Qazaq tılınıŋ mäselesı köterılgende «Aita-aita Altaidy, Jamal apai qartaidy» tırkesı sanaǧa erıksız orala ketedı. Būl – memlekettık tıldıŋ märtebesın köteru maqsatynda atqarylǧan ısterdıŋ oŋ nätijelı bolmauynan tuyndaǧan kürsınıs. Qanymyz ben janymyz qazaq bola tūra tuǧan tıldıŋ mäselesın jalaulata bergen de bır jaǧynan ūiat. Bıraq «Aitpasa sözdıŋ atasy öledı» demekşı, soŋǧy kezde qazaq aty-jönderınıŋ sauatsyz jazyluy jambasyma aiazdai batyp jür. Dauǧa ainalyp jürgen bıraz mäselelerdı jetpıs jyldyq bodandyqtyŋ kesırı dep sıltei saluymyz da jön. Bıraq qaşanǧy özgenıŋ soiylyn soǧa beremız? Tegımızdıŋ, äkemızdıŋ, özımızdıŋ aty-jönderımızdı dūrys, sauatty jazyluyn talap etudı qolǧa alatyn sättı qazır paidalanbasaq, erteŋ keş bolyp ketuı mümkın.
1992 jyly Elbasy «Ūlttyq dästürge bailanysty tegın özgertu turaly» Jarlyǧyn qabyldaǧan bolatyn. Būl zaŋ ūlty qazaqtardyŋ sol jetpıs jylǧy armanyn oryndauǧa säl bolsa da jol aşty. Oǧan qosa Memleket basşysynyŋ 1996 jylǧy №2923 Jarlyǧynda «Ūlty qazaq azamattar özderınıŋ tegı men äkesınıŋ atynyŋ jazyluyn qazaq tılıne tän emes affikstı alyp tastai otyryp jäne äkesınıŋ atyn jazǧan kezde azamattyŋ jynysyna qarai «ūly» nemese «qyzy» sözderı qosylyp bırge jazylady» dep körsetıldı. Sodan berı elımızdıŋ köptegen azamattary özderınıŋ aty-jönderın dūrys jazu jolynda sättı qadam jasap keledı. Degenmen täuelsızdık alynǧanǧa deiın nemese odan keiıngı jyldary taŋbalanǧan qūjattardaǧy öreskel qatelıkter bügıngı künı köptegen mäselelerdıŋ qataryn köbeitıp, talaidyŋ sanasyn ulap jür.
Onyŋ denı baspasöz betterınde, bolmasa köpke ūsynylǧan jarnama mätınderınde oryn aluda. Osy tūrǧyda jyl saiyn joǧarǧy oqu ornyna tüskenderdıŋ tızımı şyǧatyn «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ tamyz aiynyŋ sanyn nazarǧa alsaq. Sondaǧy grant iegerlerınıŋ esımderınıŋ ärtürlılıgıne qairan qalamyn. Mysaly, Möldır degen qazaqtyŋ äp-ädemı tūnyq esımı «Moldir, Molder, Moldyr» dep lailanyp jatsa, Aiagöz esımı «Aiagoz, Aiaguz, Aiakoz» dep qūbyjyqqa ainalyp ketken. Tıpten orysşalaǧanda aituǧa auyz ūialatyn esımder qatary da bar.
Alysqa barmai-aq özımızdıŋ qala köşelerındegı jarnamalarda adam aty-jönderınıŋ jazyluynan ketken öreskel qatelıkterdı talqylasaq. Ötken jyly Taldyqorǧan qalasyna qarasty mektepterdegı üzdık ūstazdarynyŋ suretı men olar jaily qysqaşa anyqtamasy bilbordtarǧa jarnamalanǧan edı. Sondaǧy oqytuşylardyŋ aty-jönderınıŋ jazyluyna tılım kürmelıp qana qoimai, enjarlyqqa tüsıp kettım. Tap bır jarnama taqtaişasynda beinelengen ūstaz kınälıdei oǧan da bır ala közben qarap alǧanym ras. Taǧy da mysal keltıreiın. «Tuktibaeva Ainur Ormanbekovna. №14 orta mektep-gimnaziiasy tarih pänınıŋ mūǧalımı» (Raqyşev pen Aldabergenov köşelerınıŋ qiylysynda) nemese «Karaneeva Ainur Djumagajaevna. B.Jolbarysūly atyndaǧy №18 mektep-liseiı aǧylşyn tılı pänınıŋ ūstazy» (Şevchenko men Ǧ.Ormanov köşelerınıŋ qiylysynda). Al endı jas buyndy tuǧan tılınıŋ qadır-qasietın ūǧyndyratyn qazaq tılı men ädebietı pänı mūǧalımınıŋ aty-jönı bylai jazylǧan: «Edilhanova Kulzira Amirhanovna» (Raqyşev pen Aldabergenov köşelerınıŋ qiylysynda).
