Täuelsızdık alǧannan keiın, bırneşe jyldyŋ kölemınde qazaq azamattary aty-jönderın jazudyŋ ūlttyq ülgılerıne köşe bastaǧan bolatyn. Keşegı qandastarymyz da tegınde eş orys jalǧaulyqtarynsyz otanyna oralyp jatty. Oǧan qosa Elbasymyzdyŋ 1996 jylǧy Jarlyǧy aty-jönderımızdı dūrys jazu tūrǧysynda talpynys jasauǧa jol bastap, bırden qanatynyŋ astyna ala kettı. Degenmen köpşılıgımızdıŋ ata-tegımızde özge tıldıŋ jūrnaqtary men keibır affiksterı sülıktei jabysyp, aiyrylar oiy joq. Iаǧni aǧaly-ınılı «ov», «ev» nemese apaly-sıŋılı «ova», «eva»-lar ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı-seksenınşı jyldary düniege kelgen nemese tuylǧaly berı aty-jönderı orysşa jazylǧan azamattar men azamatşalardyŋ tölqūjattarynda taiǧa taŋba basqandai älı badyraiyp tūr.
Qazaq aty-jönınıŋ dūrys, sauatty jazyluy degende sanaǧa bırden Bauyrjan Momyşūly eske tüse ketedı. Közınıŋ tırısınde aŋyzǧa ainalǧan tūlǧanyŋ soǧystaǧy erlıgı bylai tūrsyn, tuǧan tılın jaudyŋ suyq qanjarynan qorǧaştaǧan azamattyq paryzy är qazaqqa ülgı ekenı dausyz. Batyr ataǧyn qazaqşa familiiasy üşın bermeptı degenın zor maqtanyş körıp, keudemızdı soǧyp, köŋılımız kökte, basymyz jerde qalatyn edı. Al täuelsızdık tuy jelbıregen zamanda öz erkımızben aty-jönımızdı qazaqylandyruǧa Bauyrjan atamyzdai bır erlık körsetpek tügıl, tegımızdegı artyq ekı-üş ärıptı alyp tastauǧa qūlqymyz jetpei jürgenı, bolmasa būlyŋǧyr saiasattyŋ şeŋgelınen şyǧa almauymyz ruhtyŋ tömendıgı men ruhani sananyŋ älsızdıgın aiǧaqtaidy.
Ötken jyly Qajet Andastyŋ «Iliiastyŋ jūrt bıle bermeitın bürkenşek esımderı haqynda...» atty maqalasy jaryqqa şyqqan edı. Onda «Qazır Iliiastyŋ esımın bır jerde Iliias Jansügırūly, endı bırde Iliias Jansügırov dep jazyp jür» dep, Iliias aqynnyŋ bürkenşek esımderın saralai zerttegen eŋbegın men de zerdelep şyqqan edım. Būl jerde avtor bız bıletın Iliias Jansügırov bıraz qoljazbalarda Jansügırūly Iliias dep jazylǧanyn körsetken. Tüiındısınde «...qazır Iliias şyǧarmalary şetel tılıne audarylyp, älemdık ädebiettıŋ altyn qoryna ene bastady. Aldaǧy uaqytta salmaǧy tıptı asa tüsetının bıledı. Ony jūrttyŋ bärı körıp, bılıp otyr. Sol eŋbekterde Iliiastyŋ atategın orysşa Iliias Jansügırov bolyp jazylyp jür. Onyŋ ornyna qazaqşa Iliias Jansügırūly bolyp jazylsa, şeteldıkter Iliiastyŋ qazaqtyŋ qalamgerı ekenın sezıner edı. Osy oiym qoldau tapsa, nūr üstıne nūr bolar edı...» dep köpke senım artty. Tūlǧa tanuda aldymen osy tūrǧydan bastau kerektıgın aityp, qalyŋ köpşılıkke, äsırese ärıptesterıne taǧylymdy oi salǧan edı.
