***
Prezıdent N. Nazarbaev meni áıeline tanystyryp turyp: «Sara, myna Ǵalymjan - ákimderdiń ishindegi jasy. Bizdiń balamyzdaı. Tipti Darıǵamyzben qurdas, bir jyly týǵan eken. Aralarynda bir-aq kún. Úmitim osy jastarda», dese, endi birde: «...Jas bolsań da úlken qyzmetke qoıyp edim. Senimimdi aqtadyń, rızamyn. Óziń týraly eń jaqsy pikirdemin, kim ne dese de. Balam sııaqtysyń ǵoı, ózińnen bolashaqta da úlken úmit kútemin. Joǵalmaı, habarlasyp tur. Ázirshe erkindikke ruhsatymdy bereıin. Biraq, kóp uzamaı, qaıta shaqyrǵanda kelersiń. Osyǵan sózińdi ber. Qaıtalap aıtaıyn: bolashaq senderdiki, osy eldi basqarýǵa saǵan úlken úmit artamyn», degen. Sodan eki aıdan keıin telefon shalyp: «Sen maǵan kereksiń, Ǵalymjan. Esińde me, shaqyrǵanymda keletin ýádeń bar. Pavlodar oblysyn qolyńa al...» dedi.
***
...Joǵarydan saılanǵan ákimdi halyq ta qorǵap qala almaıdy. Óıtkeni olardy saılaǵan siz de, biz de emes. Nusqaýmen kelgen. Al mundaı ákimder abaılap, tipti jaltaqtap sóıleıdi.
***
...«KTK» meni de áýreleı bastaǵan. «Sender Jaqııanovqa «konkretnyı naezd» jasaı almadyńdar» dep menshikti tilshisi men operatoryn aýystyrǵan. Jańa tilshi Vladımır Mýss biraz ýaqyt istegen soń, shydamaı, shyndyǵyn aıtty. «Almatydan redaktorym telefon shalyp, ákimniń ústine «chernýha» surap kúnde toqtatpaıdy. Basynda jiberip turǵanmyn. Oblystyń jaǵdaıy men ákimdi jamandap, oıdan shyǵarǵan sıýjetterdi de berdim. Odan árige dátim barmady…».
«KTK»-nyń shabýylyn «Karavan» qostaǵan. Meniń kózqarasymmen sanaspaǵan, jaýaptarymdy jarııa etpegen, qaı-jaıdaǵyny jazǵan. Qarlyǵash ekeýmiz «ajyrasyp jatyr» degen ósekke barǵan. «Máseleni sheshkisi kelse, Rahatqa shyqsyn» dep bireýler sálem aıtsa da, qulaq aspadym. Namystandym. Kishireıgim kelmedi. «Búgin saýsaǵyńdy berseń, erteń qolyńdy jutady» demekshi, osaldyqtan saqtanǵan túrim edi.
***
«Semeı – Semeı bolyp qalýy kerek. Keshegi babalardan qalǵan dástúrdi basshylyqqa alsaq ta, búgingi geosaıasatty tarazyǵa salsaq ta, qazaq eliniń bir ordasy – uly ǵulamalardyń Otany – Semeı»
***
«Respýblıka bıýdjeti munaı baǵasyna táýeldi bolmaýy kerek. Munaı baǵasy turaqsyz. Osy sebepti biz syrtqy faktorǵa táýeldimiz. Al ishki faktordyń rólin arttyrý úshin biz óz ekonomıkamyzdy qalyptastyrýymyz kerek. Muny otandyq óndirýshilerdiń esebinen júzege asyrý qajet. Munaıdan túsken qarjyny áleýmettik saladan buryn bızneske baǵyttaıyq. Qaıtymy bolady»
***
Búgingi kún turǵysynan qarasam eldiń azattyǵy úshin, adamnyń bas bostandyǵy úshin kúresimiz aıaqtalmapty. Quldyǵymyzdan arylmappyz. Táýelsizdik uranyn búrkenip, óziniń jeke bas múddelerin kózdegen bılik basyndaǵylar azattyǵymyzǵa qaýip tóndirip tur. «Azat ómirsiz táýelsizdik bolmas» – osy qaǵıdany umytpaǵanymyz durys.
***
Ómirden baıqaǵanym, qoǵamdaǵy narazylyq adamdarmen durys sóılespeı, pikir alyspaı, jeke dara qabyldaǵan sheshimderińnen bastalady eken…
***
Bıliktegilerge shyndyq unamaıdy, burqyraǵan qazannyń qaqpaǵyn ashqysy kelmeıdi.
***
“Jalpy osy «ınvestıııa» taqyrybyna toqtalyp ótkendi jón kóremin. Qarjyny syrttan ákelip, ekonomıkamyzǵa quıǵan ınvestordy kórgen emespin. Barlyǵy da óz esebimizden. Aıtalyq, «kómir kenishine 20 mln dollar bólindi» dep statıstıka málimetterin beredi.
