŋ. Bıraq tarihtyŋ tezıne olar da sarbaz etıgınıŋ sırısındei tötegen, tözgen; söitıp, san şejırenı saqtaǧan. Alasapyran soǧystyŋ aqiqaty: qazaq sovet soldaty Stalinge syiynǧan, Jambylǧa jügıngen. Janpida jerlerde «temır tirannyŋ» atyn ūrandai aiqailap, tankınıŋ astyna tüsuden taiynbasa, taǧat tūstarda elıne qarai eleŋdegen jas jıgıtter jüz jasaǧan jyrauǧa sälemın joldap, syryn jaiǧan. Solardyŋ bırı – 2-şı ekpındı armiianyŋ Kalinin atyndaǧy, Qyzyl tuly Ropşindık 48-şı atqyştar diviziiasynyŋ 268-şı atqyştar polkynyŋ minomet vzvodynyŋ komandirı, leitenant Düisenbai Şynybekov bolatyn. Jambyl atasyna jürekjardy lebızın ol bylai jetkızedı:«Leningrad – būl jaŋa däuırdıŋ basy, bostandyqtyŋ bastamasy. Men osylai tüsınemın, Jambyl ata! Sızdıŋ maǧan jazǧan öleŋıŋızdı oqydym. Sızge köp-köp rahmet! “Leningradtyq örenım” atty öleŋıŋız bızdıŋ jauyngerlerdıŋ basty ūranyna ainaldy. Bärımız jatqa aitamyz. Qazır de öleŋıŋız Leningrad köşelerınıŋ körnektı oryndaryna ılınıp qoiylǧan. Būl – öleŋ jauyngerlerge ruhani jıger berıp, qandy qol maidanǧa erıksız ūmtyldyq. Faşistıŋ oǧy janymdaǧy Jüsıpov degen qazaqty jazym ettı. Ol elu faşistı oqqa ūşyryp edı. Onyŋ qabırınıŋ basynda komandir vintovkasyn maǧan berıp tūryp, “kegın qaitar dosyŋnyŋ” degen bır auyz söz aitty. Men osy orynda BKP(b) müşelıgınıŋ kandidattyǧyna qabyldanyp, sert berdım, ärı sol sertımde tūramyn. Aldaǧy uaqytta bızderge “Küiretıŋder faşistı” degen öleŋ jazyŋyzşy, Jambyl ata! Sälemmen, Düisenbai Şynybekov degen balaŋyz. 1942 jyl, 4 qaraşa, Leningrad qalasy».Būdan bıletınımız – Jambyldyŋ saiypqyran sarbazǧa öleŋmen tılek örgenı. Ökınışke qarai, onyŋ naqty mätını men mazmūny qandai bolǧanynan beihabarmyz. Bıraq jalynyna jalyn, jıgerıne jıger qosqany anyq. Namysyn qairaityn, nätın qoldaityn taǧy bır jyr sūrauy da tegın emes. Oǧan abyz aqyn bylai dep jauap berıptı:
«Qadırmen ūlym, Düisenbai! Qanışer faşisterdı aiamai soǧa ber. Sen jaudy neǧūrlym köp jusatqan saiyn Ūly Jeŋıske jol qysqara bermek. Sen qorǧap jatqan Lenin qalasy turaly älgı maǧan aitqan “Küiretıŋder faşistı” degen jyrymdy keşıktırmei jazyp jıberemın. Körıskenşe kün jaqsy bolsyn, menıŋ jas jerlesım! Jeŋıspen oralatyn bol! Ataŋ Jambyl».