Qala tūrǧyndarynyŋ nazaryna jariialanǧan būl oqytuşylar qauymy şynymen öz mamanynyŋ üzdıgı bolar, menıŋ oǧan eş qarsylyǧym joq. Aty-jönderınıŋ de sauatsyz jazylyp ketkenınen olar da beihabar bolar. Dizainyn ärlep-jasaityn maman qolyna tapsyrylǧan jazu men surettı ainytpai qaǧazǧa sol küiınşe tüsıretını belgılı. Al jarnamany baspaǧa äzırlegender, bolmasa būl jarnamaǧa tıkelei jauap beretın ūiym nege būl olqylyqtyŋ aldyn almaǧan? Olar qaida qaraǧan? Öreskel qatelık Taldyqorǧan qalasynyŋ ǧana emes, Almaty oblysynyŋ ūiaty bolyp tūrǧany eşkımnıŋ qaperıne kırmegenı me?
Qazır būl jarnamalar alynyp, ornyna basqa jarnamalyq mätınder ılıngen. Alynyp tastalǧan soŋ qalalyq bılım bölımıne habarlasyp, män-jaidy bıludı jön sanamadym. Bıraq bılım bölımınde eŋbek etıp jürgen qyzmetkerden şet jaǧasyn sūrastyrǧanymda «Ūstazdardyŋ anyqtamasyn ızdegende onyŋ jeke kuälıkte berılgen aty-jönımen ızdeidı. Soǧan säikes bolmasa, ūstaz jaily mälımet şyqpai, bırızdılık bolmai qalady» degen. Qoş delık, ol da tüsınıktı. Qajet qūjattaryna «özderıne ūnaityn» aty-jönderın toltyra bersın. Al halyqtyŋ közaiymyna şyǧatyn joǧaryda aitylǧan jarnamalardaǧydai, bolmasa gazet-jurnal betterın sauatsyzdandyru dūrys pa?
Şirek ǧasyrdan berı halyqtyŋ közı men qūlaǧyna ainalǧan gazet-jurnal betterınde de mūndai öreskeldıkter köp. Özım eŋbek etetın gazet qabyrǧasyna türlı salada qyzmet etetın mamandar jiı maqalalaryn alyp keledı. Sonda bır baiqaǧanym, solardyŋ arasyndaǧy bırde-bıreuı öz esımın sauatty jazyp äkelmeidı. «Mynau bolmaidy» dep şimailap tüzete bastasam, «Po pasportu jazylǧan ǧoi, solai boluy kerek» dep menı resmi oryndarda qyzmet etetın mamandai körgenı azdai, közben jep ketetınderı bar. Kei-kezde aşuǧa bulyǧyp «Sız Halyqqa qyzmet körsetu ortalyǧynda tūrǧan joqsyz. Būl – redaksiia. Qazaq tılınde maqala bergen soŋ säikesınşe aty-jönıŋız de sol tılde bolady» dep zekıp tastap, öz aitqanymdy jasaimyn. Keide joǧarydan tüsken būiryqtarǧa amal joq köndıgıp, «barmaq basty, köz qystyǧa» ainalyp ketetınım de bar. Öreskel qatelıktermen arpalysyp jatqanymda ärıptesterımnıŋ denı aty-jönnıŋ tek sol qatyp qalǧan tölqūjat boiynşa, iaǧni zaŋ tūrǧysynda jazylu kerek dep menıŋ talabymdy aiaq asty etedı.
İä, dūrys. Bärı de zaŋ boiynşa boluy kerek. Jalǧyzdyŋ ünın eşkım estımese de şyǧaryp, zaŋǧa qarsy ereuıldep otyrmyn. Köpşılıgımızdıŋ qūjattarymyz orys tılınıŋ zaŋdylyǧymen toltyrylǧany ras. Kez kelgen resmi oryndarda qate bolsa da räsımdeluı boiynşa aitylyp, oqylady da. Közın aşqannan bastap tyŋdai-tyŋdai, tıptı qate jazyludan aituǧa auyz barmaityn, masqara küige tüsken aty-jönnıŋ özıne de qūlaǧymyz üirenedı. Köp jerlerde qūjat boiynşa toltyrylǧan nūsqany sūraidy. Al zaŋ, ökınışke orai, qate jaǧynda. Sondyqtan osyndai qate qūjattar arqyly aty-jön turaly qate pıkırdıŋ qalyptasuyna resmi türde jol berılıp otyr.