Biraq, ol aqsha ne kómirdiń ózin satyp tapqan, ne bankterden nesıege alynǵan. Ol nesıeni de qaıtarý úshin keıin kómir satyp, ornyn toltyrady. Sonda qarasańyz, qaıta aınalyp, bári de óz esebimizden, óz qazba-baılyǵymyzdan túsken aqshadan shyǵady eken. Bul – «ınvestıııalary». Bylaısha aıtqanda, «óz tonymyzdy» ózimizge, tek teris aınaldyryp, qymbatqa satqanmen birdeı.
Sonda osyndaı ınvestordan ne paıda? Memleketimiz úshin mundaı saıasat ne beredi? Mundaı ınvestorlar ketip qalady dep nege qorqamyz? Ketse, ózimizdiń azamattardyń qolynan sol is nege kelmeske? Ketip qalady ǵoı dep úreılenip, olarǵa jeńildikterdi nege beremiz?
Qolyma túsken qujat-qaǵazdardy qarap otyrǵanymda osy suraqtar meni qatty mazalaǵan edi.
Kezekti kezdesken «ınvestorym» alıýmınıı, ferroqorytpa zaýyttaryn jáne 2 iri elektr stansalardy ıelengen toptyń serkesi – A. Mashkevıch edi.
Aldynda bul myrza ákimshiliktiń esigin teýip kirip jáne qasyna qarýly saqshylaryn ertip júredi dep estigenmin. «Ne isteımiz?» dep apparat jetekshim V.Brynkın surady.
Ol maǵan: «Myna ákimshilik memleket úıi. Al siz ákim retinde halyqtyń atynan sóıleısiz. Prezıdenttiń, memlekettiń senimdi ókilisiz. Al, bulardyń qarý asynyp memleket ǵımaratynda júrgeni eshqandaı zańdylyqqa da, etıketke de jatpaıdy» dep, men oılaǵan sózderdi aıtty.
Iá, namys degen bar ǵoı. «Qarýly kúzetiniń kirýine tyıym salynsyn. Kelgender belgili ereje boıynsha kirsin. Biz úshin barlyq adam teń» dedim.
Osy jóninde el arasynda qoldaý pikir tarady. «Rasynda, Jaqııanovtiki durys. Memleket rásimi men rámizderin barlyq adam teń syılaýy kerek. Qaltamyz tolǵan aqsha dep el namysyna tıispeıtindeı bolsyn».
Mine, Mashkevıch kelip, ádettegideı kezeksiz kireıin degende, qatal tosqaýylǵa tap bolyp, el qatarly kezekke turýǵa májbúr boldy. Kezdesýimizge kerekti mamandardy shaqyryp, ashyq, jarııaly túrde otyrys ótti. Ol tún ortasyna deıin sozyldy…
Eń basty máseleler – salyqtyń tolyq tólemi, zaýyttaǵy jumysshylardyń eńbekaqysyn kóterý, ekologııa máselesi jáne oblystyń áleýmettik baǵdarlamalaryna qatysý.
Áńgimeniń bulaı órbıtinin oılamaǵan Mashkevıch kómekke óziniń ekonomısteri men ıýrısterin shaqyrdy. Úzilis kezderinde menimen ońasha sóıleskisi keldi. Úırenshikti ádisimen meniń jeke basymnyń ne tileıtinin suramaqshy boldy.
«Qandaı buıymtaılaryń bar, áıtpese bólek shyǵyp dastarqan quraıyq nemese Almatyǵa kelińiz – áýejaıdan ózim qarsy alamyn, qalaǵanyńyzdyń bárin uıymdastyramyz» dep, taǵy basqa da «maıly jilikterin» jylpyldap usyna bastady.
Ózim úshin eshnársege áýre bolmaı-aq qoısyn, tek óziniń zańdy mindetterin oryndasyn jáne bar jomarttyǵyn myna halyqqa kórsetsin dedim. Senbedi ǵoı deımin. Óıtkeni birinshi kezdesýimiz nátıjesiz qaldy. Biraz kún óte meni telefonmen taǵy úgittedi. Aıtqanymnan qaıtpadym. Birneshe kisini jumsady. Arasynda mınıstrler de telefon soqty. Olarǵa da jaǵdaıdy túsindirdim. Mashkevıchtiń shydamy taýsylyp, meni jamandap «joǵaryǵa» aıtqan sııaqty. «Ne bolsa, ol bolsyn, kóp bolsa qyzmetten bosatar» dep qyrsyǵyp jatyp aldym jáne Mashkevıchtiń aıtqanyna kónbeıtinime ishteı bekinip aldym.