Düisenbaiǧa dem bergen – jyr alyby Jambyl
Al Düisenbaidyŋ qolǧa ılıkken kelesı haty – sözbe-söz säikes bolmaǧanymen, keibır deregı men däldıgınıŋ aiyrmaşylyqtaryna qaramastan, aldyŋǧysyna ündes, üiles jazylǧan. Bälkım, tyŋ mälımettermen tolyqtyrylyp, dalalyq poşta arqyly qaita jöneltılgen bolar...«Sızge Lenin qalasyn qorǧap jatqan jauynger qazaqtyŋ haty qūstai ūşyp jetsın, - deidı ol, - Men Syrdariianyŋ jaǧasyndaǧy Juantöbe atty kışkentai auylda tudym. «Leningrad» degen sözdı alǧaş ret estıgenıme de köp bola qoiǧan joq. Qazır būl qalaǧa jau basyp kırdı. Men onyŋ qorǧanysynda jürıp, ekı ret jaraqat aldym. Jaradar bolǧan menı alyp kelgende, üilerdıŋ qabyrǧasynan «Leningradtyq örenım» degen sözderıŋızdı oqydym, Jambyl ata! Sızdıŋ sözderıŋız menıŋ jüregımdı jandyrdy, men maidanǧa jetkenşe asyqtym. Şaiqas kezınde faşist oǧy Jüsıpov degen qazaq jauyngerın mert qyldy. Ol 119 faşistı öltırgen bolatyn. Beiıtınıŋ basynda komandirımız onyŋ vintovkasyn joǧary köterdı de, maǧan berıp, «kek qaitar!» dedı. Men öz dostarym – qyrǧyz Şamirovke, tatar Harutdimovke, ukrain Matenkoǧa faşisterdı nysanaǧa däl ılıktırudı üirettım».Maidangerdıŋ jazbasynan özıne ǧana emes, özgelerge de qatysty jaittardy jolyqtyramyz. Mysaly, hattarynyŋ bırınşısınde – 50, ekınşısınde – 119 gitlerşınıŋ közın joiǧan delınetın joiqyn mergen Jüsıpov kım boldy eken? Ol turaly tam-tūm derek tabudyŋ sätı tüstı. Kakaşkur(qūjatta qate jazylǧandyqtan, şyn atyn bıle almadyq – A.Ş.) esımdı būl bozdaq Pavlodar oblysynyŋ Uspensk audanynyŋ tumasy bolyp şyqty. Düniege kelgen jyly – 1917. Äskeri şenı – efreitor. 1942 jylǧy 15 aqpanda erlıkpen qaza tapqan. Maidandyq «Otandy qorǧauda» gazetınıŋ jazuynşa, onyŋ jolyn jalǧastyruşy Düisenbai Şynybekov «qysqa uaqyt ışınde dosynyŋ snaiperlık vintovkasynan 68 faşistı jer jastandyrǧan». Qazaq mergenınen döp atudyŋ därısın alǧan ukrain Matenkoǧa qatysty mälımet ūşyrastyra qoimasaq ta, qalǧan ekı dosynyŋ ärı qaraiǧy taǧdyr-talaiy jönınde de söz sabaqtaudyŋ retı bar. 1918 jyly Qyrǧyzstannyŋ Frunze oblysynyŋ Kaganovich audanyna qarasty Belogorka selosynda tuyp, 1940 jylǧy qazanda Oş oblysynyŋ Qyzylqiia qalasynan äskerge şaqyrylǧan aǧa serjant İşenaly Şamirov atqyştar bölımşesınıŋ komandirı bolypty. 1944 jylǧy aqpanda äkesı Osmanqūldyŋ qolyna tigen, 51441-şı dalalyq poştadan joldaǧan soŋǧy hatynan keiın mülde habar-oşarsyz ketken. Tatarstannyŋ Bondiujsk audany Pleevo derevniasynan 1942 jyly on toǧyz jasynda maidanǧa attanǧan Mihail İvanovich Harutdimov 269-şy gvardiialyq atqyştar polkynyŋ qūramynda pulemet vzvodyna jetekşılık jasap, kışı leitenant şenın iemdengen. 1945 jyldyŋ qaŋtarynda şahid keşedı. Äkesınıŋ aty – İslamov Narutdin (balasymen aty-jönderındegı säikessızdıktıŋ sebebın bıle almadyq). Söitıp, «Leningradtyq örenım» atty aibyndy tolǧaudyŋ avtorymen «aişylyq alys jerlerden» qaǧaz ben qalam arqyly tebırene tıldesuı dosqa qamqor, dūşpanǧa qatal jauynger Düisenbai Şynybekovtyŋ boiyndaǧy qazaqy örlık pen öjettıktı şiryqtyra, şyŋdai tüskenı sözsız.
Sertınde tūrǧan snaiper
Janjıgıt şaldyŋ naǧyz batyr nemeresı joryq dauylpazy Jambylǧa bergen antynan öle-ölgenşe ainyǧan joq. Syr öŋırındegı Şielı audanynyŋ Aqtoǧan aulynda dünie esıgın aşqan Düisenbai jiyrma jasynda, iaki 1940 jylǧy 20 qazanda Qyzylorda medisinalyq uchilişesınıŋ üşınşı kursynda oqyp jürgen jerınen äsker qataryna şaqyrylyp, Baltyq boiyndaǧy Tallin qalasynda ırge tepken kışı komandirler men sūrmergender daiarlaityn bır jyldyq arnauly kursqa qabyldanady. Sodan köpke sozbai soǧys bastalyp ketıp, qorşauda qalǧan Leningradtyŋ qorǧanys şebınen bır-aq şyǧady. Blokadanyŋ alǧaşqy kezeŋınen aqyrǧy künıne deiın sol qandy qasaptyŋ ışınde bolady. Būrynǧy «Qazaq SSR tarihy» kıtabynda keltırılgen esep boiynşa, ūzyn sany 172 nemıs ofiserı men soldatyn oqqa bailap, Qyzyl Jūldyz ordenımen, «Erlıgı üşın», «Leningradty qorǧaǧany üşın» medaldarymen nagradtalǧan.