Jalpy osy mäsele jönınde özgelermen äŋgıme örbıte qalsaŋyz, keşegı Keŋes ükımetı bilık qūryp tūrǧan kezınde Qazaqstan tūrǧyndarynyŋ barlyǧy derlık familiialaryn orys halqy siiaqty älgı jalǧaularmen qosyp jazatyn degendı estisız. İä, ol kezde köpşılık KSRO-nyŋ ideologiialyq maşinasynyŋ şynjyr tabanynyŋ küşıne moiynsūnyp ketken edı. Bıraq barlyq kezde solai boldy deu – äbestık. Qazaqtar familiialaryn «ūly», «qyzy» dep jazǧan.
Ol üşın tarih betterın saralaiyq. Onda mynadai derekter bar eken. 1937 jyly qazaq bılımpazdarynyŋ bırınşı sezınde Alaş ziialylary «Qazaq aty-jönın orys halqyna elıktep, «ov», «ev» dep jazu toqtatylsyn! Būdan bylai qazaq azamattary öz aty-jönderın ūlttyq dästürmen Abai Qūnanbaiūly degen siiaqty jazdyrsyn, bız de Ahmet Baitūrsynūly, Älihan Bökeihanūly bolaiyq!» dep Alaşorda kösemı Älihan Bökeihan arnaiy qauly şyǧarǧan eken. Ūlt ziialylarynyŋ basyn qyrqyp tastaǧan 1937 jyldan keiın qazaqtyŋ bärı kögendelgen qozydai orys ülgısımen aty-jönın toltyryp, qaulyny qabyldaǧanymen, ony ıske asyra almai kettı.
Mırjaqyp Dulatūlynyŋ qyzy Gülnär apaiymyz özınıŋ «Alaştyŋ sönbes jūldyzdary» atty kıtabynda «Kuälıktı äkem arab ärıpterımen jäne orysşa jazyp öz qolymen toltyrǧan. Būl qūjat menıŋ qolymda saqtauly» dep jazady. Osy qūjattaǧy «Äkesı» degen sūraqtyŋ tūsynda – «Mırjaqyp Dulatūly – 40 jasta» dep jazylǧan.
Säbit Mūqanūly 1932 jyly jaryq körgen «HH ǧasyrdaǧy qazaq ädebietı» atty eŋbegınde sol kezgı aqyn-jazuşylar turaly jazyp, olardy: Baitūrsynūly Ahmet, Dulatūly Mırjaqyp, Qaraşūly Omar, Jūmabaiūly Maǧjan, Toraiǧyrūly Sūltanmahmūt, Dönentaiūly Säbit, Küleiūly Berniiaz, Äuezūly Mūhtar, Aimauytūly Jüsıpbek dep körsetken. Būl kıtap sol küiınde 2008 jyly «Atamūra» baspasynan 1000 dana bolyp jaryq kördı.
1936 jyly qazaq ädebietınıŋ basy-qasynda jürgender, mysaly, S.Seifollaūly, S.Mūqanūly, M.Äuezūly, Ä.Täjıbaiūly ol kezde familiialary «ov» emes, «ūly» dep jazǧan. Bügınde köp adam bıletın Säken Seifullinnıŋ «Tar jol taiǧaq keşu» romany 1927 jyly Qyzylorda qalasynda jeke kıtap bolyp basylyp, avtordyŋ aty Seifullaūly Säken dep jazylǧanyn bılmeidı.
Ol kezdegı saiasi jaǧdaidyŋ qandai bolǧanyn qazır ekınıŋ bırı bıledı. Keŋes ükımetınıŋ basşylyǧy «halyq jaulary» dep köptegen azamattardy atty, türmege qamady, alys jerlerge jer audardy. Tırı qalǧandar amaly joqtyqtan bilıktıŋ degenıne köndı. Bükıl el familiialaryn «ūly», «qyzy» dep jazǧandy qoiyp, «ov», «ev» dep jazdy. Ony bızdıŋ qatparly tarihymyz aitady. Joǧaryda atalǧan sol qazaqtyŋ qaimaqtary bügınde közı tırı bolsa, elımız täuelsızdık alǧannan bastap aty-jönderın jönge salatyn edı.