***
Aıaǵynda Mashkevıch óz tobymen kelip, kóterilgen máseleler boıynsha shartqa qol qoıdy. Budan bylaı qarym-qatynasymyz osy shartqa baılanysty bolatynyna kelistik. Osyndaı kezdesýdi jylynda bir ret ótkizip, jyl qorytyndylaryn qarap, jańa sharttarǵa qol qoıyp júrdik. Jyldan jylǵa salyq tólemderi de qomaqty ósip, jumyskerlerdiń aılyǵy da 2-3 myń teńgege kóterilip otyrdy. Basqa da talaptarymyz oryndaldy.
Mashkevıchpen resmı jerlerde ǵana kezdesip júrdim. Bir ret qana Almatyǵa baryp, qonaq úıde onymen otyryp shaı ishkenim bar. Onda da aqysyn óz qaltamnan tóledim…
Sheteldik ınvestorlarmen qarym-qatynasymda olarǵa tıtteı de táýeldi bolmaýǵa tyrystym. Tipti jańaǵydaı shaıdyń aqysyna deıin tııanaqtap júrdim. Esesine eshkim meni «eldiń qamyn oılamaı, sheteldikterdiń soıylyn soǵyp júrdi, ne bolmasa birdemesin jep qoıdy dep kinálaı almaıdy».
Qarjyny syrttan ákelip, ekonomıkamyzǵa quıǵan ınvestordy kórgen emespin. Barlyǵy da óz esebimizden. Aıtalyq, kómir kenishine 20 mln dollar bólindi dep statıstıka málimetterin beredi. Biraq, ol aqsha ne kómirdiń ózin satyp tapqan, ne bankterden nesıege alynǵan. Ol nesıeni de qaıtarý úshin keıin kómir satyp, ornyn toltyrady. Sonda qarasańyz, qaıta aınalyp, bári de óz esebimizden, óz qazba-baılyǵymyzdan túsken aqshadan shyǵady eken. Bul – «ınvestıııalary». Bylaısha aıtqanda, «óz tonymyzdy» ózimizge, tek teris aınaldyryp, qymbatqa satqanmen birdeı.
***
Demokratııasy damymaǵan elderde, ıaǵnı halqy bılikke ıe bolmaǵan elderde qazba baılyqtar bılik basyndaǵy toptyń ǵana enshisine tıip, qalyń jurt onyń qyzyǵyn kóre almaıdy. Munaı, gaz sııaqty shıkizattardy ǵana óndirýge umtylǵan bılik basyndaǵylardyń óndiristiń basqa salalaryn damytýǵa dármeni jetpeıdi. Bul halyqty áleýmettik-ekonomıkalyq daǵdarysqa ushyratady.
Bul ekonomıkalyq qubylystyń «gollandtyq aýrý» degen resmı aty bar. Aýrýdyń emdeý jolyn damyǵan, demokratııalyq memleketter áldeqashan tapqan. Gollandııa, Norvegııa, AQSh memleketterinde tabıǵı resýrstar jáne odan túsken aqsha tikeleı Parlamenttiń baqylaýynda bolǵandyqtan, bul baılyq halyqtyń ıgiligine paıdalanylýda.
Bılik basyndaǵy biraz adam joǵarydaǵy «gollandtyq aýrýdyń» bizge kelmeıtinin aıtqan bolatyn. Alaıda ýaqyt olardyń qateleskenin kórsetti.
Búgin bul dert búkil ekonomıkamyzdy shyrmap, elimizdiń, halqymyzdyń damýyna bóget bolyp otyr.
Osy jerde eskere ketetin jaıt, halyq dep men qalyń jurtshylyqty aıtamyn. Sol qalyń jurtymyz baılyqtyń qyzyǵyn kóre almaı keledi. Ekonomıkamyz ósti degendi úkimet sharshamaı-aq aıtady, ıfrlar men paıyzdardy keltirgen bolady, al biraq halqymyzdyń, ásirese aýyldyqtardyń áleýmettik jaǵdaıy máz emestigi, jumyssyzdyq jaılap alǵany aqıqat.
Elimizge kelgen bir amerıkandyq: «Sonshama baılyqtaryń barda qalaı kedeı turasyńdar!» degen eken. Bar másele sol qazba baılyqtarymyzdy qalaı, kim óndiretini, qarjynyń qanshalyqty túsetini, ony qalaı paıdalanyp jatqany halyq úshin úlken qupııa. Halyqtyń baqylaýynan tys qalǵan mıllıardtaǵan somalar elimizdiń ekonomıkalyq aınalymynan tys qalyp tur”.
Ǵalymjan Jaqııanovtyń ár basylymǵa bergen suhbattarynan úzindi.
Jınaqtaǵan Qurbanáli Amankeldiuly