Oranienbaum plasdarmyn qorǧauşylarǧa arnalǧan medal
Jalpy, tarihşylardyŋ köbı 1941 jyldyŋ qyrküiegınen 1944 jyldyŋ qaŋtaryna deiın sozylǧan Oranienbaum plasdarmyndaǧy tynymsyz tabantırestı Brest qamalyndaǧy ūly jantalasqa ūqsatady. Ūzyndyǧy 65, enı 20-25 şaqyrym, bylaişa aitqanda, toqymdai ǧana jerde «üş revoliusiia besıgı» - Leningradtyŋ taǧdyry şeşılgenı ras. Baltyq flotynyŋ bıregei bazasy - Kronştadqa qarai jaudy attap bastyrmaǧanymen qoimai, nemıs armiiasynyŋ üdere kerı şegınuı de osy aradan bastau aldy. Snaiper Düisenbai Şynybekovtyŋ ataǧy sol alapty şarpyǧan şaiqastar kezınde jaiyldy. Onyŋ bahadür beinesıne maidanger zamandastary da, märtebelı zertteuşıler de biık baǧa bergen. Mäselen, tarihşy P.S.Belan Düisenbai Şynybekovty «körnektı mergen» deidı. Onyŋ jazuynşa, 1943 jylǧa deiın qazaqtyŋ būl snaiperı 172 nemıstı ajal qūştyrǧan jäne minometşı mamandyǧyn üzdık meŋgergen, sondai-aq jau şebıne etpettep baryp granata laqtyrudyŋ şeberı atanǧan. «Otan daŋqy üşın» maidandyq gazetınıŋ 1941 jylǧy 21 qaraşadaǧy sanynda Düisenbaidy marapattaǧan mazmūndy maqala basylsa, «Otandy qorǧauda» gazetınıŋ kezektı nömırınde «aǧa serjant Şynybekov rota minometımen 97 faşistı jer jastandyryp, baqylau punktın, ekı tırkemelı arbasyn, ashanasyn, motosiklın talqandady jäne jaudyŋ jiyrma şaqty oq atatyn nüktesın joidy», - degen joldar jaryq körıp, ol öltırgen gitlerşılerdıŋ sany 165-ke jettı degen mälımet ūsynylady. Qyzylorda oblystyq «Lenin joly» gazetınıŋ 1942 jylǧy 5 jeltoqsandaǧy sanynda jariialanǧan saǧynyş hatynda mergennıŋ özı: «Menıŋ sertım – Otandy qorǧau jolyndaǧy mındetımdı abyroimen oryndau. Osy künnıŋ özınde vintovkammen 74 faşistı, minometpen 100-den artyǧyn kelmeske jıberdım», - deidı.Al 1944 jylǧy nagrada paraǧynda bylai delınedı: “Düisenbai Şynybekov Leningrad maidanynda auyr jaraly boldy. Ol özınıŋ snaiperlık vintovkasymen 172 nemıs soldaty men ofiserın joidy. 1944 jylǧy 13 nauryzda Sookiul derevniasy maŋyndaǧy biıktık üşın aiqasta jau jaǧynyŋ basym küşıne qaramastan, qarsy şabuylǧa şyǧyp, dūşpannyŋ bır stanokty pulemetın jäne jiyrmadan asa gitlerşıl avtomatşyny joiyp jıberdı. Is jüzındegı jäne jauyngerlık ülken täjıribesı bar Düisenbai äskeri qūramdy soǧysqa mūqiiat äzırlep, sonyŋ nätijesınde onyŋ vzvody eŋ üzdık atanyp jür. Şynybekov bölımşesın şaiqasta öte şeber basqarady, özı erlık, batyrlyq jäne tapqyrlyq körsetıp otyrady”.Mıne, osy mysaldardyŋ özı-aq bızdıŋ keiıpkerımızdıŋ qanşalyqty myqty maidanger bolǧandyǧyn körsetse kerek. ... Aita keterlık närse, Düisenbai Şynybekovtyŋ jauyngerlık joly Estoniiada bastalyp, Estoniiada bıtıptı. 1944 jylǧy 28 şıldede jau oǧynan jantäsılım etken esıl erge Narva audanyna qaraityn Koria derevniasynyŋ soltüstık-şyǧysyna qarai bır şaqyrym jerde ornalasqan ormanşynyŋ üiı maŋynan baqilyq topyraq būiyrypty. «Batyrdyŋ basy qaida qalmaǧan» deseŋızşı...
Amantai Şärıp