Keiıngı jyldary «ov» pen «ev»-ke qarsy tūryp, basqalardyŋ sana-sezımınıŋ ösuıne yqpal ete bılgen tūlǧalardyŋ bırı Bauyrjan atamyz boldy dedım söz basynda. Batyr basqa ūlttyŋ ökılıne qazaq degen halyqtyŋ aty-jöndı jazu dästürı orystardıkınen müldem özındık mädenietı bar ekenın tüsındırgen edı. Ol osylaişa KSRO-nyŋ bilık basyndaǧylardyŋ barlyq ūlttardy «ov» dep jazyp, bärın bır sovet halqy etıp jıberuıne özınşe qarsylyǧyn bıldırgen bolatyn.
Al täuelsızdık taŋy atqan tūsta «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ bas redaktory Şerhan Mūrtaza bır-aq künnıŋ ışınde eşbır zaŋsyz-aq «ov» pen «ev»-tı gazet paraqtarynan syzyp tastady. Sodan Qazaqstannyŋ tört būryşyndaǧy köptegen respublikalyq, oblystyq, audandyq gazetterdıŋ betınde avtorlar men jurnalister «ov» pen «ev»-sız şyǧa bastady. Qazırde de bıraz gazet-jurnaldar, tıpten saittar sol joldan auytqymai, tüzulep kele jatqan jaiy bar.
Osy rette ūly fransuz oişyly Napaleonnyŋ «Bır gazettıŋ küşı bır äskerden äldeqaida myqty» degen jandy sözı eske tüsedı. Şynymen de, sol kezdegı gazettıŋ qūdırettılıgı igı ıstıŋ aşyluyna jol aşyp bergen eken. Tek qazırgı uaqyttaǧy keibır būqaralyq aqparat qūraldary, onyŋ ışınde tek gazet-jurnaldar ǧana emes, televiziia, radio, sait redaktorlary men jurnalisterı, tıpten äleumettık jelılerdı jürgızetın blogerlerdıŋ bırazy būl jaǧdaiatqa selqos qarap otyr.
Endı zaŋ tūrǧysyna kelsek. Qazaqstan Respublikasy azamattarynyŋ tegın, atyn, äkesınıŋ atyn özgertudı tırkeu «Neke jäne otbasy» zaŋy men Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ 1999 jylǧy 22 mamyrdaǧy Qaulysymen bekıtılgen Qazaqstan Respublikasynda azamattyq hal aktılerın tırkeu tärtıbı turaly» erejege säikes jürgızıledı. Būl ereje talaptary boiynşa Qazaqstan Respublikasy azamattaryna 15 jasqa tolǧan kezde tegın özgertu qūqy berıledı. Būl şara ötınış beruşınıŋ tūrǧylyqty jerındegı AHAJ oryndarynda jürgızıledı.
Jūrttyŋ köbı qūjat özgertuge kelgende osy saladaǧy biurokratiialyq jüieden, qaǧazbastylyqtan, tolyp jatqan äureden qaşady. Sondyqtan oqyrmandarǧa paidaly aqparat bolsyn degen nietpen Eskeldı audandyq AHAJ (Almaty oblysy) bölımıne baryp, bölım qyzmetkerlerınen zaŋ tūrǧysyndaǧy erejelerdı bıluge bekındım.
- Aty-jönın özgertu turaly ötınıştı qarau ony bergen künnen bastap bır ai merzımnen keşıktırılmei aiaqtaluǧa tiıs. Ötınış iesı belgılegen ülgıdegı aryz, ömırbaian, jeke basyn kuälandyratyn qūjattyŋ köşırmesın, azamattyŋ tırkeu kıtabyn, memlekettık alym tölengen tübırtektı qosa tapsyrady. Azamattardyŋ tegı ötınış beruşınıŋ qalauy boiynşa memlekettık jäne orys tılıne jat «-ov –ev, -ovna, -ovich» jūrnaqtary alyp tastalyp, onyŋ ornyna «ūly», «qyzy» jalǧaulary bırge qosylyp jazylady, - dedı Äsel Rahymova esımdı bas maman. Oǧan qosa mamandar bügıngı künı sol jalǧaulyqtarynan arylǧysy keletın azamattardyŋ köp ekenın rastady.
Zeinegül JŪMABEK