Al menıŋ qozǧap otyrǧan mäselem sol «Daudyŋ basynda qalǧan Dairabaidyŋ kök siyry»... Meilı, zaŋǧa baǧynyp aty-jönımızdı resmi oryndarda qūjattarymyzdy rettep sol tılde jaza bereiık. Al basqa jerlerde tıldı tittei bolsa da nege qūrmettemeske? Maǧynasy tereŋ ata-babalarymyzdyŋ esımderı adam tanymastai özgerıp bara jatqanda özımızdıŋ şyqqan tegımızdı ūmytuǧa şaq qaldyq. Mysaly, qazaqtyŋ ömır jasy ūzaq, ǧūmyrly bolsyn dep qoiylatyn «Ömırtai, Ömırqūl, Ömırbek, Ömırǧali» atty mändı esımderınıŋ «Umirtai, Umirkul, Umirbek, Umirgali» degen orysşa nūsqalaryn estıgende şalqadan qūlai jazdadym. Halqymyz ömır syilap otyrsa, orys tılı olardy «öltırıp» (audarǧanda «umir» bolsa, orystyŋ «umer» degenı «öldı» degenıne säikes keledı) jatyr eken.
Aita bersek mysal köp. Qarǧa qarǧanyŋ közın şūqyǧannyŋ kebı emes, qany şelektep tögılgen ata-babamyzdyŋ aruaǧyna degen qūrmet, tılı körkem qazaq tılın ūsqynsyzdandyryp almau dep oilaimyn. Orys tılınıŋ şylauynan şyǧa almai, qazaq tılındegı töl bolmysyna jaqyndata almai, qazaq esımderınıŋ it sılekpesın şyǧaryp jürgenımız ūlttyŋ taŋbasyna tüsken ūiaty ǧana emes, aldymen özımızdıŋ maŋdaiymyzǧa taŋbalanǧan sordyŋ belgısı. Öz müddemızdı özgenıŋ tabanyna salyp berıp, özımızdı özımız qorlap jatyrmyz. Qūldyq psihologiiaǧa tän osyndai jat elementterden arylatyn kez äldeqaşan jettı.
Sondyqtan QR Ädılet ministrlıgı belgılı ǧalym Şerubai Qūrmanbaiūlynyŋ zertteu eŋbekterın nemese osydan on jyl būryn jaryq körgen, būryn-soŋdy jinalmaǧan qazaqtyŋ 40 myŋǧa juyq esımı tırkelgen A.Smaǧūlovtyŋ «Qazaq esımderı (ensiklopediialyq anyqtamalyq)» sözdıgın basşylyqqa alyp, qazaq esımderınıŋ sözdıgın daiyndasa eken. Bızde azamattardy qūqyqtyq tūrǧydan, ūlttyq esımderdıŋ tıldık tabiǧaty men jazylu erejelerı turaly dūrys baǧyt beretın resmi qūjat bolmai otyr. Osy tūrǧyda mamandardan arnaiy komissiianyŋ talqylauynan ötkızılgennen keiın resmi türde bekıtse. Al qūjat toltyrar kezde osy sözdık basşylyqqa alynsa deimın. Sonda joǧaryda keltırılgen Möldır esımınıŋ on şaqty jazyluy bolmaityn edı.
TÜIIN: Adam attary ärkımnıŋ jeke ielegı emes, ol zamandar boiy ūlttyq sanada jaŋǧyryp, ūlttyŋ bar qasietın boiyna sıŋırgen ūly mūra. Qazaq esımderı – qazaq halqynyŋ ūlttyq tölqūjaty. Ony özge tılge audaryp, töl bolmysynan alşaqtatar bolsaq, ol osy bır ūly qasietınen aiyrylady. Qazaqtyŋ ūlttyq esımderı qazırgı taŋda mädeni mūra retınde qorǧauǧa alynuy kerek. Ruhani jaŋǧyrudy osy öz aty-jönderımızden bastasaq, aidarymyzdan jel eser edı. Ökınışke orai, iä, taǧy da ökınışke orai, tölqūjattarymyzda orysşalanǧan aty-jönderımız şynaiy, bıraq naqty qazaqşa aty-jönderımız ölgen soŋ molalarymyzda ǧana jazylyp jür. Pälenşeūly Pälenşe. Senbeseŋız, bızdegı zirattardy aralap körıŋız...
Zeinegül JŪMABEK,
"Adyrna" ūlttyq portaly
